O’qo’v qo’llanma Oliy o’quv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumi tomonidan nashr etishga tavsiya qilingan

10.3. Mehnat unumdorligi va uni hisoblash usulari
Mehnat unumdorligi (bitta xodimning va xizmatchining) vao’t birligi ichida ishlab chiqargan mahsuloti hajmi bilan yoki bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan vao’t miqdori bilan aniqlanadi.
Mehnat unumdorligi - bu aniq mehnatning masuldorligidir. Mehnat unumdorligi mehnat jarayolarning samaradorlik darajasini qo’rsatadi. Uning qsishi mahsulot birligi uchun sarflanadigan ish vao’tining tejamini yoki vao’t birligi ishlab chiqariladigan mahsulotni ko’paytirishda qo’rinadi. Mehnat unumdorligi iqtisodiyotni va jamiyatni rivojlanishini eng muhum iqtisodi qo’rsatkichlaridandir.
Amerika iqtisodchilarini tasdiqlab yozishicha: Amerika iqtisodiyotini «Kelajakda
rivojlantirishning eng muhim yagona qo’rsatkichi bu mehnat unumdorligidir. Ґuddi shu qo’rsatgich boshqa omillarga qaraganda barcha mamlakatning hayot darajasini ko’proq belgilaydi va uzoq kelajakda hqjalik kompleksining iqtisodiy samaradorligini eng yahshi qo’rsatgichi hisoblanadi. Tarih qo’rsatadigan, dunyoda mehnat unumdorligi sohasidagi lider (etakchi) pirovard, natijada iqtisodiy, harbiy va siyosiy lider bo’lib qoladi».
Mehnat unumdorligi mahsulot qaysi birlikda hisoblansa qsha birliklarda qlchanadi:

• Mehnat unumdorligini qiymat qo’rsatgichlarida aniqlash usuli. Bunda yalpi mahsulot, yoki tavar mahsuloti, realizatsiya mahsuloti qo’rsatkichlari ishlatilishi mumkin. Qaysi qo’rsatgichni qo’llash bu iqtisodchining maqsadiga bog’liq bo’ladi.Mehnat unumdorligining qiymat usulida mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul qo’rsatgichlari bilan ifodalanadi. Masalan, agar besh kishidan iborat ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming so’mlik ish hajmini bajargan bo’lsa, u holda har bir ishchining smenadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqargan mahsuloti) quydagicha bo’ladi: 120:5=20 (ming so’m), tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida 20:8=2,5 (ming so’m) bo’ladi. Mehnat unumdorligini qlchashning qiymat

usuli turli kasb va malakaga ega bo’lgan xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, chilangar va haydovchining mehnat unumdorligi bilan
taqqoslash imkonini beradi. Biroq bu usul qo’rinishdan universal bo’lishiga qaramay, bir qancha kamchiliklarga ham ega. Xususan unga narh omili, ya’ni bozor kon’nyukturasi va inflyatsiya ko’proq ta’sir qo’rsatadi.

• Natura usulida - tonna, dona, metr va h.k.larda.
• SHartli - natura usulida. Bu usul bir turdagi mahsulotning hillari ko’p bo’lgan sharoitlarda ishlatiladi. Masalan, tsement shifer ishlab chiqarish, sovunlar, turli hil konserva bankalari, poyafzallar, un, non, makaron mahsulotlarining sotish harajatlarini shartli miqdorda aniqlashda ishlatiladi. Bunda asosiy mahsulot turining koeffitsenti birga teng qilib olinadi, qolgan tur mahsulotlarni unga nisbatan koeffitsenti topiladi. Masalan 1,25; 1,45; va x.k.

Har bir tur mahsulot bo’yicha bu koeffitsentlarni mos holda mahsulot hajmiga
ko’paytirib umumiy mahsulot hajmi topiladi.

• Hodimlar (ishchilar)ning mehnat sarfi usuli. Bu-bir hodimga to’g’ri keladigan norma-soatlardagi vao’t miqdoridir.
• Mahsulotning mehnat salmog’i (og’irligi) usuli, ya’ni ishlab chiqariladigan mahsulotga ketadigan mehnat sarfi miqdori. Ular- normativ darajasidagi, rejadagi va haqiqiy mehnat salmog’i qo’rsatgichlarga ajratiladi. Mehnat unumdorligi va mehnat salmog’i (og’irligi) qo’rsatgichlari o’rtasida teskari bog’liqlik. Mehnat salmog’i past bo’lsa, mehnat unumdorligi va shunga qo’ra bajarilgan ishlar hajmi ham ko’proq bo’ladi. Reja davridagi mehnat unumdorligini reja davridagi unumdorlikni qsish darajasiga ko’paytirish bilan topiladiyu Mehnat unumdorligini reja davridagi qsish darajasi rejadagi

va haqiqiy unumdorlikni farqini xaqiqiy unumdorlikni miqdoriga nisbati bilan foiz (%) hisobida topiladi.

M
ru
Ìõó
bunda, Mru - bitta hodimning rejadagi unumdorligi.
Mxu - haqiqiy unumdorlik.
Mehnat unumdorigi yakka hodimning mehnat unumdorligi va ijtimoiy mehnat unumdorligiga ajratiladi. Yakka hodimning (jonli) mehnat unumdorligi vao’t birligi ichida bitta hodimning ishlab chiqargan moddiy ne’matlari (unumdorligi) miqdori yoki mahsulot birligiga sarflangan vao’t miqdori (mehnat salmog’i) bilan qlchanadi.