Muhandislik geologik tadqiqotlar

 
29.5. Metamorf tog’ jinslari 
Birlamchi va ikkilamchi jinslarni har xil fizik, kimyoviy va mexanik 
jarayonlar (jinslar o’rtasidagi o’zaro reaktsiyalar, tektonik jarayonlar, gazlar 
ta’siri, harorat, yuqori bosim) ta’sirida xossalari va shaklining o’zgarishidan hosil 
bo’lgan jinslardir. Metamorf jinslar tabiatda turli kattalikda, kristall va qatlamli 
slanets shakllarda uchraydi. Ko’pgina metamorf jinslar tuzilishi bo’yicha otilib 
chiqqan jinslarga o’xshaydi. Metamorf tog’ jinslariga quyidagilar kiradi: gneyslar, 
marmar, kvartsitlar, slanets, asbest.
Metamorf tog’ jinslarini tashkil etuvchi minerallarni bir necha guruhlarga 
bo’lish mumkin:
magmatik yoki birlamchi tog’ jinslari hamda metamorf jinslari tarkibida 
uchraydigan minerallar (dala shpati, kvarts, slyuda, rogovaya obmanka (shox 
aldamchisi), piroksenlar, olivin va boshq.);

---

212 
cho’kindi jinslar tarkibida uchraydigan oddiy minerallar (kal’tsit, dolomit), 
shuningdek, metamorf jinslarning o’zidagina uchraydigan tubdan o’zgargan 
maxsus minerallar.
Qurilishda ishlatiladigan asosiy metamorf jinslarning ayrimlari bilan 
tanishamiz.
Gneys - granit, kvarts porfirlari va ayrim konglomeratlarning atmosfera 
ta’sirida ko’rinishi va xususiyatlari o’zgargan, yaxlit yoki yupqa slaneslar 
qatlamidan tashkil topgan jins. Ular tarkibi bo’yicha granitga o’xshash. Zichligi 
2400 - 2800 kg/m
3
, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 120–200 MPa. Gneys 
xarsangtosh, beton uchun yirik to’ldirgich, yo’lkalar uchun plita sifatida ishlatiladi.
Loysimon slanetslar - loyning yuqori bosim ostida qayta kristallanishidan 
hosil bo’lgan qattiq loysimon kulrang jins. Suv ta’sirida namlanmaydi. Tarkibida, 
asosan, kvarts, slyudalar va tuproq bor. Loysimon slanets yupqa (qalinligi 2,5 mm. 
dan katta) plastinkalar tarzida tilinadi. Bunday plastinkalar tom va qoplama 
ashyolar sifatida ishlatiladi. Undan tashqari, pol qurishda va elektr tokidan 
muhofazalovchi taxtachalar tayyorlashda ham qo’llaniladi.
Marmar – kristalli kal’tsit donalaridan tashkil topgan zich jins. Unda 
slyuda, dala shpati, kvarts, temir oksidi va ko’mir birikmalari ham bo’ladi. Toza 
marmar oq rangda, agar unda marganets va temir birikmalarining aralashmalari 
bo’lsa, qizil, binafsha, kulrang, hatto qora bo’lishi mumkin.
Marmarning qattiqligi 3–4, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 80–300 
MPa, zichligi 2600–2800 kg/m
3
. Marmarni arralash, silliqlash va pardozlash qiyin 
emas. Ammo u kislotalar, atmosferadagi gazlar va karbonat suvlari ta’sirida 
buziladi. Shu sababli marmar binoning ichki qismini qoplashda, shuningdek, 
haykaltaroshlikda, zinapoya va pol plitalarini tayyorlashda mozaik betonlar uchun 
to’ldirgich sifatida ko’p ishlatiladi.