Muqaddima

TO’G’RI OVQATLANISH ASOSLARI 
Hakimlar qadim zamonlardayoq ovqatlanish masalalariga katta ahmiyat berishgan. 
Chunki odamning sogligl, ish qobiliyati, kasalliklardan tuzalishi ko'p jihatdan iste‘mol 
qiladigan ovqatning tarkibi, sifati, miqdoriga bog‘liq. 

---

223 
Bir qaraganda, to'gri ovqatlanish nima, degan savolga javob osondek tuyuladi. To`g
‘
ri 
ovqatlanishni tashkil qilish uchun nimani istemol qilish zarur va qachon ovqatlanish 
kerakligmi bilish lozim. 
Ovqatlanish eng avvalo organizmning molekular turg‘unligini saqlashga qaratilgan. 
Odam orgmizmming molekulyar tarkibi juda murakkab, shuning uchun ham ovqat bilan 
xilma-xil moddalarni istemol qilish kerak bo`ladi. Ovqatdagi moddalar bir nechta 
komponentlardan iborat: birinchidan, bu tabiiy oziq moddalar ~ oqsil, yog
‘
, uglevodlar, 
ikkinchidaii anorganik moddalar, uchmchidan — ovqatlanishning almashtirib 
bo'lmaydigan qo'shimcha omillari (vitaminlar va mikroelementlar). to
‘
rtinchidan — osma 
(o
‘
zSashtmlmaydigan) moddalar, beshinchidan — zararli moddalar. Iste‘mol qilynadigan 
kundalik ovqat zarur moddalarning hammasiga ega bo`lishi va unda zararli moddalar 
iloji boricha kam bo`lishi kerak. Bunga iete‘mol qilinadigan ovqat turini ko
‘
payfciris$i 
yfcli bilan erishish mumkin. 
Katta yoshli odamning oqsil, yog`, uglevodlar va boshqa moddalarga bo`lgan 
kundalik ehtiyoji haqida yuqorida aytib olilgan edi. Shu moddalarning ovqatdagi miqdori 
ularga bo`lgan ehtiyojm qoplashi shart. 
Bundan tashqari, ovqatning kalorik sig‘imi organizmning boshqarilmaydigan va 
boshqarib sarflaydigan energiya miqdoriga teng bo`lishi kerak. 
Aytilgan gaplar hozirgi zamon balanslangan (kirim, chiqim tengligi) ovqatlanish 
nazariyasinmg asoslaridir. Bu izchil nazariya ko‗p samarali ham boldi. Unga asoslanib, 
odam organizmining energiya va plastik materiallarga, ovqatlanishning qo'sMmcha 
omillmga bo`lgan ehtiyojlari ilmiy ravishda aniqlandi, Bu mumtoz bo lib holgan nazariya 
ovqadanishdagi nuqsonlar yuzaga keltiradigan xastaliklarni davolash imkonini tug‘dirdi. 
Ammo, bu nazariyada rioya qilish amaliy ovqatlanmda bir qator noto
‘
g
‘
ri yo
‘
nalishlar 
paydo bo`lishiga olib keldi. Element ovqatlanish masalan, bu yo
‘
nalishlardan biridir. Bu 
yo
‘
nalish tarafdorlari odam iste‘mol qiladigan tabiiy ovqat o'miga uning parchalanishi 
natijasida hosil bo`ladigan oxirgi elementlari — aminokislotalar aralashmasi, yog
‘
kislotalari, monosaxaridlar va h. k. bilan ovqatlanishni tavsiya qildilar. Bu yo'nalishga 
asoslanadigan bo`lsak
s
ovqat ballast moddalardan juda ham tozalangan bo`lishi kerak. 
Osmasiz, tozalangan oziq moddadarni is‘temol qilish meva-sabzavotlarni kam 
iste‘mol qilishga olib keldi. Natijada ba‘zi kasalliklar, xususan hazm tizimi a‘zolari 
kasalliklari ko
‘
paydi. 
Balanslangan ovqatlanish nazarayasiga asoslangaa holda, boshqa noto
‘
g
‘
ri xulosalar 
ham qilindi. Bularga yana bir misol qilib I I. Mechnikov oldinga surgan bir fikrni 
keltirish mumkin, Olim fikricha yo`gon ichakdagi mikroorganizmlar ballast moddalardan 
va boshqa o
‘
zlashtirilmagan birikmalardan foydalanib, sezilarli miqdorda zaharlovchi 
moddalarni sintezlaydi. Natijada makroorganizm zaharlanib, tez qariydi va oiadi. 
Demak, tez qarishning oldini olish uchun mikroblardan qutilish yoki ularning turlari 
o
‘
rtasidagi miqdoriy nisbatni sut achituvchi mikroblar kiritib (qatiq ichib),o
‘
zgartirish 
kerak, degan fikrlar tug'ildi. 
Hazm jarayonlarining yangi mexanizmlar ini (masalan, membrana hazmini) kashf 
etilishi, mikrobsizlikning hayvonlar organizmiga ta'sirini o
‘
rganilishi, monomerlardan 
tuzilgan ovqatning organizm faoliyatlariga bevosita ta‘siri aniqlanishi balanslangan 
ovqatlanish nazariyasiga yangiliklar kiritilishini talab qildi. 
Yangilangan nazariya bo
‘
yicha organizmning faoliy holatini ta‘minlash uchun ovqat 
tarkibidagi oziq moddalar bilan bir qatorda undagi ballast moddalar ham muhim. Undan 
tashqari, bu nazariya ma'lum ma‘noda tashqi muhit hisoblangan ichakdan organizmning 

---

224 
ichki muhitiga yana bir necha kirim (moddalar oqimi) borligini e‘tiborga olishni talab 
qiladi. 
Bu ichak gormonlari va boshqa fiziologik faol moddalarning oqimi, ichak bo
‘
shlig
‘
iga 
shiralar tarkibida ajralgan moddalarning katta oqimi, mikroblar faoliyati natijasida hosil 
bo`lgan moddalarning oqimi, ovqat bilan qabul qilingan zararli moddalarning oqimi. 
Ma‘lumki, hazm tizimida moddalar foydali nutrientlarga va o`zlashtirilmaydigan 
ballastga bo`linadi. Ammo evolyutsiya davomida ovqatlanish jarayoni uchun faqat 
o
‘
zlashtiriladigan nutrientlar emas, balki ballastlar ham muhim bo`lib qolgan. Bu 
ballastlardan, birinehi galda, ovqat tolalarini ko
‘
rsatish kerak. Bu tolalar (sellyuloza, 
pektin, lignin va boshqalar) hazm tizimidan ximusning o
‘
tish tezligiga, suv va 
elektrolitlar, organik moddalarning so
‘
rilishiga ta‘sir qiladi, o
‘
z yuzasiga ba‘zi 
moddalarni biriktirib, ularni organizmdan chiqarilishini ko
‘
paytiradi. Shuning uchun 
bo`lsa kerak, ballasti kam, tozalangan ovqat iste‘mol qilish keng tarqalgan 
mamlakatlarda bir qator kasalliklar (gipertoniya, ateroskleroz, miokard infarkti, o`t 
pufagi va qovuqda tosh hosil bo`lishi) ko
‘
payib ketdi. Ovqatda tolalar miqdorini 
ko
‘
paytirish qonda xolesterin, steroid gormonlar miqdoriga ta‘sir qiladi. Buning sababi, 
tolalar bilan birlashgan holda organizmdan ko
‘
p miqdorda o
‘
t kislotalar ajraladi. 
Yo
‘
qotilgan o
‘
t kislotalar o
‘
mini to 
`ldirish uchun jigar xolesterindan o
‘
t kislotalar 
sintezini jadallashtiradi. Xolesterinning qondagi miqdori kamayadi. 
Demak, kundalik ovqatda faqat oqsil, yog
‘
, uglevodlar, vitaminlar, mikroelementlar 
emas, balki meva va sabzavotlarning qimmatli qismi bo`lgan ovqat tolalari ham yetarli 
miqdorda bo`lishi kerak Y eyilgan ovqatni yetarli darajada o
‘
zlashtirish uchirn endogen 
va ekzogen fiziologik faol moddalarning ichakdan ichki muhitga oqimi muhim 
ahamiyatga ega. Birinehi galda, bu intestinal gormonlar oqimidir. Turli usullar 
yordamida 
o'tkazilgmi tadqiqotlar hazm tizimidagi endokrin hujayralarning massasi organizmdagi 
boshqa ichki sekretsiya bezlarining umumiy massasidan ko'pligini ko'rsatdi. Enterin 
gormonal tizimi sintezlaydigan gormonlar hazm a‘zolari faoliyatini boshqarishda ishtirok 
etishdan tashqari, umumiy metabolik samaraga ham ega Ular ta‘sirini yo'qotish (ma-
salan, o
‘
n ikki barmoq ichakni olib tashlash) organizmda oglr patologik holat 
rivojlanishiga, xatto olimga olib keladi. Ichak gormonlari ishtahani boshqarishda ishtirok 
etib, ovqat iste‘mol qilinishi va uning o'zlashtmlishmi ta‘minlaydigan jarayonlarni 
bog‘laydi. 
So
‘
nggi vaqtlarda sut va bug‘doy oqsillarmi pepsin parchalagan vaqtda morfmsimon 
moddalar hosil bolishi aniqlandi. Bu moddalar tabiiv sharoitda tabiiy oziq moddalardan 
hosil bolganidan ekzorfinlar deb atalgan. Balki bu moddalar ma‘lum miqdorda qonga 
o‘ib, endorfmiar kabi hissiyotlarga ta‘sir qilar va ta‘mli ovqat iste‘mol qilingandan keyin 
kayfiyatning yaxshilanishiga sabab bolar. 
To'g'ri ovqatlanishni tashkil qilishda hazm tizmmdagi bakteriyalarning nutrient va 
ballast moddalarga tasir qilish! tufayli hosil bo`ladigan va so
‘
riladigan moddalarni ham 
hisobga olish kerak. Mikroorganizmlar faoliyati natijasida aminokislotalardan faol 
aminlar, seliyuloza va boshqa ballastlardan monosaxaridlar, uchuvchan yog
‘
kislotalar va 
boshqa moddalar paydo boladi. Mikroflora ishtirokida foydali, befarq va zaharli 
moddalar hosil bolishi mumkin. Makroorganmiining vitaminlar va almashtirib 
bo`lmaydigan aminokislotalarga ehtiyojining bir qismi mikroflora hosil qilgan moddalar 
hisobiga toldiriladi. 

---

225 
So
‘
rilish jarayonlariga baglshlangan bobda shiralar tarkibida hazm tizimi bo
‘
shlig‘iga 
100 g ga yaqin oqsil ajraligshi aytib o
‘
tilgaii edi. Oqsillardan tashqari, ichak bo'shliglga 
asosan ichak shirasi va o
‘
t tarkibidagi talay fosfolipidlar (letsitin, kefalin, inozit), 
xolesterin va boshqa yog
‘
simon moddalar ajratadi Shiralar tarkibidagi yuqori molekular 
birikmalar ovqat polimerlari bilan bir qatorda gidrolizga uchraydi va ulardan kelib 
chiqqan mahsulotlar qayta so'riladi. Me‘da va ichak bo
‘
shlig
‘
iga shira bilan ajraladigan 
oqsil va yog
‘
simon moddalar miqdorining kundalik ovqat tarkibidagi miqdoriga 
tengligini e‘tiborga olsak, endogen moddalarni oqsil yog‘lar muvozanatiga sezilarli 
ta‘siri yaqqol ko
‘
rinadi. 
Bular ovqatlanish muammosining faqat fiziologik masalalaridir. Bu muammoning 
ancha murakkab ijlimoiy va urf-odatlarga bog‘liq masalalari ham bor. 
Organizmning oziq moddalarga va energiyaga ehtiyojini aniqlash masalaning muhim 
bir tomoni Jamiyat va shu jamiyatning har qaysi namoyondasi o
‘
z ehtiyojlarini ijtimoiy 
jihatdan qondirish imkoniyatiga ega bolishi masalaning ikkinchi tomoni. 
Turli iqlim va mamlakatlarda yashaydigan xalqlarda asrlar davomida shakllangan 
ovqatlanish tartibi odat tariqasida kirib qolgan. Iqlimi mo
‘
tadil Ovrnpa mamlakatlarida 
kundalik ovqatni ‗—5 ga bolib iste‘mol qilinadi. Bu xilda ovqatlanganda, kundalik 
energiyaning 30—35% nonushta bilan, ‗5—50% tushlik ovqat bilan, 10% tushdan 
keyingi va 10% kechki ovqat bilan qabul qilinishi maqsadga muvofiq bo`ladi. 
O zbek xalqi kundalik ovqatni 3 bolib iste‘mol qiladi va asosiy qismi kechqurunga 
to
‘
g
‘
ri keladi. 
Ovqatlanishning bunday tartibi maqsadga muvofiq emas. «Nonushtani o'zing ye, 
tushlikni do
‘
sting bilan baham ko
‘
r
;
kechki ovqatni dushmaningga ber», degan xalq 
maqoli bor. 
Oxirgi ‗0—50 yil davomida Markaziy Osiyo xalqlarining hayoti, jumladan 
ovqatlanishi ovrupoliklarnikiga o
‘
xshab qoldi. 
Ko'rinib turibdiki, to‘g'ri ovqatlanishni tashkil qilish muammolari ancha murakkab va 
ko
‘
p jihatdan ochilmagan, Hozirgi amaliyotda kundalik ovqat miqdorini aniqlashda 
kamida quyidagi to
‘
rtta fiziologik tamoyilga rioya qilish zarur. 
l.Har bir odam ovqatidagi energiya miqdori sarflangan energiya miqdoriga teng 
bo`lishi kerak. 
2.0vqatdagi oqsil, yog‘ va uglevodlar miqdori organizmning shu oziq moddalarga 
bo`lgan eng kam ehtiyojidan oz bo`lmasligi kerak. 
3.Ovqatdagi vitaminlar, tuzlar va mikroelementlar miqdori ham ularga bo`lgan 
minimal ehtiyoj dan kam bo‗lmasligi kerak. 
‗.Ovqatdagi vitaminlar, tuzlar va mikroelementlar miqdori zaharlovchi miqdordan 
kam bo
‘
hshi kerak.