Muqaddima

ANALIZ AT ORLAR FIZIOLOGIYASI 
Tirik organizm o‗z hayotini va turini davom ettirish, xavf-xatarlardan o'zini himoya 
qilish, maqsadiga erishish uchun vaqt va fazoni, tashqi muhitning asosiy xossalarini 
yaxshi his etishi zarur. Sensor tizimlar (analizatorlar) ana shunday imkoniyatni yaratadi 
Sensor tizimning tuzilishi sodda yoki murakkab bolishiga qaramay, uning tarkibida 
kamida quyidagi uch qism ajratiladi: 1) ta‘sirotlarni qabul qiluvchi, ixtisoslashgan 
retseptor neyron; 2) retseptor neyronlar biriigi (bloki) yoki bir guruh birliklardan kelgan 
malumotlarni qabul qiluvchi birlamchi markaz; 3) birlamchi markazlardan olgan 
malumotlarni qabul qiluvchi bitta yoki bir nechta ikkilarnchi va birlashtiruvchi 
markazlar. Yuqori darajada rivojlangan organizmlarda birlashtiruvchi markazlar bir- 

---

245 
biriga boglangan. Ularning o'zaro munosabatlari natijasida ichki va tashqi muhit 
o‗zgarishlari idrok etiladi. 
Sensor tizim faoliyati ta‘sirotlarni retseptorlar qabul qilish! bilan boshlanadi 
Ixtisoslashgan retseptorlar fizikaviy omillarni (nur, tovush, issiqlik, bosim va 
boshqalarni) harakat potensialiga aylantiradi. Bu harakat potensiallari yoki nerv 
impulslari malum sezgini shakllovchi markazga tizatiladi. 
Markazga yetib kelgan impulslardan malumot olinadi, markazga impulslar yetib 
kelishining o'ziyoq mazkur sensor tizimga daxldor o`zgarish ro'y berganidan xabardor 
qiladi. Markazga o‗tkazilayotgan impulslar tezligi rag‘bat kuchi va his qilina$
r
otgan 
jismning katta-kichikligini ifodalaydi. Masalan, gulni ko'rganimizda uning rang!, shakli, 
katta- kichikligini va ungacha bo`lgan masofani baholaymiz. Bu maliraiotlar birlamchi 
markazdan ikkilarnchi va integrativ (birlashtiruvchi) markazlarga olkaziladi va ularda his 
qilinayotgan narsa to'grisida fikr shakllanishi davom etadi. Integrativ markaalarda bu 
malumotlarga qo'shni markazlardan kelgan va xotiradagi malumotlar qo'shiladi, shunda 
narsa, voqeani his etish mujassamlashadi. Iviasalan, o'sha gul to
‘
g
s
risida ko'ruv 
analizatori orqali olingan malumotlarga hid bilish analizatori orqali olingan malumotlar 
qo‗shiladi. Gul to`g‗risidagi tuyg‘n toliqlashadi, shu gulni ilgari ko'rilgan gullarga 
taqqoslash mumkin bo`ladi, 
Odam nur, tovush, ta‘m, hid. paypaslash, yeming tortish kuchi, hamratni sezadi. 
Bulardan tashqari, uncha yaqqol bo'lmagan hissiyotlar yordamida organizm qol- 
oyoqlarning fazodagi va tanaga nisbatan xolatini nazorat qilish, natijada qoqilmasdan 
yurish, bumita tegmoqchi bolganda, ko'zga qol tiqib olmasllk imkoniyatga ega. 
Sezgilarning hammasi vaqt to‗grisida malumot beradi, ta‘sirot qachon paydo bolgani 
va qancha vaqt davom etganini bildiradi. Ko
‘
ruv, eshituv, hid bilish va taktil sensor 
tizimlar, bundan tashqari ta‘sirot manbaining fazodagi o'rni to
‘
g'risida axborot yetkazadi 
Sensor tizimlarning har biri qabul qilinadigan signalning bitta yoki bir nechta xossasini 
ajratadi, Masalan, ko'ruv analizatori yordamida rang va yoruglik sezilsa, ta‘m bilish 
analizatori achchiq, nordon, shirin, sho'mi sezish imkonini beradi. Sensor tizimlar bularni 
bir-biridan ajratgan holda sezishi, har qaysisini ajratishga ixtisoslashgan retseptor 
mavjudligidan dalolat beradi.