Muallif: oqit. Abdullayeva n yaratilgan: Ангрен-2005 Kategoriya


МАВЗУ: № 16. “Куп хонали сонлар “ мавзусида арифметик


Download 483.13 Kb.
bet29/40
Sana12.11.2023
Hajmi483.13 Kb.
#1768047
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   40
Bog'liq
«математика укитиш методикаси» Muallif oqit. Abdullayeva n yara-www.fayllar.org

МАВЗУ: № 16. “Куп хонали сонлар “ мавзусида арифметик
амалларни урганиш. 
Максад: Талабаларни куп хонали сонлар устида кушиш ва аиириш
амалларини ургатиш буиича машклар бериш.
Режа:
1. Мавзуни ургатишда укитувчини асосии вазифаси.
2. Куп хонали сонларни кушиш ва аиириш.
Бу мавзуни урганишда укитувчининг асосии вазифаси укувчиларнинг
арфметик амаллар ( кушиш ва аиириш, купаитириш ва булиш) орасидаги уза-
ро богланишларни умумлаштириш ва системалаштиришдан ѐзма хисоблаш-
ларнинг ( тугрилигини текшириш билан ) онгли ва пухта куникмаларини хо-
сил килишдан иборат. Бу масалаларнинг хаммаси бир-бири билан боглик хол-
да хал килинади.
Куп хонали сонларни кушиш ва аиириш. Куп хонали сонларни ку-
шиш ва аиириш бир вактда урганилади. Натижада билимларни эгаллаш, мала-
ка ва куникмаларни хосил килиш учун яхши шароит яратилади, чунки бу
амалларнинг назарияси узаро боглик, хисоблаш усуллари ухшаш.
Куп хонали сонларнинг кушиш ва аииришнинг назарии асослар иигин-
дига иигиндини кушиш ва иигиндидан иигиндини аиириш коидаларидан
иборат. Езма кушиш ва аиириш усуллари тула мустакиллик билан урнатили-
ши учун иккинчи синфда урганилган уч хонали сонларни кушиш ва аиириш
усулларини хотирада тиклаш керак. Шундан кеиин аналогия методидан фои-
даланиб ечиш учун укувчиларга шундаи мисолларни тавсия килиш керакки,
хар бир кеиинги мисол олдингисини уз ичига олсин, масалан:
752 4752 54752



65
+246 +3246 +43246


-------- ------- ----------
837 6837 76837 376837
- 425 -2425 - 52425 -152425
_____ ______ _______ ________
Шундаи мисолларни ечгандан кеиин укувчиларнинг узлари, куп хонали
сонларни ѐзма кушиш ва аиириш уч хонали сонларни кушиш ва аиириш каби
бажарилиши хакида хулоса чикарадилар.
Дарсликда кушиш ва аиириш холлари киинлиги ортиб борадиган тар-
тибда киритилади: секин-аста хона бирликларидан утиш сонлари орта боради,
нолларни уз ичига олган сонлар киритилади, узунлик, масса, вакт ва бошка
бирликларда ифодаланган сонларни кушиш ва аиириш каралади.
Янги холалар билан танишганларида укувчилар олдин хисоблашларга
мукаммал тушунтиришлар берадилар. Масалан:
4 бирликка 7 бирлик кушилса, 11 бирлик булади ѐки 1 унл.
31064 ва 1 бирлик булади; 1 бирликни бирликлар остига ѐзамиз.
+9027 Унликни эса унликларга кушамиз. 6 унликка 2 унлликни
_____ кушамиз, 8 унлик булади, унга яна 1 унликни кушсак, 9 унлик
булади. Иигиндида унликлар урнига 9 ни ѐзамиз, ноль юзликка ноль юзлик
кушилса, ноль юзлик чикади. Иигиндида юзликлар урнига ноль ѐзамиз ва хо-
казо.
Киска тушунтиришлар бундаи булади:
Саккиз ва икки - ун, нолни ѐзаман, бирини эсллаб коламан;
73458 беш ва етти - ун икки дилдаги бир билан ун уч, учни ѐза-
+ 34572 ман, бирни эслаб коламан ва хоказо.
------- Камаиувчи хона сонлари ноль билан ифодаланган холларда аи-
ириш холлари баъзи кииинчиликларни тугдиради.
Масалан: 100 200 2000 70000
- 6 - 43 - 178 - 3241
_____ _____ ____ ______
ва хоказо.
келтирилган мисоллардан биринчисини ечишда бериладиган тушунти-
ришлар тахминан бундаи булади: “ 0 бирликдан 6 бирликни аиириб булмаиди.
Битта юзликни оламиз (эста колиш учун унинг устига нукта куямиз) ва уни
10та унлик билан алмаштирамиз, 1 унликни “карз” оламиз, бу юзликнинг 9
унлигини унликлар хонасида колдирамиз, 1 унликни эса 10 та бирлик билан
алмаштирамиз. 10 бирликдан 6 бирликни аиирамиз 4 бирл. колади. 4 ни бир-
ликлар хона остига куямиз. 9 унликдан хеч нарса аирилмаиди, шу сабабли 9
ни натижадаги унликлар тагига ѐзамиз. Аиирма 94 “.
Юкори хона бирликларини маидалашлар кетма-кет бир неча марта ба-
жариладиган аииришнинг мураккаб холлари юкорида келтирилган аиириш



66
холлари билан таккосланган холда каралади. Шу куринишдаги мисоллардан


бирининг ечилишини тула тушунтириш билан келтирамиз:
. . Ноль бирликдан 8 бирликни аиириб булмаиди. Битта юзликни
20100 ( эслаб колиш учун унинг устига нукта куямиз) ва уни 10 та унлик
- 12708 куямиз) ва уни 10 та унлик билан алмаштирамиз. “ 1 унликни
______ “карз” оламиз, бу юзликнинг 9 та унлигини унлилар хонасида
07392 колдирамиз, 1 та унликни эса 10 та бирлик билан алмаштира-
миз. 10 бирликдан 8 бирликни аиирамиз, 2 бирлик колади, 2 ни бирликлар ос-
тига ѐзамиз. 9 унликдан 0 унликни аиирамиз, 9 унлик колади. 9 ни унликлар
тагига ѐзамиз; нолта юзликдан 7 та юзликни аиириб булмаиди. 1 ун минглик-
ни оламиз ( элаб колиш учун ун мингликлар устига нукта куиамиз), уни
мингликларга маидаласак, 10 минглик хосил булади. Бир мингликни “карз”
оламиз, 9 та мингликни бир мингликлар хонасида колдирамиз. 1 мингликни
10 юзлик билан алмаштирамиз. 10 юзликдан 7 юзликни аиирамиз, 3 юзлик ко-
лади, 3 ни юзликлар остига ѐзамиз. Битта ун мингликдан аиирамиз. Аиирмада
ун мингликлар булмайди. Аиирма 7392 га тенг. Каралган мисолга оид киска
тушунтиришни келтирамиз: 1 та юзликни оламиз, 10 дан 8 ни аиирамиз, 2 ко-
лади, 9 дан нолни аиирамиз, 9 колади. 1 та ун мингликни оламиз, 10 дан 7 ни
аиирамиз, 3 колади, 9 дан 2 ни аиирамиз, 7 колади, бирдан бирни аиирамиз,
ноль колади ( нодни ѐзмаимиз). Аиирма 7392.
Шундан кеиин дархол укувчиларни бир нечта сонни кушишда кушилув-
чиларни группа усули (иигиндининг группалаш хоссаси) билан таништириш
керак. Шу максадда укувчиларга кушишнинг хар хил усулларини тушунтириб
бериш таклиф килинади.
Масалан:
23 + 17 + 48 + 52 = 140
( 23 + 17 ) + ( 48 + 52 ) = 40 + 100 = 140
23 + ( 17 + 48 + 52 ) = 23 + 117 = 140.
Укувчилар бу ѐзувни бундаи тушунтирадилар: биринчи сатрда кандаи
тартибдда ѐзилган булса, шу тартибда кушилади. иккинчи сатрда шу сонлар-
нинг узи иккитадан кушилувчи килиб группаларга ажратилган. Иигиндиларни
хисоблаб ва уларни кушиб, яна 140 ни хосил киламиз. Учунчи сатрда охирги
учта кушилувчи группага бирлаштирилган, уларнинг иигиндиси хисобланиб,
уни 23 сонига кушилади, 140 чикди.
Учала холнинг хаммасида хам кушиш натижаси бир хил сонга 140 га
тенг булди. Кушишга доир яна бир-иккита мисолни хар хил усуллар билан
ечиб, бундаи хулоса чикарилади: “Бир нечта сонни кушишда улардан иккита-
си ѐки бир канчасини уларнинг иигиндиси билан алмаштириш мумкин”.
Шундан кеиин болаларни бир вактнинг узида иигиндининг группалаш хосса-
сидан ва иигиндининг урин алмаштириш хоссасидан фоидаланишга доир
машклар бажартириш керак, масалан: 42 + 247 + 18 + 13 = ( 42 + 18 ) = ( 287 +
13 ) = 60 + 300 = 360.
Куп хонали исимсиз сонларни кушиш ва аиириш билан боглик холда
узунлик, масса, вакт ва бахо улчовлври билан ифодаланган исмли сонларни



67
кушиш ва аиириш устида ишлаш амалга оширилади. Бундаи сонлар устида


амалларни икки усул билан бажариш мумкин. Сонларни улар кандаи берилган
булса, шундаи кушиш ( аиириш ) керак. Бунда кушиш ( аиириш ) кичик улчов
бирликларидан бошланади, ѐки иккала сонни олдин бир хил исмли бирлик-
ларда ифодалаб олиб, улар устида амаллар исмсиз сонлар устида амаллар ба-
жаргандек бажарилади ва топилган натижа иурикрок улчов бирликларида
ифодаланилади. Масалан: 42 см 65 см + 26 м 83 см = 69 м 48 см.
1) 42 м 65 см 2) 4265
+26 м 83 см ѐки +2683
__________ ______
69 м 48 см 6948 ( см) / 69 м 48 см.
Мисол ечишда ва аиникса масалалар ечишда иккинчи усулдан кенг
фоидаланилади.
Бироз киинрок ( з синфдан иккинчи ярим ииллик охирида ) вакт улчов-
ларида ифодаланган сонларни кушиш ва аиириш урганилади. Бундаи сонлар-
ни кушиш ва аиириш урганилади. Бундаи сонларни кушиш ва аииришни
(уларни бир хил исимли бирликларда ифодаламасдан) бажариш максадга му-
вофик.
Куп хонали сонларни кушиш ва аииришни урганишда кушиш билан би-
лан аиириш орасидаги богланишлар аникланади, чукурлаштирилади ва бу би-
лимлардан хисоблашларни текширишда фоидаланилади; амалларни бажариш
коидалари ва кавсларни кулланиш шартлари такрорланади. Укувчилар, агар
кавсларни ташлаб юборишдан ифоданинг сон киимати узгармаса, кавсларни
ташлаб юбориш мумкинлигини тушуниб олишлари мухимдир. Буни узлашти-
ришда дарсликда берилган бундаи машклар ѐрдам беради:
1. Ифоданинг кииматларини топинг:
(50

4) + (60

3) (300 - 50)

6
( 300 : 6) - ( 280 : 7) ( 320 + 120) : 4
Шу ифодаларни касрсиз кучириб ѐзинг ва уларнинг кииматларини хи-
собланг. Каиси ифодаларда кавсларни ѐзмаса хам булар экан +
2.Ифодаларни кавсларсиз шундаи ѐзингки, натижалар узгармасин:
65 - (40 + 12) ( 45 + 25)

9 ( 60 + 12 ) : 6
( 84 +
24 ) - 16 40

( 5 + 4 ) ( 75 + 25 ) : 10
Ёзма кушиш ва аиириш куникмаларини хосил килиш билан бир вактда
бу амалларни огзаки бажариш усулларига доимии эътибор бериши керак, агар
шундаи килинмаса, укувчилар хисоблашларнинг ѐзма усулларини эгаллаб
олиб, уларни ѐзма холлар учун хам, огзаки холлар учун хам кулаи бошлаиди-
лар. Бундан ташкари бу ерда огзаки хисоблашларнинг баъзи янги усуллари,
хусусан, санларни яхлитлаш усули киритилади. Укувчиларга сонни яхлитлаш
деганда сонни унга якин ноль билан тугаидиган сон билан алмаштириш ту-
шунилиши аитилади. Масалан, 13 ни яхлитлаш уни 10 билан алмаштиришдан
иборат, 18 ни яхлитлаш уни 20 сони билан алмаштиришдан иборат. Шундан
кеиин, болаларга кушиш ва аииришга доир мисоллар ечишда яхлитлаш усу-



68
лидан кандаи фоидаланиш кераклиги тушунтирилади. Масалан, 52 ва 19 сон-


ларни кушиш талаб килинсин, 19 ни 20 га яхлитлаимиз ва иигиндини топамиз:
52 + 20 = 72. Бу иигинди изланаѐтганидан 1 та ортик чунки биз талаб килин-
ганидан 1 та ортик кушдик. Демак, изланаѐтган иигинди 1 та кам булади (72 -
1 = 71). Мисолни, 52 ни 50 га яхлитлаб, бошкача ечиш хам мумкин. Иигинди-
ни топамиз: 50 + 19 = 69. Бу иигинди изланганидан 2 та кам, чунки биз 52 ни
яхитлашда 2 та камаитирдик. Демак, изланаѐтган иигинди 69 дан 2 та ортик
булиши керак. ( 69 + 2 = 71).
Бошка мисол. 69 дан 38 ни аиириш талаб килинсин. 38 ни 40 га яхлит-
лаимиз ва аиирмани топамиз: 96 - 40 = 56. 96 дан 2 та ортик аиирганимиз учун
изланаѐтган натижа 56 дан 2 та ортик булади: 56 + 2 = 58.


Download 483.13 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   40




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling