Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti ‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Tirmashish. Tepalikka chiqish bu to‘sikli harakatdir. Chiziqdan ko‘tarilishda va tushishda, yurishga o‘xshash harakat elementlarining qisqa muddatli takrorlanishi mavjud. Tepalikka ko‘tarilish qo‘l va oyoqlarning navbatma-navbat harakatlari bilan har bir oyoqni narvon tirgaklaridagi qo‘llab-quvvatlash bilan va ikkala oyog‘ini ular ustida ushlab turish bilan amalga oshiriladi. Tepalikka chiqish paytida takrorlanadigan to‘siqlarning uzluksizligi gimnastika devorining balandligi bilan belgilanadi (1 dan 2 m gacha).
Bola tepalikka chiqishning quyidagi turlarini o‘zlashtirmoqda: emaklash, tepalikka chiqish, emaklash, gorizontal va moyil tekislikda (polda, gimnastika skameykasida) to‘rt oyoq bilan emaklash, vertikal (gimnastik) devorga, zinapoyaga, arqon narvoniga, arqon va ustun. Tepalikka chiqishning fiziologik asoslari muvofiqlashtirilgan bolalar faoliyati tizimini shakllantirish bilan belgilanadi. Tepalikka chiqish bolaning atrof-muhit haqidagi bilimlarini rivojlantiradi. To‘rtlikda emaklab, bola orqa miya yukini engillashtiradi, bu esa mushak-skelet tizimini mustahkamlashga yordam beradi. Tepalikka chiqish - bu murakkab shartli refleks, ko‘p marta takrorlash jarayonida ishlab chiqilgan. Bu ishda mushaklarning sezilarli massasini o‘z ichiga oladi va bolaning butun tanasining funksional faolligini oshiradi, shuningdek, to‘g‘ri holatni shakllantirishga yordam beradi.
Tepallika ko‘tarilish mushaklarning o‘zgaruvchan qisqarishi va bo‘shashishi bilan tavsiflanadi, bu esa harakatlanish uchun energiya sarfini tiklashga va jismoniy kuchni uzoq vaqt davomida mashq qilishga imkon beradi. Tepalikka ko‘tarilish mashqlari harakatlarning muvofiqlashtirilishini yaxshilaydi, nafas olish va qon aylanishi funksiyalarini yaxshilashga yordam beradi va metabolizmni oshiradi.
Bola hayotning 8-9 oylarida tepalikka chiqishga o‘xshab o‘zlashtirgan to‘rt oyoqlarda emaklayotganda, orqa, qorin mushaklari va oyoq-qo‘llarining mushaklari kuchayadi. Bundan tashqari, to‘rt oyoq-qo‘lni qo‘llab-quvvatlashi tufayli, emaklab yurganida, umurtqa pog‘onasi tushiriladi, bu bolaning o‘sishi paytida juda muhimdir.
Birinchidan, bolalar qornida emaklaydilar, so‘ngra to‘rt oyoqlari bilan kaftlari va tizzalariga suyanib, ba’zi bolalar darhol emaklashning eng mukammal shaklini rivojlantiradilar: ular navbat bilan qo‘llari va oyoqlarini o‘zgartiradilar. Asta-sekin, kattalar mashqlarni murakkablashtiradi - u taxtada gorizontal va moyil holati bilan, so‘ngra skameykada, logda emaklashni tanishtiradi. Bundan tashqari, bolalar yoqa, stul ostiga, shnur, yoqa ostiga, yog‘och, skameykalarga sudralib yurishni mashq qiladilar. Ushbu mashqlardan so‘ng umurtqa pog‘onasini to‘g‘rilash uchun bolalarni to‘pni uloqtirish va ushlash, bayroqni baland ko‘tarish va h.k.
Bola yetarlicha mustaqil bo‘lib qolgach, unga 1 m balandlikdagi moyil va vertikal gimnastik zinapoyaga chiqish mashqlari taklif etiladi.
Ushbu bosqichdan foydalanadigan bolalarning maksimal soni 6-6,5 yoshda kuzatiladi. Biroq, 7,5 yoshgacha, o‘g‘il bolalarning 40 foizi va qizlarning 47 foizi tepalikka chiqishda va ayniqsa zinapoyadan ko‘tarilayotganda biriktirilgan pog‘onaning ustunligi bilan aralash qadamdan foydalanadilar. Qo‘llar va oyoqlarning harakatlarini o‘zaro muvofiqlashtirish aniqlanmagan. Tepalikka chiqish paytida tezlikning eng katta o‘sishi 5-5,5 yoshda kuzatiladi, o‘g‘il bolalar esa tezroq ko‘tarilib, 7-7,5 yoshda eng yuqori ko‘rsatkichga erishadilar.
Tizimli mashg‘ulotlar bilan katta va tayyorgarlik guruhlari bolalari qo‘shimcha vazifalarni bajarish bilan tezkor va ritmik tarzda ko‘tarilishadi (shohsupaga ko‘tarilish va boshqa parvozga qadam qo‘yish, shohsupadagi platformaga yetib borish va bayroqni ko‘tarish. Barcha yosh guruhlaridagi ushbu mashqlar tarbiyachining bevosita doimiy nazorati ostida bo‘lishi shart.
Katta yoshdagi bolalar uchun ustun va arqonga ko‘tarilish mavjud. Bundan tashqari, bu to‘sikli harakatdir. Dastlab, bola arqonga (ustunga) yaqin turgan holda, qo‘llarini yuqoriga ko‘targan holda ushlaydi, so‘ngra tekis qo‘llarga osilib, tizzalariga bukilgan oyoqlarini yuqoriga ko‘taradi va oyoqlarini arqonga (ustunga) qo‘yadi. Keyin bola oyoqlarini to‘g‘rilaydi, tanasi yuqoriga ko‘tariladi, qo‘llar bir vaqtning o‘zida tirsaklarga egilgan. Shundan keyingina, arqon (ustun) har bir qo‘l bilan navbatma-navbat boshning ustida ushlanadi. Shu bilan tepalikka chiqish to‘siqli tugaydi. Xuddi shu ketma-ketlik, faqat teskari tartibda, peeling paytida saqlanib qoladi. Arqon yoki ustundan pastga siljishga yo‘l qo‘yilmaydi (ishqalanish paytida bolaning qo‘llari va oyoqlarining engil zaifligini hisobga olgan holda).
Birinchidan, bolalar pastki uchi bo‘shashgan arqon va ustunda tebranishni o‘rganadilar, so‘ngra yerga o‘rnatilgan harakatsiz ustunga ko‘tarilishni o‘rganadilar. Tarbiyachi bolaning oyoqlarini sirpanmasligi uchun qo‘llari bilan ushlab turishi kerak. Shundan so‘ng, bolalar arqonga ko‘tarilishni o‘zlashtiradilar.
Kundalik tepalikka chiqish mashqlari bolaga zarur hayotiy ko‘nikmalarni beradi va harakatlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Buning uchun gimnastik zinapoyalarni guruh xonalarida kamida bitta oraliqda, maydonchada - minoralar, to‘siqlar, arqonlar va ustunlar bilan stendlar bilan o‘rnatish tavsiya etiladi. Tepalikka chiqish jarayonida zarur irodaviy fazilatlar tarbiyalanadi: jasorat, qat’iyatlilik, tezkorlik.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga qo‘llarida uzoq vaqt osilib turish tavsiya etilmaydi: bu uzoq muddatli statik mushak tarangligini, bo‘g‘im va bo‘g‘imlarning muddatidan ilgari cho‘zilishini, asab tizimini charchatishini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, har xil balandlikdagi gorizontal chiziqlarga qisqa osmalar, gimnastik devorni besh yoshdan boshlab, lekin 1-1,5 s dan ko‘p bo‘lmagan vaqt davomida va tanani oyoqlari bilan qo‘llab-quvvatlash bilan almashtirish mumkin. Bunday mashqlar yelka kamarining mushak tizimini mustahkamlaydi va to‘g‘ri holatni shakllantirishga hissa qo‘shadi.
Tirmashib chiqish mashqlari bajarilayotganda turli guruh mushaklari ishga solinadi. Tirmashish ko‘p martalab takrorlashlar jarayonida hosil qilinadigan murakkab shartli refleksdir. Tirmashib chiqish muskullarning navbatma-navbat qisqarishi va bo‘shashishi bilan xarakterlanadi.
Dastlabki vaqtlarda bolalar gimnastika skameykasi ustidan emaklash keyinchalik shnur, xoda, darvoza tagidan o‘tishni o‘zlashtiradilar. Katta gruhga kelib bolalar pastki uchi mustahkamlanmagan arqon yoki langar cho‘pda tebranishni o‘rganadilar. So‘ngra pastki uchi yerga mustahkamlangan langar cho‘pga chiqishni mashq qiladilar. Har kuni tirmashib chiqish bolada zarur xayotiy ko‘nikma hosil qiladi va harakatlar kardinatsiyasini tarbiyalaydi. Buning uchun gruh xonalarida gimnastika narvoni bo‘lishi lozim. Maktabgacha yoshidagi bolalarga uzoq muddat osilib turish mumkin emas: bu muskullarning uzoq vaqt zo‘riqishiga, bo‘gimlarning juda erta cho‘zilishiga olib keladi, nerv tizimini toliqtiradi.
Qatta guruhda topshiriqlar murakkablashtiriladi, ularni bajarish texnikasiga yuqoriroq talablar qo‘yila boshlaydi. Ilgari o‘rganib olingan mashqlar bilan bir qatorda, gimnastika devoriga sur’atni o‘zgartirgan holda chiqish, yonma-yon turgan devorchaning biridan ikkinchisiga oshib o‘tish hamda zinapoyalar orasidan o‘tish taklif qilinadi va boshqalar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimida bolalarga mo‘ljallangan asosiy gimnastika tarkibini asosiy harakatlar, umumrivojlantiruvchi va saflanish mashqlari tashkil etadi.
Bu mashqlarning barchasi o‘yinlar va mashg‘ulotlarda qo‘llaniladi.
Shunday qilib, asosiy xarakatlarni shakllantirishga qaratilgan barcha mashqlar bolani maktabga va rang-barang xayot faoliyatiga tayyorlaydi
Bolani jismoniy tarbiya nazariyasi va texnologiyasida harakatikani shakllantirish qonuniyatlariga asoslanib, tarbiyachi ta’limning amaliy muammolarini hal qiladi. Malakaning har bir bosqichi mashg‘ulotning ma’lum bir bosqichiga to‘g‘ri keladi:
1-bosqich - vosita harakatini dastlabki o‘rganish;
2-bosqich - asosiy ta’lim;
3 bosqich - vosita harakatlarini birlashtirish va takomillashtirish.
Birinchi bosqichda (harakatni dastlabki o‘rganish) bolani yangi harakat harakatlari bilan tanishtirish uchun vazifalar qo‘yiladi; unda harakatning yaxlit g‘oyasini yaratish, uni amalga oshirish. Ushbu vazifalarni amalga oshirishga asosiy analitik tizimlarga - vizual, eshitish, harakatga ta’sir qilish yordam beradi; bolaning ongini faollashtirish, unda yaxlit harakatli harakat g‘oyasini yaratish. Bu asosan maktabgacha ta’lim muassasasining o‘rta va katta guruhlarida amalga oshiriladi.
O‘rnatilgan vazifalar asosida tarbiyachi boshlang‘ich ta’lim metodidan foydalanadi, unga quyidagilar kiradi: a) tarbiyalanuvchiga harakat namunasini ko‘rsatish; b) so‘z bilan birga uning batafsil namoyishi; v) ko‘rsatilgan harakatni bolaning o‘zi amalga oshirishi.
Bolaga jismoniy mashqlar namunasini namoyish etish tarbiyachi tomonidan aniq, to‘g‘ri tempda amalga oshiriladi. Bunday munosabat bolani qiziqtiradi, undagi ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi, harakat dinamikasi to‘g‘risida g‘oyani shakllantiradi va uni bajarishni istaydi.
Harakatlanish harakatining batafsil (ya’ni, ajratilgan) namoyishi tarbiyachi tomonidan harakatning barcha tarkibiy elementlarini tushuntirish bilan o‘rtacha tezlikda amalga oshiriladi. Masalan, tarbiyachi shunday deydi: “Bolalar, bugun biz chap va o‘ng tomonga egilishni o‘rganamiz. Ushbu mashq qanday bajarilishini ko‘ring (ko‘rsatadi). Endi tinglang va yana qarang. Mening boshlang‘ich pozitsiyam bor: oyoqlar yelkalarining kengligida, qo‘llar belda. men o‘ngga egilaman, o‘ng tirsagimga qarayman, keyin to‘g‘rilayman, chapga egilaman, chap tirsagimga qaradim - to‘g‘riladim ". Harakat bajarilishini namoyish etish bilan so‘z bilan birga tarbiyachi harakatdagi dastlabki yo‘nalishni yaratadi: bunda bolalar fazoviy terminologiyani o‘zlashtirishadi qo‘shadi: "chap- o‘ng "va boshqalar; qo‘llar, oyoqlar va boshqalarning dastlabki holati to‘g‘risida tushuncha beradi; o‘z tanasining qismlari harakati haqida - "chap - to‘g‘ri", "o‘ng - to‘g‘ri". Shundan so‘ng, bola mashqni bajaradi va tarbiyachi uning bajarilishining to‘g‘riligini nazorat qiladi.
Harakatni o‘zlashtirish jarayoniga asoslanib, tarbiyachi turli uslubiy metodlardan foydalanadi. O‘qitishda u og‘zaki usul yordamida ("Siz yaxshi turibsiz, boshlang‘ich pozitsiyangiz to‘g‘ri") bolaning e’tiborini harakatning to‘g‘riligiga qaratadi, bolaning e’tiborini xatolarga qaratadi, ba’zi buyruqlarni taklif qiladi: "harakat qilmang oyoqlaringiz! Chapga - o‘ngga suyaning! Egilgan qo‘lning tirsagiga qarang! " Tarbiyachi har bir bolaning mashqlarini nazorat qiladi. U ularga yaqinlashadi, ko‘rsatmalar beradi, agar kerak bo‘lsa, holatni to‘g‘irlaydi, bu bolalarning mashqlarni sifatli va aniq bajarishga ongli ravishda intilishlariga imkon beradi.
Bolaning harakatlarini o‘rgatishning ikkinchi bosqichida allaqachon tanish bo‘lgan, shuning uchun tarbiyachi ularning murakkabligiga qarab boshlang‘ich pozitsiyasini o‘zgartirishni taklif qiladi. U boladan o‘rtoqlarning harakatlarni qanday bajarishini tahlil qilishni so‘raydi: «Bolalar mashqni qanday bajarayotganiga qarang va menga kim uni to‘g‘ri bajarganligini ayting. Sizga nima yoqdi? Kim xato qildi, ular nima edi? "
Tarbiyachi eslash va mashqlarning qanday bajarilishini aytib berishni taklif qiladi, chapga va o‘ngga egiladi. Bunday holda, bolaga reja-sxema beriladi: «Qo‘llarning, oyoqlarning dastlabki holati qandayligini eslang; dastlab qaysi yo‘nalishda egilish kerak: chapga yoki o‘ngga, keyin qaysi yo’nalishda. Bunday eslatma asosida bola harakatlar ketma-ketligini eslab qoladi va ularni ongli ravishda bajaradi. U diqqatni, xotirani, fikrlashni faollashtiradi, harakatlarni chiroyli va to‘g‘ri bajarishga intilish mavjud. Agar bolalar ularga zudlik bilan erisha olmasalar, unda tarbiyachi yana bir bor eng murakkab harakatlarni ko‘rsatishi va ularni amalga oshirish uchun tushuntirish berishi mumkin.
Asta-sekin, bola tomonidan olingan harakat harakati qobiliyatlari mustahkamlanib, takomillashib boradi; uning ijodkorligi, faoliyati va mustaqilligi rag‘batlantiriladi; u o‘zining harakat tajribasidan kundalik hayotda va lanetda foydalanishni boshlaydi.
Harakatni o‘rgatishning uchinchi bosqichida bola ongli ravishda vazifalarni qabul qiladi, maqsadga muvofiq harakat qiladi, uning harakatlari avtomatik, e’tibor harakat sifatiga qaratilgan. Bolada harakatning aniqligi, go‘zalligi, ekspresivligi bor. Ushbu bosqichda tarbiyachi hisoblash, musiqa, ijodiy topshiriqlardan foydalanishi mumkin. Bolani mashqlarga o‘zgartirish kiritishga taklif qilishadi; uni qanday boshqacha qilish mumkinligini aniqlang: birgalikda, turgan holda, ustunda, qatorda, obektlar bilan va ularsiz amalga oshiriladi. Ijodkorlikni faollashtirish uchun tarbiyachi bolani mashq qilishni taklif qiladi, shu jumladan taqlid qilish. Bola ko‘rsatmoqda, va bolalar u qanday mashq ixtiro qilganini, kimni tasvirlaganini bilishga harakat qilmoqda. Bola kulgili quyon, kichkina mushukcha, kasal mushuk va boshqalarni o‘ylab topadi, qafasdagi qushga taqlid qiladi va boshqa ko‘p narsalar. Bolalar jamoaviy harakatlari quyosh, to‘siq, uy, gulzorga jamoaviy va individual sayohatlar va hokazolarni o‘ylab topishda qiziqarli bo‘ladi.
Shunday qilib, harakatlarni o‘rgatish usuli bolaning ijodkorligini rivojlantirishga qaratilgan. U o‘rganishning barcha bosqichlarida rivojlanadi. Birinchi bosqichda harakatni takrorlash jarayonida ijodkorlik kuzatiladi.
Ikkinchi bosqichda tarbiyachi bolani mashq qilish variantlarini tanlashga undaydi, unga yordamchi vositalarni tanlashni taklif qiladi; boshlang‘ich pozitsiyalarini o‘zgartirib, mashqlarni murakkablashtirish imkoniyati to‘g‘risida bolaning xabardorligini faollashtiradi; imtiyozlarni tanlash va boshqalar.
Ushbu bosqichda bolaning harakat g‘oyasini faollashtirish muhim rol o‘ynaydi. Tasvirlar, narsalar, sahnalar, ularni eslash yoki samarali tasavvur asosida paydo bo‘lgan voqealar, idealoharakat tasvirlar tufayli yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bola bilan harakatlarni bosqichma-bosqich o‘rganish xususiyatlarini o‘rganish A.V.Keneman, E.Y. Stepanenkova, N.V. Poltavtseva va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.