O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

olish  uchun  kåmiruvchilarning    ko‘payishiga  qarshi  qilinadigan
tadbirlarni amalga oshirish va aholi orasida, ayniqsa, dala ishlari
vaqtida sanitariya maorifi tadbirlarini kång yo‘lga qo‘yish lozim.
Tulyaråmiyaning  båvosita  transmissiv  yo‘l  bilan  yuqish  xavfi
bo‘lsa, chivinlar va so‘na pashshalar chaqishidan måxanik ravishda
saqlanish choralarini ko‘rish, ya’ni hammayog‘i bårk kiyim-bosh
va mustikårlar kiyish kårak.
Tulyaråmiyaning  spåtsifik  profilaktikasi.  Tulyaråmiya  infåk-
siyasining manbayiga va uning tarqalish yo‘llariga qarshi kurash
qiyin bo‘lgani sababli, shuningdåk, tulyaråmiya katta epidåmiya-
lar  sifatida  tarqalishi  mumkin  bo‘lgani  uchun,  tulyaråmiyaning
maxsus profilaktikasi muhim ahamiyatga ega. Yetarli ta’sir kuchiga
ega bo‘lgan va qulay hamda arzon bo‘lgan maxsus profilaktika
usulini ishlab chiqish borasida olib borilgan dastlabki urinishlar
yaxshi  natija  bårmadi.  Olingan  vaksina  yåtarli  immunitåt  hosil
qilolmadi. Faqat 1935—1936-yillardagina rus olimlari N. A. Gayskiy
va  B.Y. Elbårt  tomonidan  immunogån  xossalarga  ega  bo‘lgan
tulyaråmiya mikrobining avirulånt shtammi olindi. 1946-yilda
B.Y. Elbårt  ana  shunday  avirulånt  tirik  shtamm  bilan  tåriga
emlash  usulini  taklif  qildi.  Bu  usul  chåchakka  qarshi  emlash
usuliga o‘xshash tåri ustiga qilinadi. Bu shtamm bilan bir marta
emlangan  kishida  juda  yaxshi  immunitåt  hosil  bo‘ladi,  yalpi
vaksinatsiya qilinganida kasallik tarqalib kåtishining to‘liq oldini
olish mumkin. Kuzatuvlarga qaraganda epidåmiologik ko‘rsat-
kichlar  bo‘lgan  vaqtda  råvaksinatsiyani  birinchi  vaksinatsiya-
dan kåyin kamida to‘rt yil o‘tgach takrorlash lozim.
Epidåmiologik  ko‘rsatkichlarga  qarab  aholini  rejali  ravishda
vaksinatsiya qilinadi. Bundan tashqari, o‘z kasbiga ko‘ra tulyarå-
miya kasalligini yuqtirib olish xavfi bo‘lgan aholi rejali ravishda
emlab turiladi.
Tulyaråmiyaning mavsumiy ishlar vaqtida tarqalib kåtishining
oldini olish sanitariya-epidåmiologiya xizmati ma’lumotlaridan
o‘z vaqtida va to‘g‘ri foydalanishga bog‘liq. Odamlar orasida tulya-
råmiya kasalligi bo‘lganligi (yoki tulyaråmiya kasalligiga gumon-
lilar) sinchiklab tåkshirilsa, suv kalamushlari va sichqonlar orasida
bo‘lgan epizootiyalarni hisobga olib turilsa, va nihoyat, kåmiruv-
chilarning  miqdori  hisobga  olinsa,  tulyaråmiya  manbayini  o‘z
vaqtida topish va profilaktika tadbirlarini amalga oshirish mum-
kin. Bunga quyidagi tadbirlar kiradi:

298
1)  ishchilar  orasida  tushuntirish  ishlari  olib  borish;
2)  suv  kalamushi  ovini  taqiqlash  va  ularning  tårisini  olish-
sotishni man etish;
3)  turarjoylarni  va  shuningdåk,  yårto‘lalarni  yuqorida  aytib
o‘tilgan usullar bilan ehtiyot qilib saqlash;
4)  oziq-ovqatlarni  kåmiruvchilardan  ehtiyot  qilish;
5) shu joyda jamg‘arib qo‘yilgan båda, yåm va boshqa narsa-
lardan foydalanishni taqiqlash;
6)  qaynatilmagan  suvdan  foydalanishni,  daryo  va  ochiq  suv
havzalarida cho‘milishni man etish.
1. Quturish kasalligida chaqiruvchining o‘tish mexanizmi qanday?
2. Oqsim qanday rivojlanadi?
3. Kuydirgi kasalligida epidemik nazorat qanday o‘tkaziladi?
4. Qoqshol kasalligining maxsus profilaktikasi nimadan iborat?
?
NAZORAT SAVOLLARI

299
6-bob.  PARAZITOLOGIYA
6.1. Parazitizm, infeksiya va qo‘zg‘atuvchi
xususiyati haqida tushuncha
Infeksion  kasallikning  tasnifi  va  ular  qo‘zg‘atuvchilarining
evolutsiyasi. Yer kurrasi biosferasi faol hayot sohasi bo‘lib, atmos-
feraning  quyi  qismini,  gidrosferani  va  metasferaning  ustki  qis-
mini o‘z ichiga oladi. Biosferada tirik organizmlar (tirik modda) va
ularning yashash muhiti uzviy bog‘langan bo‘lib, yaxlit dinamik
tizim hosil qiladi va bir-biriga ta’sir etib turadi.
«Biosfera» atamasi 1875-yilda kiritilgan. 1926-yilda V.I. Ver-
nadskiy  yaratgan  ta’limotga  ko‘ra,  «Biosfera  —  yerning  hayot
qaynagan qobig‘i» bo‘lib, bunda tirik organizmlar (shu jumladan,
inson)ning  umumiy  faoliyati  sayyoramiz  miqyosidagi  jahon-
shumul geokimyoviy omil sifatida ro‘y beradi. Yer kurrasi bios-
ferasini unda yashovchi tirik mavjudotlar yashash muhitiga ko‘ra,
besh muhitga ajratish mumkin:
1. Òroposfera — havo-yer muhiti. Bu muhitda yashovchi tirik
jonzotlar  (qushlar,  bir  qator  sut  emizuvchilar)  aerobiontlar
deb ataladi.
2. Metasfera — tuproq muhiti. Bu muhitda yashovchi jonzotlar
(ko‘rsichqon va boshq.) pedobiontlar deb ataladi.
3.  Antroposfera.  Bu  muhitda  uy  hayvonlari  (qoramol,  qo‘y,
echki va boshq.) va sinantrop hayvonlar yashaydi.
4. Gidrosfera — suvli muhit. Bu muhitda gidrobiontlar (baliqlar)
hayot kechiradi.
5. Antosfera. Biror organizm boshqa tirik mavjudotlar uchun
yashash muhiti hisoblanadi. Bunday tirik mavjudotlar antobiont-
lar deb ataladi. Bular jumlasiga parazitlar (oddiy amyoba, ichak
amyobasi,  ichak  trixomonadasi,  ichak  balantidiyasi,  jigar  so‘r-
g‘ichi, exinokokk, odam askaridasi va boshq.) kiradi.
Ko‘pgina organizmlar o‘z hayot muhitlarida yashash bilan bir
qatorda boshqa parazit organizmlar uchun hayot muhiti  hisobla-
nadi.  Organizm  yashash  muhiti  sifatida,  ya’ni  «ontosfera»  tu-

300
shunchasini birinchi bo‘lib Y.N. Pavlovskiy kiritdi. Bunday mu-
hitda parazitar turlar yashab, evolutsiya jarayonida unga mosla-
shib boradi. Parazitizmni Y.N. Pavlovskiy quyidagicha ta’riflaydi:
Parazitizm  —  bu  har  xil  turlarga  tegishli  bo‘lgan  organizm-
larning  o‘zaro  yashash  munosabatlari  bo‘lib,  bunda  organizm
(parazit)  ikkinchi  organizm  (xo‘jayin)dan  oziqlanish  manbayi,
doimiy va vaqtinchalik yashash joyi sifatida foydalanadi. Bunda
xo‘jayin  (makroorganizm)  sifatida  biror  parazit  turi  uchun
yashash muhiti bo‘la oladigan tirik organizm (tur) ishtirok etadi.
Parazitizm  turlararo  munosabatlarning  shakli  bo‘lib,  bir  tur-
dagi tirik mikroorganizmlarning (qo‘zg‘atuvchilari) boshqa turdagi
makroorganizmlardan (xo‘jayin) yashash muhiti yoki oziq man-
bayi sifatida foydalanishi bilan xarakterlanadi. Bunday mikroor-
ganizmlar parazitlar  (yunon.  parasitos —  tekinxo‘r)  deb  ataladi.
Infeksion va parazitar kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari viruslar,
prokariotlar va eukariotlar tabiatiga mansub obligat, fakultativ va
tasodifiy parazitlar hisoblanadi. Òurli biologik davrga ega bo‘lgan
parazitlar xo‘jayinlari definitiv, oraliq va rezervuar xo‘jayinlarga
bo‘linadi. Definitiv xo‘jayin organizmida parazit jinsiy yetilib, shu
yo‘l bilan ko‘payadi. Oraliq xo‘jayin organizmida esa, parazit jin-
siy yetilmagan davrda yashaydi. Ko‘payishi jinsiy yo‘l bilan ke-
chadi.  Rezervuar  xo‘jayin  parazitning  biologik  yashash  davrida
qatnashishi shart bo‘lmagan organizm hisoblanadi. Lekin ular o‘zida
parazitlar lichinkasini to‘plab, ma’lum sharoitlarda ularning de-
finitiv organizmga o‘tishini ta’minlab beradi. Xo‘jayin organizm-
larni bunday uch asosiy guruhga bo‘lish hamisha ham qo‘l ke-
lavermaydi.  Chunki  ko‘pgina  mikroorganizmlar  to‘liq  yashash
davriga ega emas. Bunday hollarda ba’zi xo‘jayin organizmlarni
«tashuvchi» atamasi bilan atash maqsadga muvofiq. Òransmissiv
kasalliklarda  esa,  xo‘jayin  organizmlari  orasida  tashuvchilar  va
o‘tkazuvchilarni ajratib ko‘rsatish kerak bo‘ladi.
Parazitlar boshqa turdagi organizmlardan (o‘z xo‘jayinlaridan)
yashash  muhiti  sifatida  foydalanadi,  bu  yerda  asosiy  hayot
jarayonini  o‘tkazish  bilan  birga  tashqi  muhit  bilan  aloqalarini
xo‘jayin organizmi orqali amalga oshiradi. Parazitlarning yer, havo,
suv va tuproq muhitlarida yashashlari bunday munosabatlarning
natijasi hisoblanadi.
Uch a’zoli parazitar sistemasi kasallik chaqiruvchi va ikki xil
turga  tegishli  bo‘lgan  xo‘jayin  organizmlaridan  tarkib  topgan
bo‘ladi. Bu sistemada parazit o‘zining biologik davrini bir turdagi

301
xo‘jayin  organizmidan  ikkinchi  turdagi  organizmga  o‘tmasdan
turib yakunlay olmaydi. Uch a’zoli parazitar sistemaga kiruvchi
parazitlar obligat-transmissiv infeksiya chaqiruvchilari va notrans-
missiv  invaziyalar  bo‘lishi  mumkin.
Obligat-transmissiv infeksiya chaqiruvchilari oddiy va murakkab
uch a’zoli parazitar sistema tarkibiga kirishi mumkin. Oddiy uch
a’zoli parazitar sistema kasallik chaqiruvchisi bir turdagi tashuvchi
va  bir  turdagi  o‘tkazuvchilardan  iborat  bo‘ladi.  Masalan,  bitli,
toshmali va qaytalama terlamada shunday bo‘ladi. Uch a’zoli mu-
rakkab  parazitar  sistema  tarkibiga  esa,  kasallik  chaqiruvchi,  bir
turdagi tashuvchi va ko‘p turlarga tegishli o‘tkazuvchilar (bezgak),
bir turga tegishli va ko‘p turga tegishli tashuvchilar (tashuvchilar
bo‘yicha murakkab uch a’zoli parazitar sistema, qaytalama ter-
lama)  va  nihoyat,  ko‘p  turga  tegishli  tashuvchilar  va  o‘tkazuv-
chilarga chivin va kana ensefalitlari kiradi. Uch a’zoli parazitar
sistemaga  kiruvchi  notransmissiv  invaziyalar  qo‘zg‘atuvchilari
bittadan definitiv va oraliq xo‘jayinlarga (oddiy uch a’zoli parazitar
sistema) yoki bir necha turdan iborat definitiv va oraliq xo‘jayinlarga
ega bo‘lishlari mumkin (murakkab uch a’zoli parazitar sistema).
6.2. Parazitar turlarning kelib chiqishi va evolutsiyasi
Parazitar  turlar  mustaqil  hayot  kechiruvchi  (parazit  bo‘lma-
gan) turlarning parazitizmga o‘tishi yoki oldindan paydo bo‘lgan
parazitlarning evolutsiyasi tufayli yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin.
Parazit  bo‘lmagan  turlardan  parazitar  turlarning  paydo  bo‘-
lishiga  bunday  turlar  dastlabki  shakllari  biologiyasidagi  va  tar-
qalishidagi o‘ziga xosliklari sabab bo‘lishi kerak. Keyinchalik pa-
razitar sistemaning a’zolari bo‘lmish mikro va makroorganizmlar
bir-biri  bilan  ekologik  jihatdan  yaqin  bo‘lganligi  sababli  o‘zaro
to‘qnashishlari kerak edi. Mustaqil hayot kechiruvchi bunday ikki
turning  to‘qnashuvidan  keyingi  taqdirlari  ularning  to‘qnashuvi
kelgunga qadar bo‘lgan adaptatsiya xususiyatlariga bog‘liq bo‘l-
gan.  Ular  o‘rtasida  parazitar  munosabat  faqatgina  makroorga-
nizmga  tushgan  mikroorganizmning  bu  sharoitda  vaqtinchalik
yashab, ko‘paya olish qobiliyati bo‘lgan taqdirdagina vujudga kel-
gan. Bu mikroorganizmlar o‘z-o‘zidan yuqumli kasalliklar cha-
qirtiruvchilari  bo‘la olishlari mumkin edi. Shu bilan birga davriy
ravishda  amalga  oshib  turgan  bunday  o‘zaro  munosabatlar
maxsus adaptatsiyalar filogenezida mikro va makroorganizmlar

302
o‘rtasidagi aloqalar mustahkamlanishiga asos bo‘lishi mumkin
edi. Bunday evolutsiyaning dastlabki bosqichida, odatda, fakul-
tativ parazitizm  vujudga kelib, keyinchalik u obligat parazitizmga
o‘tishi  mumkin.
Hozirgi paytda tabiatda uchraydigan fakultativ parazitizm ko‘-
rinishlari, obligat parazitizm paydo bo‘lishining dastlabki qadam-
lari qanday bo‘lganligini ko‘rsatadi. Obligat parazitlarning bunday
paydo bo‘lish jarayoni ko‘pgina omillarga bog‘liq. Bularga birinchi
navbatda  mikroorganizmlar  kirib  olgan  hayvon  organizmidagi
muhitning tuzilishi va o‘ziga xosligi, bu hayvonlarning parazitar
va boshqa hayvonlar bilan bo‘lgan biogenetik aloqalari va mikroor-
ganizmning bu organizmga kirishiga va bu yerda yashashiga yordam
beruvchi yoki loaqal moyillik qiladigan shart-sharoitlar kiradi.
Shunday qilib, bo‘lajak parazit va xo‘jayin organizmlari o‘r-
tasidagi  munosabat  ko‘pgina  tasodifiy  hollar  tufayli  vujudga
keladi.  Bunday  hollar  keyinchalik  tabiiy  tanlanishda  mikro  va
makroorganizm o‘rtasidagi aloqalarning filogenez jarayonida mus-
tahkamlanishi hamda obligat parazitlarning vujudga kelishi uchun
asos bo‘lib qoladi.
Xo‘jayin organizmiga parazitlarning patogen ta’siri, ularning
birlamchi  va  ikkilamchi  hayoti  muhitlarga  moslashuvi  xo‘jayin
organizmi evolutsiyasining ma’lum bir tarzda borishini belgilaydi.
Bu esa, o‘z navbatida, infeksion kasallik evolutsiyasida muayyan
ahamiyat kasb etadi.
Parazitologiya  pazitlik  qilib  yashaydigan  mikroorganizmlar
morfologiyasini, biologiyasini va tarqalishini, ularning o‘zaro mu-
nosabat  xususiyatlarini,  xo‘jayinlari,  profilaktikasi  va  qarshi  ku-
rashish hamda transmissiv kasalliklarni o‘rganadi.
Òibbiyot  fanlari  rivojlanishi  parazitologiyaning  mukammal-
lashuvi va bir necha tor doiradagi  sohalarga bo‘linishiga olib keldi.
Bular umumiy parazitologiya, tibbiy va veterinar parazitologiyadir.
Umumiy parazitologiya hayvon parazitizmi va parazitologiya-
ning umumiy masalalari bilan shug‘ullanadi. Òibbiy va veterinar
parazitologiya odamlar hamda uy hayvonlarida kasalliklarni keltirib
chiqaradigan parazit mikroorganizmlarni o‘rganadi. Òibbiy para-
zitologiya umumiy va veterinar parazitologiyaning bir qator bo‘-
limlari  bilan  chambarchas  bog‘langan  bo‘ladi,  chunki  ko‘pgina
parazitlar ham odamni, ham hayvonlarni zararlaydi.
Bundan tashqari, odam organizmiga yomon ta’sir ko‘rsatuvchi
parazitlar  patologiyasi,  immunologiyasi,  klinikasi  va  terapiyasi

303
bilan ham chambarchas bog‘langan. Shuningdek, parazitologiya
zoologiya fani bilan ham yaqin aloqada, chunki parazitlar turli
xildagi umurtqasiz hayvonlar guruhiga kiradi.
Mustaqillik yillariga kelib, parazitologiya faniga e’tibor yanada
kuchaydi. Respublikamizning markaziy shaharlarida parazitologiya
ilmiy tekshirish institutlari ochilib, o‘lkamizda uchraydigan tabiiy-
mintaqaviy parazit mikroorganizmlarni o‘rganish keng yo‘lga qo‘yildi.
1994-yilda  O‘zbekiston  Respublikasi  Sog‘liqni  saqlash  vazi-
rining  «O‘zbekiston  Respublikasida  parazitar  kasalliklar  profi-
laktikasini kuchaytirish choralari haqida»gi 618-buyrug‘i chiqdi.
Ushbu  buyruqqa  asosan,  mamlakatimizda  ayrim  parazitar  ka-
salliklar  bo‘yicha  keng  ko‘lamda  olib  borilayotgan  profilaktik
choralar natijasida katta yutuqlarga erishildi. Ko‘p yildan buyon
moskit isitmasi, visseral va antrokonoz teri leyshmaniozi, anki-
lostomoz,  amyobiaz  singari  kasalliklar  ro‘yxatga  olingan  emas.
Kemiruvchilardan yuqadigan teri leyshmaniozi, kanalar tashuvchi
qaytalama tif kabi kasalliklar ham kamaygan.
Shunga  qaramasdan,  respublikamizning  ayrim  viloyatlarida
parazitar  kasalliklar  bo‘yicha  epidemiologik  vaziyat  murakkab-
lashmoqda. Ma’lumki, respublikamizning xorijiy davlatlar bilan,
shu  jumladan,  epidemiologik  jihatdan  nosog‘lom  vaziyatdagi
mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy va madaniy aloqalari kundan
kunga rivojlanib bormoqda. Bu esa, maxsus  xizmat, aeroportlar
va boshqa kelib-ketish tarmoqlarida xizmat ko‘rsatuvchi tibbiyot
xodimlaridan  bezgakka,  kanalar  tashuvchi  qaytalama  tif  yoki
boshqa kasalliklarga shubha qilingan, istimasi yuqori bo‘lgan shaxs-
larni o‘z vaqtida tekshiruvdan o‘tkazishni talab qiladi.
Mustaqil respublikamizda parazitologiya xizmatini yo‘lga qo‘-
yishda  buyuk  rus  shifokor  olimlari  A.P.  Fedchenko,  P.F.  Bo-
rovskiylar katta hissa qo‘shishgan. A.P. Fedchenko O‘rta Osiyo dav-
latlarida parazitning yashash siklini o‘rganib, uning oldini olish
choralarini  belgilagan.  P.F. Borovskiy  teri  leyshmaniozi  (pash-
shaxo‘rda)  chaqiruvchisini  aniqlagan.
Parazitologiya xizmatining rivojlanishiga ayrim parazitar kasal-
liklarning ko‘payib ketishi ham sabab bo‘lgan. 1920-yili Moskva
shahrida birinchi parazitologiya va tropik tibbiyot ilmiy tekshirish
instituti  ochilgan.  Shu  institut  zamirida  boshqa  respublikalar
parazitologiya institutlari shoxobchalari ishi yo‘lga qo‘yilgan. Shu
jumladan, respublikamizdagi L.M. Isayev nomidagi parazitologiya
ilmiy tekshirish instituti, Samarqanddagi parazitologiya va o‘lka

304
patologiyasi instituti va shu institutning Òermiz filiali ham hozirgi
kunda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 618-buyruqning asosiy qism-
laridan biri gigiyena kasalliklarini bartaraf etishga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi hukumati yordamida, sog‘liqni saq-
lash muassasalarining maqsad sari intilishlari tufayli, 1960-yilga
kelib mamlakatimizda bezgakni tugatishga erishildi. Lekin keyingi
yillarda Afrika va Osiyo mamlakatlari bilan aloqalarning kengay-
tirilishi  tufayli  shahar  va  qishloqlarga  bezgakning  qaytib  kelishi
ro‘y berdi.
O‘zbekistonda  parazitologiya  xizmatining  shakllanishida  bir
qancha rus olimlari o‘z hissalarini qo‘shishgan. Misol uchun, bezgak
chivinlari ekologiyasini o‘rganishda buyuk rus olimi, tibbiy entomo-
logiya bo‘yicha yirik mutaxassis V.I. Beklemishevning hissasi kattadir.
Parazitologiya va tropik tibbiyot institutining shoxobchalari
sifatida respublikamizda ham shunday ilmiy tekshirish institut-
lari ochilgan. Bundan tashqari, bezgak kasalligining ekologik
ta’sirini o‘rganish bo‘yicha katta mutaxassislar Y.N. Pavlovskiy,
A.A. Shtakelberg ham parazitologiyaning fan bo‘lib shakllani-
shida asoschilardan hisoblanadi.
6.3. Trematodalar sinfi (Trematoda)
Trematodalar yoki so‘ruvchilar — bo‘g‘imlari bo‘lmagan, lan-
setsimon  yoki  yaproqsimon  yassi  tanali,  o‘lchami  kichik  gel-
mintlardir. Ko‘pgina trematodalar — germafroditlardir. Bu sinfning
hamma turlari biogelmintlar hisoblanadi.
So‘ruvchilar  —  odam  parazitlarining  ikkita  so‘rg‘ichi  bo‘lib,
ulardan biri og‘iz teshigini o‘rab turadi, ikkinchisi, qorin so‘rg‘ichi
esa yopishish a’zosi bo‘lib xizmat qiladi. Trematodalar qo‘zg‘a-
tadigan kasalliklar guruhiga trematodozlar deyiladi.
Opistorx
Tuzilishi. Opistorx (Opisthorchis) birinchi marta mushuklarda
1884-yilda,  odamda  esa  1891-yilda  Omskda  topilgan,  shuning
uchun mushuk yoki Sibir so‘ruvchisi nomini olgan.
  Uzunligi  taxminan  1  sm  keladigan  lansetsimon  tanasi  bor.
Tanasining orqa tomonida to‘rt va besh parrakli yirik urug‘doni —
moyagi joylashgan. Tanasining o‘rta qismi ko‘p miqdorda tuxumlar
saqlaydigan  to‘q  rangli  bachadon  bilan  to‘lgan.  Tuxumlari  och
sarg‘imtir yoki kulrangnamo, juda mayda, uzunligi 26—30 mkm,

305
oval, biroz asimmetrik. Yaxshi chegaralangan yupqa pardasi bor.
Qutblaridan birida tuxumning qolgan qismidan silliq ingichka chiziq
ajratib turadigan qopqoqcha ko‘rinadi, qarama-qarshi tomonida
esa kichkina do‘mboqcha ko‘tarilib turadi. Boshqa gelmintlar —
klonorx va metagonim tuxumlariga juda o‘xshaydi, shunga ko‘ra
amaliy sharoitlarda gelmintlarning ko‘rsatib o‘tilgan turlarini farq
qilib bo‘lmaydi. Biroq o‘rtacha va katta qilib ko‘rsatadigan mikros-
kopda ularni bir qancha o‘ziga xos belgilari bo‘yicha farq qilsa bo‘ladi.
15-jadval
Opistorx va klonorx tuxumlarining bir-biridan farqi
i
r
a
li
g
l
e
B
x
r
o
t
s
i
p
O
x
r
o
n
o
l
K
il
k
a
h
S
-
a
t
s
i
p
r
a
q
o
b
a
g
n
u
k
,l
a
v
O
-
a
r
i
r
a
l
b
t
u
Q
.i
d
a
t
a
l
s
e
i
n
i
s
k
i
h
c
i
k
q
r
a
f
i
g
a
d
i
s
u
i
d
-
a
r
i
r
a
l
b
t
u
q
,
n
o
m
i
s
k
o
N
a
tt
a
k
q
r
a
f
i
g
a
d
i
s
u
i
d
k
il
k
i
r
t
e
m
m
i
S
k
i
r
t
e
m
m
i
s
A
z
i
s
h
c
u
k
i
s
a
y
i
r
t
e
m
m
i
s
A
-
n
il
i
b
t
q
a
v
a
m
m
a
h
a
v
i
d
y
a
m
i
s
a
d
r
a
P
a
q
p
u
y
,
q
il
li
S
n
il
a
q
,
r
i
d
u
b
-
r
i
d
a
‘
G
a
h
c
q
o
q
p
o
q
g
n
i
n
a
d
r
a
P
n
a
q
q
i
h
c
n
a
d
i
d
l
o
i
r
a
l
m
s
i
q
n
a
g
a
m
n
a
l
a
d
o
fi
i
h
s
x
a
Y
n
a
g
n
a
l
a
d
o
fi
i
h
s
x
a
Y
»
r
a
l
a
h
c
a
k
l
e
y
«
i
k
t
s
a
p
g
n
i
n
a
h
c
q
o
q
p
o
Q
i
s
a
r
a
g
e
h
c
a
d
h
s
i
n
i
r
‘
o
k
q
il
li
s
a
k
h
c
i
g
n
I
-
i
r
‘
o
k
l
a
‘
g
a
d
a
m
l
a
r
u
B
a
d
h
s
i
n
a
h
c
q
o
q
p
o
Q
-
i
b
z
i
s
h
c
u
k
,
s
a
m
e
d
n
a
l
a
B
i
d
a
n
il
d
n
a
l
a
B
a
h
c
q
o
b
m
‘
o
D
i
d
a
n
il
i
b
i
h
s
x
a
Y
i
d
y
a
m
n
il
i
b
i
h
s
x
a
Y
Rivojlanish sikli. Opistorxlar odam jigarining o‘t yo‘llarida, o‘t
pufagida  va  me’da  osti  bezida,  shuningdek,  itlar,  mushuklar,
cho‘chqalar va boshqa ba’zi hayvonlarning ichki a’zolarida para-
zitlik  qiladi.  Bu  gelmintning  tuxumlari  ichakka  ajralib  chiqadi,
so‘ngra najas bilan birga tashqi muhitga tushadi, biroq ular suv
havzalaridagina rivojlana olishi mumkin.
 Tuxumlarni yutgan suv molluskalari (Bithynia) organizmida