Microsoft Word Махмудов Р. Ииида бошкарув психол. Дарслик doc

Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1985. – С. 304. 

---

168 
хусусиятларига ҳамда ҳамкорликдаги ташкилотчилик қобилиятига 
эътибор қаратади
1
. 
Уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос мезон вазифасини бажаради ва 
раҳбарларни ижодий ҳамда ижро этувчи типларга ажратиш имко-
нини беради. Ички ишлар идоралари раҳбари расмий лидер бўлга-
ни боис унинг типлари кўп жиҳатдан шахснинг етуклик даражасига 
боғлиқ, бинобарин, универсаллик, кенг қамровлилик унинг пухта 
руҳий муҳит ва чексиз ижобий бошқарув имкониятига эга эканли-
гидан далолат беради.
Раҳбарнинг иш услублари ичида биттасининг устуворлиги меҳ-
нат унумдорлигининг ортиши ёки камайишига олиб келишини 
Б. Г. Ананьев чуқур ва ишонарли тарзда асослаб берган. 
Раҳбар ходимларнинг хизмат фаолияти давомидаги мулоқоти 
қуйидаги хусусиятларни ўз ичига олади: 
1) мулоқотнинг бевосита касб вазифасини бажаришга йўналти-
рилганлиги; 
2) мулоқотнинг ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиниши; 
3) мулоқотда махсус объектнинг мавжудлиги; 
4) мулоқотда психологик тўсиқларнинг мавжудлиги; 
5) жиноятчиларнинг махсус тили ҳисобланмиш татуировкалар 
ва жаргонларни билишнинг аҳамияти. 
(См. С. 106) Ҳар қандай мулоқот жараёни доимо объект билан 
субъектнинг бир-бирга мослашиш жараёнини қамраб олиши мум-
кин ёки унинг тескариси. 
Ҳар қандай ахборот фақат белгилар, аниқроғи уларнинг тизим-
лари орқали берилиши мумкин. Коммуникатив жараёнда фойдала-
ниладиган бир қанча белгилар тизимлари мавжуд бўлиб, уларга мос 
тарзда мулоқот жараёнида фойдаланиладиган воситаларни тасниф-
лаш мумкин. Ички ишлар идоралари раҳбарлари фаолиятида асосан 
нутқий (белгилар тизими сифатида нутқдан фойдаланилади) ва 
нутқсиз (турли нутқсиз белгилар тизимидан фойдаланилади) муло-
қот воситалари ўзаро фарқланади. 
Раҳбар доимо нутқий мулоқотга суянади. Нутқ энг универсал 
алоқа воситасидир шахс сўзлашувидир. Нутқ орқали ахборот бе-
риш чоғида хабар мазмуни энг кам даражада йўқотилади. Раҳбар-
нинг нутқи – вербал алоқа, яъни тил ёрдамида мулоқот қилиш 
1
Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. – М., 1988. – 
С. 380. 

---

169 
жараёнидан иборат. Нутқнинг ёзма ва оғзаки турлари фарқланади. 
Оғзаки нутқ диалогик ва монологик нутқларга бўлинади. Диалог – 
бирон масалани биргаликда муҳокама қилаётган ва ҳал этаётганда 
раҳбар ва ходимнинг сўзлашувидир. Монологни эса раҳбар уни 
тинглаётган бошқа ходимга ёки кўплаб бошқа ходимларга қарата 
айтади. 
Ички ишлар идоралари раҳбар ходимларининг фаолиятида му-
лоқотнинг нутқий воситаларидан фойдаланиш жуда муҳим ўрин 
тутади. Раҳбар фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан бевоси-
та мулоқот жараёнида ёки турли ҳужжатларни тузишда ўз фикрла-
рини тўғри ифодалаши, уларни тўғри баён этишига боғлиқ. 
Раҳбарнинг жамоа олдидаги нутқи мулоқотнинг универсал во-
ситаси бўлса-да, фаолият тизимига алоқадор шароитдагина аҳами-
ятга эга бўлади, фаолиятга дахлдорлик эса мулоқотнинг бошқа – 
нутқсиз воситаларини қўллаш билан тўлдирилади. 
Ушбу воситаларнинг биринчи гуруҳига имо-ишора ва мимика 
киради. Мимика – юзнинг мулоқот пайтидаги динамик ифодаси. 
Имо-ишора – ходимлар томонидан ўйлаб топилган руҳий ҳолатни 
ифодалайдиган ҳаракат. Уларга қараб биз шахсларни бирор-бир 
воқеага, нарсага муносабати ҳақида хулоса чиқарамиз. Имо-ишора 
одамнинг истаклари, аҳволидан дарак бериши мумкин. 
Мулоқотнинг нутқсиз воситасига кирувчи бошқа гуруҳни во-
каллаштириш тизими, яъни овоз сифати, унинг диапазони, тонал-
лиги ва бошқалар ташкил этади. Ушбу қўшимчаларнинг ҳаммаси 
ахборотнинг аҳамиятини оширади ва нутққа қўшилган ўзига хос 
«қўшимча» вазифасини бажаради. 
Нутқсиз воситаларнинг учинчи гуруҳига коммуникатив жара-
ённи ташкил қилиш макони ва замони киради. Улар ҳам махсус 
белгилар тизими бўлиб, коммуникатив тизимларнинг таркибий 
қисмлари сифатида маънога эга бўлади. Сўнгги вақтларда психо-
логик тадқиқотларда мулоқотга киришувчи раҳбар ва ходим ўрта-
сидаги масофанинг коммуникатив аҳамиятига ҳамда мулоқотнинг 
самарадорлиги мулоқотга киришувчиларнинг ўзаро жойлашувига 
боғлиқлиги масалаларига эътибор берилмоқда. Мулоқотга кири-
шувчилар ўртасидаги масофаларнинг тўрт тури фарқланади: интим 
(0–0,5 м), шахсий (0,5–1,5 м), ижтимоий (1,5–3 м), оммавий (3 
метрдан ортиқ).

---

170 
Ходим масофани ўзгартириш орқали гумон қилинувчи, айбла-
нувчи, гувоҳ кабиларга қўшимча таъсир кўрсатишга эришиши 
мумкин, чунки бу билан шериклар ўртасидаги муносабатларнинг 
хусусияти ўзгаради
1
. 
Вербал мулоқот ва алоқанинг асосий ҳамда универсал воситаси 
инсон нутқидир, чунки нутқ орқали ахборот тарқатилганида унинг 
мазмуни деярли тўлиқ етказиб берилади. 
Вербал мулоқот орқали раҳбар ходим ўзининг фикр-мулоҳаза-
ларини бемалол баён эта олади. Оғзаки нутқ айни вақтнинг ўзида 
икки кўринишда бўлади: 1) диалогик нутқ; 2) монологик нутқ. 
Сўзловчиларнинг баравар, тенг, биргаликда фаоллик кўрсатиши 
диалогик нутқ ҳисобланади. Шахснинг ўз фикрларини оғзаки ёки 
ёзма равишда ифодалаши монологик нутқ дейилади. 
Нутқ, ўз навбатида, бошқа новербал мулоқот воситалари билан 
бирга ишлатилади. Бундай нутқсиз воситаларга, аввало, имо-ишо-
ралар ва мимика киради. 
Мимика мулоқот вақтида шахснинг чеҳрасида юз берадиган ди-
намик ўзгаришлардир. 
Имо-ишоралар ижтимоий муҳитда шаклланган ҳаракатлар бў-
либ, шахснинг психик ҳолатини кўрсатади. Улар асосида инсон-
нинг у ёки бу ҳодиса, шахс, предметга муносабатини, аҳволини 
аниқлашимиз мумкин. 
1
Бу умумий психологияда аниқ ёритилган. 
Мулоқотнинг психологик воситалари 
вербал (нутқ орқали) 
новербал (нутқсиз) 
оғзаки нутқ 
ёзма нутқ 
пантомимика 
имо-ишора 
мимика 

---

171 
Инсон гавдасининг мимика, имо-ишора, интонациялар билан 
бирга унинг психик ҳолатини, айниқса, ҳис-туйғуларини ифодалов-
чи ҳаракатларга пантомимика дейилади. 
Нутқсиз мулоқотнинг иккинчи гуруҳига овоздаги ўзгаришлар, 
унинг узунлиги (диапазони), оҳанги киради. Буларнинг ҳаммаси 
ахборотнинг аҳамиятини оширади ва нутққа ўзига хос «қўшимча» 
бўлиб хизмат қилади. Раҳбар фаолиятидаги мулоқотда нутқ муҳим 
роль ўйнайди, айниқса унинг равонлиги, атамаларнинг ўз ўрнида ва 
тўғри ишлатилиши унинг таъсирчанлигини оширади. Нутқ эшитти-
рилиб, ё овоз чиқармай айтилиши ёки кар-соқов кишиларда бирор 
маъно билдирувчи имо-ишоралар билан алмаштирилиши мумкин.
Мулоқотда раҳбар билан ходим ўртасида ҳамкорлик юзага ке-
лади. Ахборот шахснинг ташқи кўриниши, кийим-боши, мимикаси, 
нутқи, хусусан тез ёки салмоқлаб гапиришига қараб тўлиқ ёки қис-
ман жиддий ёки ишонмай қабул қилиниши мумкин. 
Ахборотни раҳбар шахс иккинчи бир ходимга нутқ орқали бе-
риши билан бирга имо-ишора, мимикаларини ҳам қўшиб беради 
ёки нутқ ёзма ёхуд кўргазмали усулда бўлиши ҳам мумкин. Муло-
қотга киришаётган раҳбарнинг мулоқот давомидаги эмоционал 
ҳолати бошқа ходимларнинг хатти-ҳаракатига таъсир қилади. 
Ички ишлар идоралари фаолиятида мулоқотнинг мажбурий-
лиги мавжуд, яъни гувоҳ ва гумон қилинувчи мулоқот қилишга 
мажбурдирлар, бунинг устига, қонунга асосан, мулоқот қилмаган 
шахс жазоланиши мумкин. Мулоқотда ҳар бир факт шахснинг онги 
орқали ўтади, асосийси, бу фактлар шахсларда баъзи нарсаларнинг 
бўрттириб кўрсатилишига олиб келиши мумкин. Баъзан мулоқотга 
киришаётган шахс ҳақиқий мақсадини яширади. Натижада унинг 
бу мақсади маълум бир вақтдан кейин юзага чиқади. Ички ишлар 
идоралари фаолиятида мулоқот икки кишилик ва бир неча (кўп) ки-
шилик бўлиши мумкин. Мулоқотнинг мақсадидан келиб чиқиб у 
ҳар хил даражаларда тугаши мумкин, яъни кескин агрессив ҳолатда 
ёки янги мулоқотни давом эттириш ва бундай мулоқотга бошқа 
қайтмаслик ҳам мумкин.