O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

lozim. Agar katta aholi punktida kasallik hollari ayrim uchastkada
bartaraf etilgan bo‘lsa, kimyoviy profilaktika mikroo‘choq rejasi
bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.
Yoinki, o‘choqning (anofelogenli suv havzasi atrofida joylash-
gan bir necha aholi punktlari) har xil uchastkalarida chetdan olib
kirilgan bezgakning aholiga yuqishi va tarqalishi ro‘y bersa, o‘choq-
ning  hamma  aholisiga  kimyoviy  profilaktika  ommaviy  ravishda
o‘tkaziladi. Har bir holatda kimyoviy profilaktika o‘tkazishning hajmi
va muddatini DSENM parazitologi (epidemiologi) belgilab beradi.
Kimyoviy  profilaktika  o‘tkazish  uchun  oilaviy  ro‘yxatlar
tuzilib, unda har bir xonadon a’zosi uchun olinadigan dorining
miqdori va berilishi sanasi qayd etib qo‘yiladi. Bu tadbirni o‘tkazish
oldidan  aholi  o‘rtasida  tushuntirish  ishlari  olib  borilishi  lozim.
Dorilarni esa, faqat tibbiy xodim nazoratida iste’mol qilish tavsiya
etiladi.  Òadbirlar  o‘tkazish  mas’uliyati  shahar,  tuman  kasalxo-
nalarining bosh shifokorlari zimmasiga yuklanadi.
Chivinlarga  qarshi  qo‘llaniladigan  tadbirlar
Asosiy entomologik kuzatishlar. Bezgak ustidan muvaffaqiyatli
nazorat olib borish  uchun entomologik nazorat olib borilayotgan
hududning  Anopheles  chivinlarining  faunasi,  har  bir  chivinlar
turining ekologik va  fenologik xususiyatlari, nazorat ostida bo‘lgan
aholi  turarjoylaridagi  chivinlarning  (imago)  soni  va  har  xil  suv
havzalaridagi chivin qurtlari (lichinkalari) sonini bilish zarur.

233
Entomolog gidrotexnik muhandis bilan birga suv havzalarini
pasportlashtirish  va  mavsum  bo‘yicha  yangi  anofelogenli  suv
havzalari paydo bo‘lishini kuzatishlari lozim, chunki suv  havzalari
bezgak  chivinlarining  ko‘payishi uchun qulay joylardir. Har bir
turdagi chivinlarning epidemiologik ahamiyatiga baho berish uchun
qayerda va qachon chivin ko‘proq ko‘payishini, ayrim turlarning
qulay oziqlanish muhitini, ozig‘ini chuqur o‘rganish lozim. Ento-
molog chivinlarning samarali zararlana olishi mavsumini, kasal-
likning yuqtira olish mavsumini, iqlim sharoitlarini ham hisobga
olgan  holda  ko‘rsatishi  kerak.  Barcha  ko‘rsatilgan  kuzatuvlar
Sog‘liqni  saqlash  vazirligi  tasdiqlagan  hisobot  shakllarida  qayd
etilib,  chivinlarga  qarshi  qo‘llaniladigan  tadbirlarni  rejalashtiri-
layotganda  va o‘tkazilayotganda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Chivinlarga qarshi qo‘llaniladigan tadbirlar: bezgakning  qo‘z-
g‘atuvchilarini  tashimaydigan  chivinlarga  qarshi  dezstansiyalar,
profilaktik dezinfeksiya bo‘limlari olib boradilar; bezgak chivin-
lariga  qarshi  esa,  DSENMlarning  dezinfeksiya  bo‘limlari  va
parazitologiya bo‘limlari olib boradi. Pashshaga qarshi tadbirlarning
(dezinseksiya)  boshlanishi  oldidan  entomolog  (yoki  uning  yor-
damchisi)  dezinstruktorlar  va  dezinfektorlar  bilan  dezinfeksiya
texnikasi va zaharli moddalar bilan ishlaganda qo‘llaniladigan xavf-
sizlik choralari haqida suhbat o‘tkazadi.
Chivinlarga qarshi qo‘llaniladigan tadbirlarning o‘z  vaqtida va
sifatli o‘tkazilishi ustidan nazorat qilish respublika, viloyat, sha-
har va tuman DSENMlarining entomologlari, parazitologlari va
epidemiologlari  zimmasida  bo‘ladi.  Voyaga  yetgan  chivinlar
(imago)ga  qarshi  kurashning  asosiy  usuli  barcha  turarjoy  va
ma’muriy binolarning ichki qismiga uzoq vaqt ta’sir etuvchi kar-
bofos  kukuni,  malation  yoki  sintetik  piretroidlar  bilan  ishlov
berishdir.
Chivinlarning  qurtlari  (lichinkalari)ga  qarshi  kurashda  esa,
atrof-muhitning pestitsidlar bilan zaharlanib  ketishidan saqlanish
maqsadida kurashning biologik usullari tavsiya etiladi. Baliqchilik
xo‘jaliklaridan boshqa barcha doimiy va vaqtinchalik suv hav-
zalariga, sholiðoyalarga erta bahorda har 1 m
2
. ga 3—5 tadan (ke-
chiktirilgan  hollarda  esa,  10—15  tadan  gambuziya  baliqchalari
qo‘yib yuboriladi) bakterial preparatlarni qo‘llash (baktokulitsid,
baktolarvitsid) tavsiya etiladi. Ishlov berilgandan so‘ng 90—100 %
lichinkalar qirilib ketadi. Yuvinil gormonlar — hasharotlarning
rivojlanishini izdan chiqaruvchi moddalarni qo‘llash kerak.

234
Kurashning jismoniy usullari: yuqori molekulali sintetik kis-
lotalar  va  spirtlar,  neft  mahsulotlari  (dizel  yoqilg‘isi,  benzin,
kerosin). Xo‘jalik maqsadlarida foydalanilmaydigan suv havzala-
rini  neft  mahsulotlari  bilan  ishlov  berish  bahorda,  lichinkalar
endi  paydo  bo‘la    boshlagan  paytdanoq  boshlanadi  va  bezgak
tarqalishi  mumkin  bo‘lgan  butun  mavsum  bo‘yicha  (entomolog
ko‘rsatmasiga asoslanib) davom ettiriladi.
Sanitariya-gidrotexnik tadbirlari: bu tadbirlar majmuyiga suv
havzalarini quritish, ko‘mib yuborish, suv manbalari va sug‘orish
tarmoqlarining  sanitariya  holatini  nazorat  qilish,  sug‘orish  tar-
moqlari  va  kollektor  drenajlarini  o‘simliklardan  tozalash  ishlari
tashkilotlar  rahbarlari  zimmasiga  yuklatiladi.  Chivinlar  hujumi-
dan himoyalanish usullaridan (derazalarga to‘r tutish, pashshaxona
kabi) va cho‘chituvchi moddalar (DEÒA, reftamid, diftalat, ok-
saftal va hokazo)dan foydalanish tavsiya etiladi.
Aholi o‘rtasida sanitariya maorifi ishlarini olib borish
Bezgakka  nisbatan  aholi  o‘rtasida,  ayniqsa,  bezgakli  hu-
dudlarda sanitariya maorifi ishlari barcha tibbiy xodimlar tomoni-
dan  olib  borilishi  lozim.  Bu  infeksiya    manbayini  o‘z  vaqtida
aniqlashga  va  epidemiyaga  qarshi  tadbirlarni  muvaffaqiyatli
o‘tkazishga  yordam beradi. Radio va televideniyeda eshittirishlar,
gazetada maqolalar, ma’ruzalardan foydalanishdan tashqari, aholi
bilan poliklinika, ambulatoriyadagi qabullar, hovlilarni tekshiruv
paytida  bezgakka  qarshi  profilaktika  choralari  va  kasallik  belgilari
sezilishi  bilan  shifokorga  murojaat  etish  haqida  suhbatlar  olib
borish  zarur.
Aholi o‘rtasida bezgak va  unga  qarshi profilaktik choralar bo-
rasida  so‘rovlar o‘tkazish tibbiy xodimlarning shu aholi punktida
epidemiologik nazorat va sanitariya maorifi ishlarini qay darajada
jonli, tushunarli hamda sifatli olib borganligini oydinlashtiradi.
1.  Muzey  preparatlarini  ko‘zdan  kechirish.  Surtmalar  mikroskop  ostida
ko‘zdan kechiriladi (obyektiv x90, okular x7, kondensor ko‘tarilgan, ko‘zgusi
yassi).  Odam  bezgagi  qo‘zg‘atuvchilarining  qiyosiy  morfologiyasi  bilan  ta-
nishish  (13-jadval).
!
MUSTAQIL ISH

235
13-jadval
h
s
i
n
a
lj
o
v
i
R
i
h
c
i
q
s
o
b
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
Q
k
a
g
z
e
b
k
il
n
u
k
3
k
a
g
z
e
b
k
il
n
u
k
4
k
a
g
z
e
b
k
i
p
o
r
T
r
a
l
a
q
l
a
H
n
a
g
t
e
y
a
g
a
y
o
V
r
a
lt
n
o
z
i
h
s
r
a
lt
y
o
z
o
r
e
M
r
a
lt
i
s
t
o
t
e
m
a
G
,
a
d
l
k
a
h
s
i
r
‘
g
‘
o
T
-
a
q
g
n
i
n
ti
s
t
o
r
ti
r
e
-
t
e
m
a
i
d
5
,
0
b
y
i
r
a
d
i
r
,
n
o
m
i
s
a
b
o
y
m
A
it
n
e
m
g
i
p
,
k
i
r
i
y
-
m
i
s
q
a
t
s
i
k
e
t
o
n
n
a
g
n
a
l
8
1
–
4
1
a
d
ti
s
t
o
r
ti
r
E
,
r
o
b
t
y
o
z
o
r
e
m
a
t
n
a
g
h
s
a
l
y
o
j
b
it
r
a
t
e
b
.
k
i
r
i
y
,
q
o
l
a
m
u
Y
–
ti
s
t
o
t
e
m
a
g
o
r
k
i
M
o
r
d
a
y
k
a
v
o
‘
g
a
tt
a
k
-
a
m
z
a
l
p
o
t
o
r
p
a
v
q
o
r
k
i
h
c
i
k
g
n
i
n
i
h
s
i
d
r
a
g
–
ti
s
t
o
t
e
m
a
g
o
r
k
a
M
h
c
i
z
,
q
o
r
k
i
h
c
i
k
t
n
e
m
g
i
p
,
o
r
d
a
y
.
n
a
g
li
y
o
y
s
i
k
e
t
r
i
b
r
P
i
n
it
is
a
m
z
a
l
p
o
t
o
q
k
a
g
z
e
b
k
il
n
u
k
3
i
k
i
n
is
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
q
o
l
a
m
u
y
i
r
a
g
n
i
s
n
o
m
i
s
a
t
n
e
l
i
k
o
y
t
k
a
p
m
o
k
r
o
d
a
n
o
d
it
n
e
m
g
i
P
8
1
–
4
1
a
d
ti
s
t
o
r
ti
r
E
,
r
o
b
t
y
o
z
o
r
e
m
a
t
-
i
n
i
r
‘
o
k
l
u
g
r
o
t
s
a
d
n
a
g
h
s
a
l
y
o
j
a
d
i
h
s
k
a
g
z
e
b
k
il
n
u
k
3
-
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
,i
r
a
g
n
i
s
i
g
a
d
i
s
i
m
a
h
c
l‘
o
q
o
r
i
b
q
o
r
k
i
h
c
i
k
-
ti
r
e
,
a
d
y
a
m
a
d
u
J
-
a
i
d
2
,
0
g
n
i
n
ti
s
t
o
r
q
o
l
a
m
u
y
a
d
i
r
t
e
m
-
r
a
p
a
tt
i
b
t
n
e
m
g
i
p
a
d
i
h
s
i
n
i
r
‘
o
k
a
h
c
8
1
–
4
1
a
d
ti
s
t
o
r
ti
r
E
-
o
r
e
m
a
d
y
a
m
a
t
b
it
r
a
t
e
b
,
r
o
b
t
y
o
z
n
a
g
h
s
a
l
y
o
j
n
o
m
i
s
y
o
m
i
r
a
Y
ti
s
t
o
t
e
m
a
g
o
r
k
i
M
-
a
h
s
f
a
n
i
b
-
it
h
s
u
p
it
n
e
m
g
i
p
,
g
n
a
r
n
a
g
li
y
o
y
ti
s
t
o
t
e
m
a
g
o
r
k
a
M
,
o
m
a
n
g
n
a
r
l
u
k
-
a
k
r
a
m
t
n
e
m
g
i
p
n
a
g
h
s
a
l
y
o
j
a
d
i
z
2. Yo‘g‘on tomchilar va surtmalar tayyorlash va ularni Romanovskiy usulida
bo‘yash.
O‘quvchilar  bir-birlaridan  qon  oladilar,  surtmalar  va    yo‘g‘on  tomchilar
tayyorlashadi. Qon olishdan avval qon olinadigan qo‘lni yuvish va artish lozim.
Qon  olinadigan  barmoq  bo‘g‘imini  (chap  qo‘lning  nomsiz  barmog‘i)  spirt
bilan artiladi va paxta bilan quritiladi. Òirnoq bo‘g‘imining kaft yuzasidagi terini
uning  chetiga  yaqin  joyidan  steril  nayzasimon  igna  bilan  teshiladi. Igna
sanchilgandan so‘ng chiqqan qon tomchisiga buyum oyna qo‘yiladi. Qoplagich
oyna (yoki cheti silliqlangan buyum oyna bilan) surtma qilinadi. Surtma qilina-
digan shisha surtma qilinayotgan shishaga taxminan 45° burchak ostida og‘dirib
turilishi kerak. Agar yo‘g‘on tomchi tayyorlanadigan bo‘lsa, buyum oynasidagi
qon tomchisi igna bilan surkaladi.
Surtmalarni metil spirtda (3 minut) yoki mutlaq efir spirtda yoki spirt bilan
efirning teng ulushlari aralashmasida (20—30 minut) fiksatsiya qilish lozim. Surtma
fiksatordan olingandan so‘ng quritiladi va bo‘yaladi. Bo‘yash uchun sotuvda bo‘lgan
Romanovsriy-Gimza bo‘yog‘idan foydalaniladi, u 1 ml distillangan suvga ikki tomchi
bo‘yoq  hisobida  suyultiriladi.  Bo‘yash  muddati  20—30  minut.  Yo‘g‘on  tomgan
Romanovskiy bo‘yog‘ini 30—45 minutga qo‘yiladi. Bo‘yalgan tomchini ichimlik
suvida ehtiyotlik bilan chayiladi (kuchli suv oqimi tomchini yuvib ketishi mumkin).

236
1. Plazmodiyning qanday turlari odamda bezgak qo‘zg‘atadi?
2. Odam organizmida bezgak qo‘zg‘atuvchisining rivojlanish sikli qanday?
3. Chivin organizmida bezgak qo‘zg‘atuvchisining rivojlanish  sikli, uning
davomiyligi qanday va u nima bilan belgilanadi?
4. Qaysi mamlakatlarda bezgak ko‘p uchraydi?
5. Infeksiya manbayi xususida qanday tadbirlar olib boriladi?
6. Bezgakda uning qaytalanishiga qarshi davoning epidemiologik ahamiyati
qanday va u qanday preparatlar bilan olib boriladi?
7. Bezgak bilan kasallangan shaxslarni dispanserlash qanday tashkil qilinadi?
8. Bezgak tashuvchi chivinga qarshi kurashda u ko‘payadigan joylarda qan-
day  tadbirlar  olib  boriladi?
4.3. B, C, D virusli gepatit
Virusli  gepatit  kasalliklari  O‘zbekiston  Sog‘liqni  saqlash  va-
zirligining  eng  muhim  muammolaridan  biridir.  Hozirgi  kunda
O‘zbekistonda  virusli gepatit kasalligining A, B, C, D, E tiðlari faol
holda aylanib turishi kuzatilgan. Lekin bu holat barcha viloyat-
larda bir xil aniqlanmagan. Gepatit turlaridan C, D, E kam aniq-
lanadi. A, B, C gepatitlar keng tarqalgan kasallik hisoblanadi.
B va C virusli gepatit — parenteral gepatit, B virusli gepatit  esa,
koinfeksiya  yoki  mikst  gepatitlar  deb  ataladi.  Parenteral  gepa-
titlar — viruslarni parenteral, ya’ni qon orqali organizmga tushishi,
kasallikning og‘ir shakllarda o‘tishi, hattoki, o‘lim holatiga olib ke-
lishi va surunkali gepatitni keltirib chiqarishi bilan xarakterlanadi.
Mikst gepatitlar — bu bir vaqtda bir necha gepatron viruslar
bilan zaharlanishga yoki organizmga oldindan mavjud bo‘lgan vi-
rusga  qo‘shimcha  virusning  aralashuvi  (kasallikning  uzoq  vaqt
cho‘zilib  ketayotganligi)  bilan  xarakterlanadi.
B,C virusli gepatit  antroponoz yuqumli kasallik bo‘lib, kasallik
chaqiruvchisi  o‘zida  DNK  saqlovchi  diametri  42  nm  keladigan
virusdir.  Uning  qobig‘i  nukleokansid  bilan  o‘ralgan.  Qobig‘ida
HbsAg antigen, nuklekopsida HbsAg va HbsAg antigenlar mag‘zi
joylashgan.
Odamda gepatitning B  virusi va shunga o‘xshash 3 ta virus
aniqlangan:
• o‘rmon sug‘urlarida;
• yerda yuradigan olmaxonlarda;
• Pekin g‘ozlarida (Anos demosticus).
?
NAZORAT SAVOLLARI

237
Bularning hammasi tarkibida DNK saqlovchi yangi gepatit
viruslari hisoblanadi. Gepatit B virusini o‘rganish natijasida
B. Blumberg (1964) mahalliy avstraliyaliklar qonida yangi antigen
kashf etdi. Bu antigen «Avstraliya antigeni» HbsAg deb ataladi.
1968-yilda zardobli gepatit B virusini batafsil o‘rganib, «avstra-
liyalik antigeni» gepatit B virusining sirtqi qatlami ekanligini aniq-
ladi. HbsAg bir necha bo‘lakchalardan tashkil topgan bo‘lib, «a»
guruhi ikkita subderminant «d» yoki «u», «w» yoki «r» dan iborat.
Shunday qilib, HbsAg tarkibida  4 fenotið mavjud: adw, auw,
adr,  aur.  Fenotiðlarning  taqsimlanishi  hududlar  bilan  bog‘liq
bo‘lgani tufayli ulardan epidemiolog marker sifatida foydalanishi
mumkin.  Gepatit  B  virusining  markerlarini  (antigen  HbsAg  va
antitelalarni  —  anti  NV)  odamlarda,  maymunlarda  va  ayrim
yovvoyi qushlarda DNK polimeraza reaksiyasi yordamida aniq-
langan. Antigenlar morfologik jihatdan uch tiðga  bo‘linadi.
Agar  surunkali  gepatitda  HbsAg  aniqlanmasa,  lekin  u  hu-
jayralarda antigenga nisbatan (leykotsitlarda) immunitet aniqlansa,
bu bemorning gepatit bilan oldinroq kasallanganidan darak beradi.
Shu  uch  xil  antigenlarga  qarshi  ishlab  chiqarilgan  antitelalar
quyidagicha ifodalanadi: (anti Hbs, anti NVe).
B virusli gepatit tashqi muhitga ancha chidamli hisoblanadi.
Virus  qizdirilganda  37°C  da  bir  necha  soatda  o‘z  qobiliyatini
yo‘qotadi, 60°C da 5—6 soat , 100°C da esa, 8 — 9 daqiqada yo‘q
bo‘ladi. 1 % li xlor eritmasi va 1 % li formaldegidda 1 soatda yo‘q
bo‘ladi.
Epidemik  jarayonning  rivojlanish  mexanizmi.  Virusning  bio-
logik  tuzilishi  aniq  emasligi  sababli  uning  xossalari  ham  to‘liq
o‘rganilmagan. Aholining qo‘zg‘atuvchini yuqtirish darajasi ham
har  xil.  Retsepiyentga  pozitiv  qon  —  HbsAg  quyilganda  post-
transfuzion gepatit 20 % kishilarda uchraydi. Anti NVni aniqlab,
aholining immuniteti haqida fikr yuritish mumkin, chunki bular
himoya  funksiyasini  bajaradi.  O‘tkazilgan  infeksiyalardan  keyin
mustahkam immunitet qoladi.
B  virusli  gepatitning  o‘sish  dinamikasi  qo‘zg‘atuvchining
aholi  o‘rtasida  aylanish  qonuniyatlarini  ifodalaydi.  Immunli
shaxslarning minimal soni bolalar o‘rtasida, maksimal soni esa,
40—50  yoshdan  kattalarda  kuzatiladi.  B  virusli  gepatitning  ay-
lanish  tezligi  mintaqalar  (Afrika,  Yaponiya,  Janubiy-Sharqiy
Osiyo  mamlakatlari)  bo‘yicha  9  yilda  30—40  %,  40  yilda  esa
60—80 % aholida anti HbsAg borligi aniqlandi.

238
Manifest va belgisiz shakllari o‘rtasidagi nisbat 1:100—1:200
ni tashkil etadi. O‘tkir manifest shakllarini o‘tkazgan 10 % odam-
larda  surunkali  infeksiya  rivojlanishi  mumkin.  Qator  shaxslarda
surunkali infeksiya belgisiz o‘tadi, shuning uchun 25—30 % be-
morlar  anamnezida  infeksiyaning  o‘tkir  shakli  kuzatilmaydi.
Surunkali shaklga o‘tish ko‘pincha bolalarda, erkaklarda va im-
munitet  tanqisligi  bo‘lganlarda  kuzatiladi.  Surunkali  belgisiz
infeksiyada ko‘pincha tashuvchanlik kuzatiladi. HbsAgni tashuv-
chilar soni hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha 280 mln.dan ortiq. Aholi
bilan  B  virusli  gepatit  populatsiyalarining  o‘zaro  turlicha  ta’sir-
chanligi, 40 kundan 189 kungacha cho‘ziladigan yashirin davrda
namoyon  bo‘ladi.  4—12  haftadan  keyin  bemor  qonida  HbsAg
paydo bo‘ladi. Mana shu vaqtda bemor virus manbayi bo‘lib qoladi.
Antigenemiya  ikki  hafta  bilan  chegaralanishi  mumkin.  Ba’zan
rekonvalessensiya davrigacha saqlanishi mumkin. Bemorlar
2—3 oy davomida virus manbayi bo‘lishi mumkin.
Sun’iy va tabiiy o‘tkazish yo‘llari. Virus odamdan odamga tabiiy
mexanizmlar  va  sun’iy-tabiiy  muolajalardan  keyin  yuqadi.
Qo‘zg‘atuvchi biologik tur sifatida tabiiy yo‘l bilan saqlanadi.
Sun’iy yo‘l esa, yordamchi ahamiyatga ega. Kasallik yuzaga chi-
qishi uchun o‘zida 10—3—10—7 ml.ga teng bo‘lgan virus saqlovchi
qon yetarlidir. Bunday holat qondan yetarli darajada tozalanma-
gan,  sterillanmagan  asboblar  va  apparatlardan  vujudga  keladi.
Òibbiy muassasalardan tashqarida bunday holatni giyohvandlarda
kuzatish mumkin. Virus og‘iz orqali, aerozol, kontakt, vertikal,
transmissiv  yo‘llar  bilan  kiradi.  Òo‘g‘ri  kontakt  yuqish  varianti
jinsiy yo‘l hisoblanadi. B virusli gepatitning jinsiy yo‘l bilan yuqishi
qo‘zg‘atuvchining erkaklar spermasi va ayollar hayz qonida topi-
lishidan isbotlangan.
Qo‘zg‘atuvchi vertikal yo‘l bilan ikki holatda o‘tishi mumkin,
homilador ayol o‘tkir B virusli gepatitni o‘tkazgan yoki shu ayol
surunkali  virus  tashuvchi  bo‘lsa,  homila  yo‘ldoshining  shikast-
lanishi natijasida virus yuqishi orta boradi. Homilaga infeksiya-
ning  yuqishi,  tug‘uruq  vaqtida  mayda  jarohatlar  bo‘lganda  ku-
zatilishi  mumkin.  HbsAgning  chivinlar  28  turida,  kanalar  va
boshqa  qon  so‘ruvchilar  organizmida  topilishi  transmissiv  o‘t-
kazish mexanizmidan dalolat beradi.
Epidemik jarayonning ko‘rinishi. Epidemik jarayonning tashqi
ko‘rinishi  hududlararo  teng  taqsimlanmaganligi  bilan  xarak-
terlanadi:  kasallikning  mavsumiy  o‘zgarib  turishi,  aholining

239
turli yoshdagi va ijtimoiy kasbiga qarab har xil shikastlanishi,
epidemik jarayonning yuqori, o‘rta va past jadallik bo‘yicha re-
gionlarini farq qilish mumkin. B virusli gepatit mavsumiy xa-
rakterga ega bo‘lib, bahor va kuzda kasallikning qo‘zg‘alishi ku-
zatiladi.
Bahorgi  ko‘tarilish  manifest  va  belgisiz,  surunkali  o‘tadigan
infeksion  jarayonlarning  faollanishi  bilan  boradi. Sun’iy  yuqish
manbalariga qon va qon preparatlari kiradi. Bu, asosan, qon va
boshqa  suyuq  muhitlar  bilan  ishlaydigan  kishilarda  uchraydi.
Modomiki, B virusli gepatitda o‘tkir va surunkali manifest kechish
va  virus  tashuvchanlik  kuzatilar  ekan,  epidemik  jarayonlarda
infeksiyalarning hamma ko‘rinishlarini hisobga olish lozim. Epi-
demik  jarayon  ko‘rinishi,  umumiy  tarqalishining  hududlar  bo‘-
yicha notekis taqsimlanishi bilan xarakterlanadi.