Мавзу: Олигофрения

Epidemiologiyasi. Aqliyy zaiflik dunyoda keng tarkalgan (1–3%). Keyingi 
yillarda aqliyy zaiflikning sonining bir qancha o’sganligi kuzatilmoqda. Buning sababi 
tibbiyot yutuqlari tufayli tug’ma nuqsonlar va MNS nuqsonlari bilan tug’ilgan 
bolalarning tirik qolishlari va umumiy yashash davomiyligining o’sishidir. Bir qator 
mualliflarning taqidlashicha, aqliyy zaiflik bilan ko’pincha erkak bolalar aziyat chekadi.
Etiologiyasi. Aqliyy zaiflikning etiologik omillarning ta’sir qilish vaqtiga qarab 3–ta 
asosiy guruhga bo’linadi: 
1) Nasliy, ya’ni generativ hujayralarning jarohatlanishi bilan bog’lik guruh. 
2) ichki rivojlanish davrida, ya’ni homilaga ta’sir etishi bilan bog’liq guruh. 
3) perinatal davr va 3 yoshgacha bo’lgan davr. 
Aqliyy zaiflikning barcha etiologik omillarni yana endogen va ekzogen ta’sirlar 
tufayli kelib chiqadigan guruhlarga bo’lish mumkin. Aqliyy zaiflikning etiologiyasini 
aniqlashdagi muvafaqqiyatlarga qaramasdan, ko’p hollarda noaniq qoladi. 
Aqliyy zaiflikni etiologiya va klinikasi aniq bo’lgan differentsiyalangan turidan 
ajratib turuvchi differentsiyallanmagan turiga kiritish mumkin. Aqliyy zaiflikni keltirib 
chiqaradigan nasliy omillar bir xil emas, shunday aniq bir qoida o’rnatilganki, bunda 
aqliyy zaiflikning chuqur darajasi nasllikning retsessiv tipida uchraydi, shuning bilan 
birga aqliyy zaiflikning chukur emas darajasi nasliy omillarning dominant va poligen 
tipida uchraydi. 
Aqliyy zaiflikning ko’pchilik autosom retsessiv turlari patogenezida moddalar 
almashuvi bo’zilishi (oqsil, yog’, uglevod) katta rol o’ynaydigan metabolik kasallik 
hisoblanadi. Bunga fenilketonuriya, galaktozemiya kiradi.
Aqliyy zaiflikning dominant naslga berilishida oila ichida klinik belgilarining 
o’hshashliklari kuzatiladi, bunga bir qator oilaviy-nasliy turlari kiradi, misol: Marfan 
sindromi va hokazo. 
Aqliyy zaiflikning etiologiyasi xromosomadagi patologiyasi katta ahamiyati ega. 
Tashqi muhitning ayrim noqulay sharoitlarida xromosomalar jarohatlanadi, natijada 
anomal xromosoma kompleksiga ega zigota hosil bo’ladi. 
Insonning xromosoma kompleksining sonining yoki strukturasini o’zgarishi 
aqliyy zaiflikning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Yana shunisi aniqqi, ionli radiatsiya, 
ko’p kimyoviy moddalar, ayrim dorilar, metabolizmning endogen buzilishi, 
organizmning qarishi, virus infektsiyalari va tashqi muhitning boshqa omillari ham 
mutagen qobiliyatga egadir. Aqliyy zaiflikning etiologik omillarining boshqa guruhi 
homiladorlik vaqtida ona organizmi orqali homilaga ta’sir etuvchi, bolaning postnatal 
davridagi 1 - yilida bosh miyani jarohatlaydigan endogen zararlar tashkil etadi. 
Miyaning rivojlanmay qolishi va tug’ma aqliyy zaiflikning genezida internatal 
gipoksiya va tug’ma jarohatlar ahamiyatga ega. 

---

6 
Homiladorlik paytida onadagi qon va buyrak kasalliklari, endokrinopatiyalar, va 
yurak-qon tomir etishmovchiligi singari og’ir surunkali kasalliklar ham homilaning 
rivojlanishining buzilishiga olib keladi. 
Asfiksiya va tug’ma jarohatlarning rivojlanishiga olib keladigan omilarga 
quyidagilar kiradi: toksikozlar va homilaning vaqtidan o’tib ketishi, homilaning 
noto’g’ri joylashishi, klinik tor chanoq, tez yoki uzoq tug’ishlar, kindik tomirdagi qon 
aylanishning buzilishi. Ona qornida rivojlanish davrida homila miyasi rivojlanishining 
buzilishiga olib keladigan patogen omillarning ichida infektsiya katta rol o’ynaydi. 
Onaning infektsiya kasalliklarining homilaga patogen ta’sir etishi, viruslar platsenta 
orqali homila qoniga o’tishi bilan bog’liqdir. Homila uchun neyrotrop ta’sirga ega 
bo’lgan, qizamiq, kizilcha, gripp, infektsion gepatit, listerioz, tsitomegaliya kabi virusli 
infektsiyalar 
eng 
xavfli 
hisoblanadi. 
Aqliyy 
zaiflikning 
hosil 
bo’lishida 
toksoplazmozlarning roli haqida ham juda ko’p ma’lumotlar bor. Ota-onalardagi zaxm 
kasalligi ham sabab bo’lishi mumkin. Lekin so’nggi o’n yillikda aqliyy zaiflikning 
lyutik turlari kam uchramoqda. 
Aqliyy zaiflikning genezida homiladorlik vaqtida onasi qabul qilgan ayrim dori 
moddalari (antibiotiklar, sulfanilamid, bartituratlar) va homila tushuruvchi dorilar xam 
katta ahamiyatga ega. Aqliyy zaiflikning kelib chiqishida ota-onalardagi xronik 
alkogolizm ham ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda homilaning alkogol sindromi 
aniqlangan. Postnatal davrda 
aqliyy zaiflikning etiologik omillari sifatida 
neyroinfektsiyalar (meningit, entsefalit, meningoentsefalit) distrofik kasalliklar, og’ir 
zaharlanish, umrining birinchi yilida boshidan kechirgan boshqa kasalliklarga qaraladi. 
Aqliyy zaiflikning keltirib chiqaruvchi ekzogen omillarga ona bola qonining rezus-
faktor va AVO omili bo’yicha immunologik to’g’ri kelmasligi kiradi. Chet el 
adabiyotlarida aqliyy zaiflikning hosil bo’lishida va ijtimoiy omillarning etiologik roli 
keng tahlil qilingan. Ijtimoiy-kultural deprivatsiya, ayniqsa, bola umrining birinchi 
yilida ruhiy rivojlanishning buzilishiga olib keladi. Bu bolalar «maugli». Shunday qilib 
aqliyy zaiflikning etiologiyasi juda ham har xildir. Aqliyy rivojlanishdan ortda qolish, 
nasliy, endogen – organik va mikro-ijtimoiy muhit omillar sababli kelib chiqadi. 
Kasallik bir tarafdan shu omillarning birining ta’siri natijasida, boshqa tarafdan 
esa ko’p patogen zararlarning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi. Aqliyy zaiflikni 
emlash va oldin olishda asosiy etiologik omilni ajratish juda ham muhimdir.