Mundarija: Kirish I bob delphi dasturi strukturasi

2.2. Delphida modul
 
Bugungi kunda keng tarqalgan dasturlash muhitlarida asosan uchta dasturlash 
tili: Si, BASIC, Pascal dan keng foydalaniladi. Professional va tajribali havaskor 
dasturchilar asosan C (Si) va uning keyingi variantlariC++ va C# dan 
foydalanishsa, faqat o‗zlarining masalalarini yechish uchun dasturlashda 
foydalanadiganlarning ko‗pchiligi Pascal dan foydalanishadi. BASIC (to‗g‗risi, 
Visual BASIC) Microsoft kompaniyasi mahsulotlari ofis ilovalari va boshqa 
kompaniyalarning bir qator mahsulotlari, grafik muharrirlarda ishlarni 
avtomatlashtirish uchun qo‗llaniladi. Kuchli raqobat va foydalanuvchilarni jalb 
qilish maqsadida hozirgi paytda ommaviy dasturlash muhitlari bir paytda bir 
nechta dasturlash tillaridan foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, so‗nggi 
paytda yaratilayotgan dasturlash tillarining ko‗pchiligi yuqoridagi tillardan biridan 
foydalanayotganlar uchun mo‗ljallab yaratilgan. Masalan, keng tarqalgan veb 
dasturlash tillari Java, Java Script, ASP, PHP, Python lar C++ va C# ga, keng 
tarqalgan kompyuter matematikasi paketlari MatLab, MathCAD, Maplelarning 
dasturlash tillari Pascalga, MacroMedia Flash nomli animatsion grafika yaratish 
ilovasining dasturlash tili Action Script esa Visual BASICga o‗xshab ketadi.
Delphi dasturchiga turli xildagi sxemalar, chizmalar va illyustratsiyalar bilan 
ishlash imkoniyatlarini beradi. Dastur grafikani ob‘ekt (forma yoki komponent 
Image) sirtida hosil qiladi. Ob‘ekt sirti Canvas xususiyatiga mos keladi. Grafik 
element (to‘јri chiziq, aylana, to‘јri to‘rtburchak va x.k.)larni ob‘ekt yuzasida hosil 
qilish uchun Canvas dan foydalaniladi. 

---

23 
Masalan, 
Form1.Canvas.Rectangle(10,10,50,50) 
instruktsiyasi 
dastur 
oynasida to‘јri to‘rtburchak hosil qiladi. 
CHizma hosil bo‘luvchi sirt.YUqorida aytib o‘tilganidek, grafikani hosil 
qiluvchi sirt (yuza) Canvas xususiyatiga to‘јri keladi. O‘z navbatida Canvas 
xususiyati TCanvas tipidagi ob‘ektdir. Bu tip uslublari grafik primitivlarni (nuqta, 
chiziq, aylana va x.k.) hosil bo‘lishini ta‘minlaydi, xususiyati esa hosil bo‘luvchi 
grafikani xarakteristikalarini: rangi, chiziq qalinligi va turi; bo‘yaluvchi hududni 
rangi va ko‘rinishini; harfni xarakteristikalarini beradi. Canvas «sirt», «chizish 
uchun yuza» sifatida tarjima qilinadi. CHizish yuzasi alohida nuqta – piksellardan 
tashkil topadi. Pikselni joylashuvi gorizontal (X) va vertikal (Y) koordinatalar 
bilan xarakterlanadi. CHap yuqoridagi nuqta koordinatasi (0,0). Koordinatalar 
yuqoridan pastga va chapdan o‘ngga qarab o‘sib boradi. 
CHizish yuzasi o‘lchamlarini illyustratsiya (Image) hududi uchun Height va 
Width, forma uchun esa ClientHeight va ClientWidth lar aniqlash mumkin. 
Qalam va mo‘yqalam.Odatda rassom surat chizish uchun qalam va 
mo‘yqalamdan foydalanadi. Delphi ning grafik imkoniyatlari ham qalam va 
mo‘yqalamdan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Qalamdan chiziq va kontur 
chizishda, 
mo‘yqalamdan esa kontur bilan chegaralangan yuzani bo‘yash uchun 
foydalaniladi. 
Qalam va mo‘yqalam grafikani chizish yuzasida hosil qilishda mos ravishda 
Pen(qalam) va Brush(mo‘yqalam) xususiyatlariga xosdir. SHu bilan birga ular 
TPen va TBrush tiplariga tegishlidir. 
Qalam.Qalamdan nuqta, chiziq, geometrik shakllar: to‘јri to‘rtburchak, 
aylana, ellips va h.k. larni chizishda qurol sifatida foydalaniladi. 
Color xususiyati chizuvchi qalam rangini belgilaydi. Quyidagi 2-jadvalda 
PenColor xususiyatlari keltirilgan: 

---

24 
Width xususiyati chizuvchi qalam qalinligini (pikselda) belgilaydi. Masalan, 
Canvas.Pen.Width:q2 chiziq qalinligi 2 pikselga teng bo‘ladi. Style xususiyati 
chiziluvchi chiziqning turini belgilaydi. Style komponentlari 3-jadvalda keltirilgan. 
Ilova oynasida biror obyekt tanlanganda bu obyektning barcha xossalari 
obyekt inspektorida aks etadi. Natijada kerakli xossaning nomi va qiymatlarini 
eslashga va qidirishga hojat qolmaydi.
Yirik va murakkab ilovalarni yaratishda unda foydalaniladigan obyektlar 
keskin oshib ketadi. Ilovadagi obyektlardan keraklisini topishning oson usuli bu 
Object TreeView (Obyektlarning daraxtsimon ro‗yxati) deb nomlangan maxsus 
oynadan foydalanishdir. Bu oyna yana Obyektlar brauzeri deb ham ataladi. 
Obyektlardan biri ikkinchisini o‗z ichiga olishi mumkin. Shu sababli obyektlarning 
daraxtsimon (shoxlovchi) ro‗yxati eng qulay ro‗yxatdir.
Delphida yana bir nechta asosiy va ko‗plab muloqot oynalari bo‗lib, ular bilan 
keyinroq, zarur bo‗lganda tanishamiz.
5. Delphida loyihalar yaratish va saqlash. Delphida yaratiladigan ilovalar 
proyektlar (loyihalar) deb ataladi va maxsus Projects papkasida saqlanadi. Ular 
Pascal da yaratilgan ilovalardan ancha murakkab bo‗lib, ularni saqlash uchun bir 
nechta fayl kerak bo‗ladi.
Top - ob`ektni formaganing yuqori qismiga nisbatan joylashish o`rni 
(piksellarda) 
Transpared – ob`ekt fonini olib tashlash (True). 
Visible – ob`ektni korsatish (True) yoki yashirish (False). 
Width - ob`ekt uzunligi. (ob`ekt.Width := 15; ob`ekt uzunligi 150 pikselga 
teng). 
Xodisalar 
Delphida dasturchilar uchun dasturni soddalastirish maqsadida xodisa 
(Events) yo`lga qo`yilgan 

---

25 
Xodisa – bu ob`ekt qismida bajariladigan amallar turdir. Misol uchu, ob`ekt 
sirtida Inter (Enter) tugmasining bosilishi, sichqonchaning chap yoki o`ng 
tugmasining bosilishi xodisadir. 
Xodisa ro`yhatlari Object Inspector oynasining Events sahifasida joylashgan 
bo`ladi. U yerda OnClik, OnDBLClik, OnMouseMove kabi xodisalarni 
ko`rishimiz mumkin.