O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

larga nisbatan katta yoshdagi aholi guruhlari ko‘proq kasallanadi.
Bezgak  transmissiv,  ya’ni  hasharotlar  ishtirokida  tarqaladigan
kasallik bo‘lib, uning manbayi bemor va parazit tashib yuruvchilar
hisoblanadi. Anopheles chivinining 400 ga yaqin turlari mavjud va
70 tasi kasallik tarqatish qobiliyatiga ega.
Kasallikka moyillik. Odam bezgakka juda moyil. Kasallik oson
yuqadi. Bu hol faqat epidemiologik kuzatishlarda emas, asablar
zaxmini  davolash  uchun  bemorlarga  sun’iy  ravishda  bezgak
yuqtirilgan (sharoit bo‘lsa) eksperimental sharoitlarda ham hi-
sobga  olingan.  Bezgak  hamma  yoshdagi  shaxslarda  uchraydi.
Bezgakdan so‘ng turg‘un immunitet qolmaydi. Bezgak bilan og‘-
rigan kishi yana qayta og‘rishi, hatto bir xil bezgak bilan og‘rib
turib, bezgak parazitining boshqa xilini yuqtirib olishi mumkin
(super  infeksiya).
Sanitariya-turmush  sharoitlari  bezgak  kasalligining  ko‘payib
ketishida juda katta rol o‘ynaydi. Bezgak aholi migratsiyasi nati-
jasida keng tarqalib ketadi. Aholining ko‘plab ko‘chib yurishi bois
bezgak  bo‘lmagan  joylardagi  parazit  tashuvchilari  bo‘lib,  o‘sha
joylarda anofeles chivini bo‘lsa, bezgak bilan og‘rigan bemorlar-
ning hammasini bahor vaqtida davolash lozim, ana shu kishilarni
butun mavsum davomida jamoat profilaktikasi yo‘li bilan davo-
lash; davolashning bunday sistemasi klinik jihatdan bezgak tutishini
yo‘qotadi,  retsidivlarning  oldini  oladi,  bundan  tashqari  bemor-
ning chivinlar uchun infeksiya manbayi bo‘lmasligini ham ta’min-
laydi,  ya’ni  bemor  ham  zararsizlantiriladi. Mamlakatimizda
bezgakning  epidemik  o‘choqlari  tugatilgan.  Bezgak  hali  uchrab
turadigan  mamlakatga  borishga  to‘g‘ri  kelsa,  yakka  tartibdagi
kimyoviy profilaktika choralari ko‘riladi. Bu profilaktika o‘sha
joyga yetib borishdan 2—3 kun ilgari boshlanadi va qaytib kelgun-
gacha to‘xtovsiz davom ettiriladi. Kimyoviy profilaktikada qu-
yidagi dori vositalaridan birontasi ishlatiladi:

224
• bimugal (0,2 g.dan  haftada 2 marta);
• xlorxin (0,3 g.dan haftada 1 marta);
• delogil (0,24 g.dan haftada 2 marta);
• anodeaksin (0,4 g.dan haftada 1 marta);
• xloridan (0,25 g.dan haftada 1 marta), akraxin (0,2 g.dan
haftada 2 marta).
Davolash. Bezgakka davo qilishda shifokor quyidagi masala-
larni hal etishi kerak:
a)  bezgakning  o‘tkir  xurujini  tugatish;
b) dastlabki va kechki retsidivlar yuz bermasligi choralarini ko‘rish;
d) gameta tashib yuruvchilikni tugatish.
Bezgak davosiga qo‘llanadigan vositalar uch guruhga bo‘linadi:
1. Gametizotrop dorilar — primetanin, xinin, proguanil, pi-
rimetalit,  sulfanilamidlar,  tetratsiklin  preparatlari.
2. Gistoshizotrop dorilar — primoxin, xinotsid.
3. Gamontlarga ta’sir qiladigan dorilar — primetalin, primoxin,
xinotsid,  proguanil.
Bezgakka  qarshi  kurash.  Bu  kurash  faqat  sog‘liqni  saqlash
organlarining emas, balki umumdavlat ishidir. Bezgakka qarshi
ko‘riladigan  tadbirlar  uning  barcha  epidemiya  zvenosiga  qara-
tilishi  shartdir.  Infeksiya  manbayiga  qarshi  kurash  bemorlarga
to‘g‘ri va aniq kasallik tashxisini belgilash, bezgak bilan og‘rigan
bemorlarni, parazit tashib yuruvchilarni hisobga olish va davo-
lashdan iborat bo‘lishi lozim.
Bezgak  bilan  og‘rigan  bemorlarni  davolash  epidemiyaga
qarshi birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan tadbirdir. Shuning
uchun epidemiolog davolashni to‘g‘ri olib borishi va uning aso-
siy  prinsiðlariga  amal  qilinishini  kuzatib  turmog‘i  zarur.  Bez-
gakni to‘g‘ri davolash prinsiðlari quyidagilardan iborat:
1. Òanlangan dori vositalari parazitning jinsiy va jinssiz shakl-
lariga,  parazitning  eritrotsitar  yoki  ekzoeritrotsitar  rivojlanishi
bosqichlariga ta’sir qiladigan bo‘lishi shart.
2.  Parazitning  jinsiy  shakllari  paydo  bo‘lguncha  davolashni
boshlash zarur. Bu, ayniqsa, tropik bezgakda muhimdir.
3. Bezgak tutishini yo‘q qilish hamda retsidivlarning oldini
olish uchun sistematik ravishda va oxirigacha davolash zarur.
Hozirgi  vaqtda  dorini  to‘g‘ri  tanlashdan  tashqari,  davolash
usuli, shuningdek bezgakni to‘liq davolash kursi ham katta aha-
miyatga ega. Amalda qanday preparat ishlatilishidan qat’i nazar,
quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi:

225
1. Bezgak tutishi aniqlangan vaqtdan boshlab  sistematik ra-
vishda davolash.
2. Chivinlar  serharakat bo‘lgan mavsum davomida davolashni
oxiriga yetkazish yoki jamoat kimyoviy profilaktikasini o‘tkazish.
3. Bezgakning kech bo‘ladigan retsidivlari oldini olish, kech
retsidivlarga qarshi davolash.
4. O‘tgan yilgi bezgak qanday o‘tkazilganligini aniqlash.
5. Davolash uchun ishlatiladigan vositalarning guruhlarini aniqlash.
Bezgak infeksiyasining kirish yo‘llari. Bezgak infeksiyasi chivin
chaqqanida  o‘sha  joy  terisi  orqali  organizmga  kiradi.  Parazit,
yuqorida  aytib  o‘tganimizdek,  to‘qimalarga  kirib,  undan  qonga
o‘tadi va bezgak o‘tkir davrida rivojlanishining g‘ayrijinsiy bosqi-
chini  boshidan  kechiradi.  Bezgak  tutmagan  vaqtlarda  parazit
to‘qimalarda joylashadi. Bezgakda yashirin davr o‘rtacha 8—14 kun
davom etadi. Biroq, uch kunlik bezgakda yashirin davr 7—10 oy
cho‘zilishi mumkin. Bu — uzoq latensiya deyiladi. Bezgak kasal-
ligining qancha vaqt davom etishi plazmodiy turiga, davolash
usullari  va xarakteriga qarab turlicha bo‘ladi.
Bezgak  bilan  kasallanish  dinamikasini  to‘g‘ri  hisobga  olish
uchun quyidagilardan farq qilinmog‘i lozim:
1. Birlamchi kasallanish deb, bezgakning ilk bor tutishiga aytiladi.
Birlamchi kasallanishning ikki xili, chunonchi, qisqa yashirin davri-
dan so‘ng og‘rish va uzoq latent davridan keyin og‘rish farq qilinadi.
2. Bezgak retsidivlari yoki bezgak o‘tkir xurujlarining takror-
lanishi paytida erta va kech retsividlar farq qilinadi. Erta retsidivlar
kasallik  boshlangandan  so‘ng  1—1,5  oy  orasida  bo‘ladi.  Kech
retsidivlar esa, odatda, bahorda, ya’ni qish paytida uzoq vaqt tut-
maganidan keyin bo‘ladi.
3. Rezinfeksiya, ya’ni infeksiyani yangidan yuqtirib olish  nati-
jasida takror kasallanish.
4. Aralash infeksiya, ya’ni oyning bir vaqtida bezgak parazit-
larining ikki yoki uch turlari bilan kasallanish.
5.  Parazit  tashib  yurish,  ya’ni  infeksiyaning  yashirin  shakli.
Bunda bezgak parazitlari periferan qonda bo‘lsa ham, kasallik klinik
epidemik manbayi sifatida vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligidagi ba’zi joylar, sanoatning ayrim turlari ham
profilaktik tadbirlar ko‘rilmaganida bezgakning tarqalishiga sabab
bo‘ladi. Ko‘p sug‘orishni talab qiladigan qishloq xo‘jaligi ekinlari
ham anofeles chivini ko‘payadigan o‘choq bo‘lib qoladi. Bu jihatdan
sholikorlik,  ayniqsa,  xavflidir.

226
Suv havzalari qarovsiz qolsa, ulardan to‘g‘ri foydalanilmasa,
suv  yuzasini  ko‘katlardan  tozalanmasdan  havzaga  suv  quyilsa,
uning qirg‘oqlari tozalab turilmasa, ayniqsa, suv kamayib ketgan
vaqtlarda  botqoqqa  aylanib,  anofeleslar  ko‘payadigan  joy  bo‘lib
qoladi. Bezgak bilan kasallanish kasb-korga ham bog‘liq. Qishloq
xo‘jaligining  ayrim  tarmoqlari  (sholikorlik)da  ishlovchilar,  torf
olinadigan joylardagi ishchilar, suv transporti xodimlari, shuning-
dek,  kun  bo‘yi,  jumladan,  quyosh  botgandan  keyin  ham  ochiq
havoda ishlaydiganlar bezgakni yuqtirish xavfini tug‘diradi.
Bezgak  epidemiologiyasida  tabiiy  sharoitlar  hal  qiluvchi  rol
o‘ynaydi, chunki infeksiyani yuqtiruvchi birdan bir sabab, ano-
feles  chivinining  ko‘payishi  ana  shu  tabiiy  sharoitga  bog‘liq.
Kasallikning mavsumiy bo‘lishi ham tabiiy omilga bog‘liq, chunki
bezgak  bilan  kasallanish  uni  yuqtiradigan  chivinlar  faolligiga
bog‘liq. Biroq, bezgakning mavsumiy kasallik ekanligi haqidagi
masala ancha murakkab bo‘lib qolmoqda.
Bezgak  mavsumiy  chiziqlarining  uch  tiði  farq  qilinadi.  Shi-
moliy tið may oyida ko‘payib boradi. Janubiy tið, asosan, infek-
siyani shu yil yangidan yuqtirib olgan kishilar hisobiga avgust—
sentabr oylarida ko‘payib ketadi. O‘rta mintaqa tiði uchun ikki
shoxli chiziq xarakterlidir. Kasallikning birinchi ko‘payishi may
oyiga to‘g‘ri kelib, retsidivlar hamda uzoq latensiyali kasalliklar
hisobiga bilinmaydi, ya’ni odam bezgak bilan og‘rimaydi.
Bezgakning epidemik zanjiri quyidagicha: odam — chivin—odam.
Bezgakning asosiy manbayi odamdir, ya’ni infeksiya bezgak kasalligi
tutayotgan bemordan va o‘zi kasallanmay parazitni tashib yuruvchi
kishidan yuqishi mumkin. Biroq, bemor qonida parazitning jinsiy
shakllari bo‘lgan vaqtdagina u infeksiya manbayi bo‘lishi mumkin.
Bezgakning tarqalishi uchun infeksiya manbayi (bemor yoki
gameta tashib yuruvchilar), anofeles chivinlari va ular organizmida
sporozoitlar  ko‘payishi  uchun  qulay  sharoit  —  ma’lum  harorat
bo‘lishi kerak. Chivin organizmida sporozoitlar harorat 10°C dan
yuqori bo‘lgan taqdirdagina rivojlanib, ko‘paya oladi. Òashqi mu-
hit harorati ko‘tarilgan sari sporogoniya tezlashib boradi. Shun-
day qilib, chivin biologiyasida harorat va suv asosiy rol o‘ynaydi.
Havo namligi ham katta ahamiyatga ega. Chivinning ko‘payishi
uchun  havoning  nisbiy  namligi  70—80  %  bo‘lishi  juda  qulay
sharoit yaratadi.
Chivinlar, odatda, o‘zi ko‘paygan joydan uzoqqa uchmaydi.
Chivinlar umri o‘rtacha 2—3 kunga boradi, xolos.

227
O‘zbekiston Respublikasi hududida bezgak ustidan
epidemiologik  nazoratni  tashkil  qilish
Respublikamizda ayrim parazitar kasalliklar bo‘yicha keng
ko‘lamda olib borilgan profilaktik choralar natijasida katta yutuq-
larga erishildi. Ko‘p yillardan buyon moskit lixoradkasi, visseral
va antroponoz teri leyshmaniozi, ankilostomoz, amyobiaz sin-
gari kasalliklar ro‘yxatga olingan emas. Kemiruvchilardan yuqa-
digan teri leyshmaniozi, kanalar tashuvchi qaytalama tif kabi
kasalliklar ham kamaygan. Mahalliy bezgak hodisalari ham uchra-
mayapti.
Shunga  qaramasdan,  so‘nggi  paytlarda  parazitar  kasalliklar
bo‘yicha  epidemiologik  vaziyat  murakkablashmoqda.  Masalan,
Òermiz  shahri va  tumanida  bezgak  yuqishiga yo‘l qo‘yilgan. Chet-
dan keltirilgan tropik bezgakning yomon oqibatlarga olib kelgan
hollari ham bo‘ldi.
Ma’lumki,  respublikamizning  xorijiy  davlatlar,  shu  jumla-
dan, epidemiologik jihatdan nosog‘lom vaziyatdagi mamlakatlar
bilan tashqi iqtisodiy va madaniy aloqalari kundan kunga rivoj-
lanib bormoqda. Bu esa, maxsus xizmat, aeroportlar va boshqa
kelib-ketish  tarmoqlarida  xizmat  ko‘rsatuvchi  tibbiyot  xodimla-
ridan bezgakka, kanalar tashuvchi qaytalama tif yoki boshqa ka-
salliklarga shubha qilingan, isitmasi yuqori bo‘lgan shaxslarni o‘z
vaqtida tekshiruvdan o‘tkazish va kasallikni aniqlashda diqqat-e’ti-
bor va ehtiyotkorlikni talab etadi.
Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatidagi yangi ochil-
gan qo‘riq yerlarda aholining yoppasiga kemiruvchilardan o‘tuvchi
teri  leyshmaniozi  bilan  kasallanish  hollari  uchramoqda.  Samar-
qand,  Jizzax,  Navoiy  viloyatining  ayrim  hududlarida  ham  shu
kasallikning «uxlayotgan» tabiiy o‘choqlari xuruji kuzatildi.
Namangan viloyatidagi visseral leyshmaniozining tabiiy o‘choq-
larida kasallikning uchrab turish holatlari qayd etilmoqda. Aka-
ritsidlar taqchilligida va kasallikka qarshi tadbirlarning sifatsizli-
gidan Farg‘ona, Namangan viloyatida kanalar tashuvchi qaytalama
tif kasalligi bilan og‘rigan bemorlar bot-bot uchrab turibdi.
Xorazm  va  Buxoro  viloyatidagi  teniarinxozning  giðerende-
miyali o‘choqlarida aholini sog‘lomlashtirish sekinlik bilan amalga
oshirilmoqda. Shuningdek, Òoshkent, Farg‘ona va Namangan vi-
loyatida askaridoz va trixotsefaloz  kasalliklari, bolalar jamoala-
rida gijja kasalliklariga duch kelinmoqda.

228
O‘zbekiston  Respublikasida  «Parazitar  kasalliklar  bilan  ka-
sallanishni  kamaytirish  bo‘yicha  chora-tadbirlar  dasturi»ni  ba-
jarish choralari ko‘rilgan. Shahar hamda tumanlarda bezgak va
boshqa  parazitar  kasalliklarning  oldini  olish  bo‘yicha  o‘tkazila-
yotgan chora-tadbirlarning holatlari tibbiy kengashlarda har yili
muhokama qilinadi. Barcha davolash-profilaktika muassasalarida
isitmalagan kasallarni hisobga olish va ularni epidemiya mavsumida
hammasini,  epidemiya  mavsumidan  tashqari  paytlarda  klinik
ko‘rsatkichlari bo‘yicha bezgak hamda  qaytalama tifga laboratoriya
tekshiruvidan o‘tkazilib kelinmoqda.
Aholi o‘rtasida parazitar kasalliklarning profilaktikasi bo‘yicha
sanitariya tashviqotlarini o‘tkazish kuchaytirilmoqda:
• fuqaro va sanoat obyektlari loyihalanayotganda, shuningdek,
gidrotexnika  va  irrigatsiya  inshootlari  loyihalanayotganda,  quri-
layotganda yoki foydalanishga topshirilayotganda bezgakning ol-
dini olish maqsadida anofelogen suv havzalarining paydo bo‘li-
shiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha;
•  qo‘riq yerlarni yalpi o‘zlashtirish jarayonida, hayvonlardan
o‘tuvchi  teri  leyshmaniozi  profilaktikasi  maqsadida  kemiruv-
chilarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladigan tashlandiq va qa-
rovsiz maydonlar paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha;
• parazitar kasalliklar bilan kasallanishlar ko‘proq uchrayotgan
hududlarda.
Bezgak  ustidan  epidemiologik  nazorat,  bu  —  hududlarning
bezgakka beriluvchanlik xususiyati va bezgak bilan kasallanishlar
haqidagi  ma’lumotlarni  to‘plash  hamda  ularning  tahlili,  zaruriy
profilaktika va epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkazilishi, ularni o‘rga-
nish va samaradorligini oshirishni o‘z ichiga olgan tadbirlar tizilmasi.
Bezgak  ustidan  epidemiologik  nazorat  davolash-profilaktika
muassasalari (DPM) va Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati
markazi  (DSENM)  xodimlarining  maqsadga  yo‘naltirilgan
birgalikdagi faoliyati bilan amalga oshiriladi.
Bezgak ustidan epidemiologiya nazorat tizilmasi, asosan, to‘rt
yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatadi:
• axborot;
• tashxis;
• boshqaruv;
• nazorat.
1. Axborot yo‘nalishi bezgak hodisasi va o‘choqlarini ro‘yxatga
olish  va  hisoblash,  hududning  bezgakka  beriluvchanligi  va  epi-

229
demik jarayonga ta’siri bo‘lgan tabiiy va ijtimoiy omillar haqidagi
ma’lumotnoma-varaqalar chop qilish, tibbiy muassasalar hamda
tegishli mahkamalarni ma’lumotlar bilan ta’minlashni o‘z ichiga
oladi. Boshlang‘ich ma’lumotlarni esa, dastlab epidemiologlar (pa-
razitologlar), entomologlar va ularning tuman-shahar DSENMla-
ridagi yordamchilari yig‘ib beradi. Viloyat (respublika) DSENMlari
hududlarning  endemiyalik  xususiyatlariga  ko‘ra,  ma’lumotlar
hajmini belgilaydi.
2. Òashxis yo‘nalishi bir qadar kengroq bo‘lib, bu — DPM va
DSENMlardan  tezkor  faoliyatni  talab  etadi.  DPM  kasallarning
(klinik va parazitologik) tashxisini, DSENMlar esa, belgilangan
hududda epidemik jarayonlarning kechishi, uning sabablari, retro-
spektiv va tezkor epidemiologik tahlilini, kasal va kasallik o‘cho-
g‘idagi kuzatuvni o‘z ichiga olgan epidemiologik tashxis o‘tkazadi.
Shulardan  retrospektiv  epidemiologik  tahlil  —  bezgak  bilan
kasallanishning  ko‘p  yillik  va  mavsumiy  dinamikasi,  epidemik
jihatdan  xavfli  hududlarni  ko‘rsatib  beradi  hamda  epidemiyaga
qarshi  o‘tkazilgan  tadbirlarning  samaradorligiga  va  kasallikning
tarqalib ketishi ehtimoliga baho berish imkoniyatini yaratadi. Òez-
kor tahlil ko‘rsatuvchi va ijtimoiy omillarni, kasallik qo‘zg‘atuv-
chilarini  tashuvchi  shaxslar  va  hududlar  ustidan  entomologik
kuzatuvni, kasallanishning o‘sish sabablarini va vaziyatni tezkor
baholashni, har xil yoshdagilarning kasallanish ehtimoli va dara-
jasini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Bundan  tashqari,  bezgak  bilan  kasallanganlarning  alohida
bosqichdagi  kasallik  davomiyligini  tahlil  qilish  lozim,  ya’ni  bu
kasallik belgilari paydo bo‘lgandan to avjiga qadar: ulardan qon
olish,  ularni  laboratoriyaga  o‘tkazish,  tashxis  qo‘yish,  kasalni
davolashni  boshlash.
Epidemiyali  hududlardagi  epidemiologik  tahlilning  zaruriy
qismi  bezgak  o‘choqlarining  turini  va  bezgakning  tahlili  uchun
epidemiologik, parazitologik, serologik, kartografik, statistik usul-
lardan foydalaniladi. Retrospektiv va tezkor tahlil asosida mazkur
hududning bezgak bo‘yicha vaziyati qay darajada bo‘lishi aniqlab
beriladi.  Baholash  ikki  xulosani  keltirib  chiqaradi:  mavjud  va-
ziyatga nisbatan yaxshilanishi yoki yomonlashuvi mumkin.
DSENMlar tomonidan har yili amalga oshiriladigan nazorat
esa,  bezgakka  qarshi  o‘tkaziladigan  tadbirlarning  samarador-
ligini nazorat qilish va epidemiologik nazorat tizimi ishining si-
fatini moslashtirishdan  iboratdir.

230
3.  Òashkiliy-uslubiy  yoki  boshqaruv  jarayoni,  profilaktika  va
bezgakka  qarshi  tadbirlarni  rejalashtirishni,  har  xil  ish  bajaruv-
chilarni  joy-joyiga  qo‘yishni,  bezgak  epidemiologiyasi,  klinikasi,
diagnostikasi  bo‘yicha  mutaxassislar  tayyorlashni,  uslubiy  qo‘l-
lanmalar,  tavsiyanomalar,  varaqalar  va  boshqa  hujjatlarni  bosib
chiqarish kabi vazifalarni ko‘zda tutadi. Sanitariya-epidemiologiya
xizmatlari  mavjud  epidemiologik  vaziyatdan  kelib  chiqqan  holda
DPMlar bilan hamkorlikda bezgakka qarshi tadbirlarni ishlab chiqadi.
Bezgak ko‘p uchraydigan hududlarda bezgak yetilishi bilan
olib boriladigan davolash-profilaktika tadbirlarining hajmi yuqum-
lilik darajasiga qarab yuqori DSENMlar bilan kelishilgan holda
belgilanadi.
Epidemiya mavsumida uch kunlik bezgak olib kirilganda, uzoq
inkubatsiyani  hisobga  olib  o‘tkaziladigan  tegishli  tadbirlarni
kelgusi mavsumda ham o‘tkazish kerak bo‘ladi. Bezgakning faol
o‘choqlarini sog‘lomlashtirish uchun mo‘ljallangan tadbirlar kel-
gusi uch yilda ham takrorlanadi. Bezgakka qarshi tadbirlarni mu-
vaffaqiyatli  o‘tkazish  uchun  mavjud  kasallik  o‘chog‘ining  da-
vomiyligi va kenglik doirasiga e’tibor berilishi zarur.
Epidemiologik nazorat tizimida bezgak bilan kasallanishni o‘z
vaqtida aniqlash va davolash, shuningdek, endemiyali va noende-
miyali hududlarda uning tashuvchilarini aniqlab, kurash olib bo-
rish o‘tkaziladigan tadbirlarning asosini tashkil etadi.
Bezgak bilan kasallanganlar va uning qo‘zg‘atuvchi
tashuvchilarini  davolash
Uch kunlik va oval-bezgak bilan kasallangan bemorlarni delagil
va  primaxin  bilan,  to‘rt  kunlik  bezgak  bilan  kasallanganlar  esa,
delagil bilan davolanadi. Ana shu preparatlar qo‘zg‘atuvchilarning
qon  va  to‘qima  shaklini  bartaraf  etilishini  ta’minlaydi  (radikal
davolash). Davolash jarayoni boshdan oxirigacha faqat statsionarda
olib boriladi. Òakroriy tekshiruvlar uchun davolashning to‘rtinchi
kuni va bemorning statsionardan chiqishi oldidan qon olinadi.
Isitmalayotgan  bemorlarni  ogohlantiruvchi  davolash  klinik
belgilarning rivojlanishini to‘xtatish (delagil, metakelfin, fansidar)
va  bezgakning  boshqalarga  yuqishining  oldini  olish  (tindurin)
maqsadlarida o‘tkaziladi. Agar xorijdan kelgan shaxslarda tropik
bezgakka  shubha  qilinsa,  u  holda  qon  olingandan  so‘ng,  klinik
belgilari  va  anamnezga  asoslanib,  tezlik  bilan  davolash  boshlab

231
yuboriladi, laboratoriya tekshiruvining natijalari kutib turilmaydi.
Delagilga chidamli bezgakni davolash uchun xininga qo‘shimcha
ravishda fansidar yoki metakelfin tavsiya etiladi. Kasallikdagi pa-
razitlarga qarshi ishlatilayotgan dorilarning ta’siri har kungi da-
volash jarayonida nazorat qilib boriladi.
Bezgak  o‘chog‘ini  epidemiologik  tekshirish
Epidemiologik tekshirishdan maqsad — infeksiya manbasini
aniqlash, kasallikning paydo bo‘lishi va tarqalishiga imkon be-
ruvchi  omillarni,  kasallik  o‘chog‘ining  chegaralarini  belgilash
hamda o‘choqni bartaraf etish va u yerda sog‘lom muhitni yaratish
uchun eng samarali tadbirlarni olib borishdir.
Epidemiologik tekshiruvga: anamnez yig‘ish, kasalning klinik
va parazitologik tekshiruvlar natijasiga baho berish, kasallikning
mikroo‘chog‘ida parazitologik tekshiruv olib borish, kasallik o‘cho-
g‘i bo‘lgan bitta yoki bir necha aholi punktini epidemiolog, parazi-
tolog, entomologlar yordamida tekshirib chiqishlar kiradi va shular
natijasida kasallik o‘chog‘ining chegarasi aniqlanib, epidemiologik
tashxis shakllantirilib, bezgak va kasallik o‘chog‘i turkumlashtiriladi.
Mukammal  epidemiologik  tekshiruvdan  so‘ng  maxsus  karta
(357-shakl) to‘lg‘aziladi, uning bir nusxasi va statsionarda davo-
langan  bemorning  kasallik  varaqasidan  bir  nusxasi  viloyat  yoki
respublika DSENMiga yuboriladi.
Òekshiruvlar  natijasi  to‘g‘risida  epidemiolog  telefon  orqali
yuqori  DSENMlarning  epidemiologiya  (yoki  parazitologiya)
bo‘limlariga xabar beradilar.
Kimyoviy  profilaktika  (mavsumiy  va  mavsum  orasidagi)
Mavsumiy kimyoviy profilaktika aniqlangan va mavjud man-
balardan kasallikka nisbatan beriluvchan kishilarga bezgak yuqi-
shining (delagil, tindurin) hamda bezgak bilan zararlangan ki-
shilarda kasallik boshlanishining (tindurin) oldini olish maqsa-
dida chivinlar samarali zararlanishi davrida o‘tkaziladi.
Kimyoviy profilaktika ayrim kishilarda ham o‘tkaziladi, ya’ni
agar ular bezgak o‘chog‘iga yoki epidemiya ommaviy tus olgan
hududga kelgan bo‘lsalar.
Mavsumiy  kimyoviy  profilaktika  O‘zbekistondagi  kasallik
o‘choqlarida delagil yoki tindurin bilan yoshiga qarab, belgilangan
miqdorda  haftasiga  bir  marta  o‘tkaziladi.  Shuningdek,  kasallik

232
o‘chog‘iga  kirib  qolgan  har  qanday  shaxs  ham  kimyoviy  profi-
laktikadan  o‘tishi  shart.  Bezgak  chivinlarini  kamaytirishga  olib
keluvchi mavsumiy kimyoviy profilaktika chivinlar insektitsidlarga
o‘rganib qolgan joylarda kasallik yuqishi yoki kasallik ko‘rsatki-
chini tezlikda kamaytirishi bilan katta ahamiyatga egadir.
Mavsum oralig‘i kimyoviy profilaktikasi uch kunlik bezgak-
ning  so‘nggi  boshlang‘ich  belgilari  paydo  bo‘lishi  oldini  olish
maqsadida yuqish mavsumi tugagandan keyin yoki keyingi epide-
miya mavsumi boshlanishi oldidan 14 kun davomida primaxin
bilan o‘tkaziladi.
Mavsumiy va oraliq kimyoviy profilaktika o‘tkazishni belgi-
lashda epidemiologik vaziyatni, o‘choqning kenglik doirasi va tav-
sifi, bezgak bilan kasallanganlar soni va o‘choqning turi hisobga
olinadi. Kimyoviy profilaktika samarali bo‘lishi uchun u aholini
yuqori  darajada  qamray  olishi,  yaxshi  tashkil  qilingan  bo‘lishi