Muqaddima

RETSEPTORLARNING QO‘ZG‘ALI8HI 
Ta‘sirlovchi retseptor hujayra membranasining ba‘zi ionlar uchun о
‘
tkazuvchanligini 
o'zgartiradi. Membrana orqali natriy va kalsiy ionlarining paydo bo`lgan va ichkariga 
qaratilgan oqimi retseptor potensial rivojlanishiga olib keladi. Birlamchi retseptorlarda 
retseptor potensial afferent rierv tolasining harakat potensialiga aylanadi va nerv 
markaziga tegishli axborotni yetkazadi. 
Ikkilarnchi retseptorlarda vujudga kelgan retseptor potensial shu hujayraning 
presinaptik membranasi sohasiga tarqaladi va sinaps yorig‘iga mediator ajralib chiqishini 
ta‘minlaydi. Mediatoming postsinaptik membranaga xal siri qo'zgatuvchi postsinaptik 
potensial (QPSP) tug
‘
diradi, QPSP miqdori yetarli bo
‘
Isa, sensor neyronda harakat 
potensiali rivojlanadi va akson bo
‘
ylab MNT ga borib yetadi. 
Retseptorlarning aksariyatiga masalan, kiprikli mexanoretseptorlarga va ba‘zi 
xemoretseptorlarga o
‘
z-o
‘
zidan (spontan) faollashish xos. Ular ta‘sirlovchi bo`lmaganda 
ham maium tezlikdagi impulslarni hosil qiladi. 
Spontan faollik mavjudligi bu retseptorlarga ba‘zi afzalliklar baxsh etadi, Ulardan 
asosiysi-retseptorini sezgirligi oshishidir. O‘zi depolyarizatsiyaga olib kelolmaydigan 
juda kuchsiz ta‘sirlovchi impulslar tezligini oshiradi va ma'lum natijaga olib keladi. 
Spontan faollikning mavjudligi impulslar tezligini ham oshirish, ham kamaytirish 
imkoniyatini beradi. Bu imkoniyat faqat rag'batning kuchayishini emas, balki susayishini 
ham kodlab, ikki tomonga qaratilgan o'zgarishlar to
‘
g‘risida markazga ma‘lumot 
yetkazishni ta‘minlaydi. 
ANALIZATORLAR TUZILISHINING UMUMIY TAMO YILLARI 
Barcha analizatorlarning tuzilishida quyidagi umumiy tamoyillarni ko
‘
rish mumkin. 
l.Ko
‘
p qavatlilik — analizator tarkibida bir nechta qavat neyron bor, ulardan biiinchisi 
retseptorga bog‘liq, oxirgisi esa miya po
‘
stIog‘ming assotsiativ sohasidagi neyranlarga 
kelib to‗xtaydi. 
Kolp qavatlilik organizmning oddiy signallarga tezlik bilan javob berishiga imkon 
tug‘diradi, chunki bu signallarning tahlilini oraliq neyronlar bajaradi. 
Bundan tashqari, turli qavatlar ma‘lum ma‘lumotlarni qayta ishlashga ixtisoslashgan. 
2,Ko
‘
p kanallik — neyronlar qavatining har biri juda ko‘p (10 mingdan milliongacha) 
nerv unsurlari borligini, bu unsurlar keyingi qavatdagi behisob neyronlarga bog‘liqligini 
ko
‘
rsatadi. 0
‘
tkazuvchi yo
‘
Haming ko'pligi analizatorlar faoliyatining puxta va aniqligini 
ta‘minlaydi. 
3. Yonma-yon qavatlarda unsurlar sonining teng emasligi. Masalan, ko
‘
rav 
tizimida retseptorlar soni 130 million, aksonlari ko
‘
zdan chiqadigan nervnijg tashkil 
qiluvchi neyronlarning soni esa faqat 1 mln. 250 mingga yaqin yoki 100 marotaba kam. 
Bu nisbat miyaning har qaysi yakka retseptorida vujudga kelgan impulsni qabul qila 
olmasligini ko
‘
rsatadi Ma‘lumot MNT ga yetguncha bir necha marta saralanadi. Ko
fi
p 

---

248 
sonli qavatdan unsurlari kam qavatga o
‘
tish jarayonida ikkinchi darajadaGI malumotlar 
olib qolinib o
‘
tkazilmaydi. 
Bu torayib boruvchi «voronka» miyaga o
‘
tkaziladigan ma‘lumotlarni kamaytiradi va 
muhim axborotlarnigana o
‘
tkazadi. 
Shu ko
‘
ruv analizatorida kengayib boruvchi «voronka»ni ham uchratamiz: miya 
po'stlog‘ining ko
‘
ruv sohasidagi neyronlarning soni po
‘
stloq osti lco
‘
ruv markazidagi 
neyronlar sonidan ming marta ko
‘
p. Kengayuvchi «voronka» signatlarni behisob 
neyronlar o
‘
rtasida bo`linishini, turli xossalarini batafsil tahlil qilish imkoniyatini beradi. 
‗.Analizator 
unsurlarining vertikal va gorizontal bo
‘
yicha farqlanishi 
Analizator tarkibidagi unsurlarning vertikal bo
‘
yicha farqlanishi, deganda bir necha 
qavatdagi unsurlardan bo`limlar hosil bo`lishi tushuniladi. Bo`lim qavatdan kattaroq 
morfofunksional qurilma. 
Analizatommg har qaysi bo`limi muayyan vazifani bajaradi. Odatda analizator 
tarkibida uning periferik (retseptor) bo`limi, bitta yoki bir nechta oraliq bo`limlar va 
analizatoming po
‘
stloq bo`limi ajratiladi. 
Bir bo`limda joylashgan analizator elementlarining funksional xossalari har xil 
bo`lishi mumkin. Masalan, ko
‘
ruv analizatorining retseptor bo`limi rang sezuvchi 
kolbachalardan va yorug‘lik darajasini sezuvchi tayoqchalardan tashkil topgan. Bu 
farhlanish shrizontal bo'yncha deyiladi.