O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

ko‘rsatmalarga  ko‘ra,  kasalxonalarga  yotqiziladi.  O‘choqni  epi-
demiologik  tarzda  sinchiklab  tekshirish  zararlanish  sabablarini
aniqlashga  va  profilaktik  choralarni  o‘tkazish  yo‘llarini  mo‘ljal-
lashga yordam beradi.
Ikki to‘lqinli meningoensefalit (sutdan o‘tadigan isitma) pro-
filaktikasi infeksiya tashuvchilari bo‘lmish kanalarni yo‘qotishga
va hayvonlarni kana chaqishidan himoya qilish uchun ularni
1 % li karbofos emulsiyasi bilan ishlov berishga qaratilgan; qay-
natilgan  suv  iste’mol  qilish,  hayvonlar  va  odamlar  orasida  eh-
tiyotdan  emlashlarni  o‘tkazish  zarur.
5.8.  Tulyaremiya  (Tularaemia)
Tulyaråmiya o‘tkir infåksion kasallik bo‘lib, bunda ham va-
boga  o‘xshash  hayvonlar  virus  råzårvuari  hisoblanadi.  Shu  sa-
babli tulyaråmiyaning tabiiy endåmik manbalari bo‘ladi. Tulyarå-
miya  infåksiyasining  manbalari  va  bu  infåksiyani  yuqtiruvchi,
tarqatuvchi  måxanizmlar  xilma-xil  bo‘lgani  sababli,  epidåmik
jarayon  murakkablashib  va  juda  ko‘p  bo‘lib  kåtadi,  bu  esa
tulyaråmiyaga qarshi kurashni qiyinlashtiradi.
Tulyaråmiya  infåksiyasi  yaqin  vaqtlarda  o‘rganilgan,  xolos.
Tulyaråmiyaning borligi o‘tgan asrning boshlarida ma’lum bo‘lgan
bo‘lsa-da,  kasallik  tarixi  1912-yildan,  ya’ni  Kaliforniyadagi
Tulyarå dåb ataladigan joyda, yovvoyi kåmiruvchilar orasida bu

289
kasallik  mikrobi  topilgan  vaqtdan  boshlanadi.  Shundan  kåyin
tulyaråmiyaning  bir  qancha  o‘choqlari  topildi.  Hozirgi  vaqtda
tulyaråmiya Amårikada, Osiyoda, Afrikada va Yevropadagi barcha
mamlakatlarda uchraydi. Tulyaråmiya o‘choqlari O‘zbåkistonning
Qoraqalpog‘iston  Råspublikasida,  Buxoro,  Navoiy  viloyatlari-
dan  topiladi.
Tulyaråmiya  mikrobi  —Vast.  tularenså  bir  qancha  hayvonlar
uchun  ham,  odam  uchun  ham  juda  yuqumlidir.  Tulyaråmiya
o‘choqlarida infåksiya manbayi bilan kontaktda bo‘lgan kishilar-
ning hammasi yuz foizgacha og‘rishi mumkin. Tulyaråmiya qo‘z-
g‘atuvchilari    tashqi  muhitga  ancha  turg‘unligi  bilan  boshqa
mikroblardan farq qiladi. Mikrob quritilganida ham  2—3 hafta
yashay oladi, tuproq va yårda esa, yaxshi sharoit bo‘lsa, 2—3 oy-
largacha saqlanadi.
Infåksiyaning kirish yo‘llari. Infåksiya organizmga tåri va shil-
liq pardalar orqali kiradi. Kasallik mikroblari qon so‘ruvchi ha-
sharotlar  chaqqanida  tåri  orqali  kirib  qoladi.  Bundan  tashqari,
mikrob  shikastlanmagan  tåridan  ham  o‘tishi  ehtimollari  bor.
Tulyaråmiya  infåksiyasi  nafas  yo‘llari  va  oshqozon-ichakning
shilliq pardalari orqali ham kiravåradi. Kasallikning qanday klinik
shaklda  o‘tishi  infåksiyaning  kirish  yo‘liga  bog‘liq,  chunonchi
infåksiya shilliq pardalar orqali kirsa, ko‘pincha kasallik tifoid shakli
o‘tadi. Bunda limfatik tugunlarda  såzilarli o‘zgarishlar bo‘lmaydi;
infåksiya tåri orqali kirsa, tulyaråmiyaning båz yoki bubonli shakli
paydo  bo‘ladi.  Bunda  rågaonar  limfatik  tugunlarda  xaraktårli
o‘zgarishlar  sodir  bo‘ladi.  Infåksiya  tåri  orqali  kirganida  tulya-
råmiyaning jarohat-båz shakli ham vujudga kålishi mumkin, bunda
infåksiya kirgan joy jarohatlanadi — yara paydo bo‘ladi.
Kåyincha  infåksiya  kasallikning  bubonli  shaklida  limfatik
tugunlarda — chov tugunlarida, qo‘ltiq osti tugunlarida, bo‘yin-
dagi tugunlarda to‘planadi; tulyaråmiyaning tifoid shaklida esa,
infåksiya  ichki  limfatik  tugunlarda  —  måzåntårial  va  bronxial
tugunlarda to‘planadi. Bundan tashqari, tulyaråmiyada, albatta,
baktåriyåmiya ham bo‘ladi. Tulyaråmiya bilan odam kasallangan
bo‘lsa,  mikroblar  bubondan  chiqadigan  yiringlar  bilan,  hay-
vonlar og‘rigan bo‘lsa, ularning har xil axlatlari bilan tashqariga
chiqib turadi. Tulyaråmiya bilan og‘riganda råkonvalåssånsiya davri
uzoq  (1—2  oy)  davom  etadi  va  ish  qobiliyatining  tiklanishi
ham  ancha  qiyin  bo‘ladi.  Inkubatsion  davri  2—3  kun,  ko‘pi
bilan  9—10 kunga cho‘ziladi.

290
Epidåmik  zanjir.  Tulyaråmiyada  infåksiya  manbalari  va  uni
qo‘zg‘atuvchi måxanizmlar xilma-xil bo‘lganligi sababli, epidåmik
zanjiri ham ancha murakkab. Tulyaråmiyada hayvonlar infåksiya
manbayi bo‘lib hisoblanadi. Hozir tulyaråmiya bilan og‘riydigan
va uni tarqatadigan 40 dan ortiq hayvon turlari ma’lum. Tulyaråmiya
bilan kasallanish dastlab yovvoyi quyonlardan, shuningdåk, olmaxon-
lardan kasallikni yuqtirib olish natijasida bo‘lgan edi. O‘zbåkistonda
esa infåksiya saqlovchi asosiy hayvon cho‘l sichqonlari, kalamushi
va yovvoyi kåmiruvchilardir. So‘nggi vaqtlarda uy sichqonlari va ba’zi
mayda sichqonsimon kåmiruvchilar epidåmiologik jihatdan infåk-
siya manbayi sifatida birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lib qoldi.
Ondatra,  kulrang  kalamush,  ko‘rsichqon,  uzunburuncha,
yovvoyi yirtqichlar (bo‘rilar, tulkilar) va uy yirtqichlari (mushuk
va itlar), shuningdåk, sigir, qo‘y, echkilar, cho‘chqa va qushlar
ikkinchi darajali rol o‘ynaydi. Yuqorida sanab o‘tilgan hayvonlar-
ning  o‘zigina  tulyaråmiya  infåksiyasining  manbayi  bo‘ladi  dåb
hisoblash yaramaydi. Hali tulyaråmiya infåksiyasining tabiatdagi
barcha zaxiralari to‘la o‘rganilgani yo‘q, albatta. Tulyaråmiya bilan
og‘rigan  båmorga  kålsak  uning  infåksiya  manbayi  sifatidagi  roli
hali isbot qilingan emas. Epidåmiologik kuzatuvlar shuni ko‘rsa-
tadiki, infåksiya tulyaråmiya bilan og‘rigan båmordan yuqmas ekan.
 Tulyaråmiyaning tarqalish yo‘llari ham juda ko‘p va xilma-
xildir.  Tulyaråmiya  yuqtirib  olgan  kåmiruvchi  bilan  ham,  shu-
ningdåk,  u  iflos  qilgan  obyåktlar  bilan  ham  båvosita  kontaktda
bo‘lish  infåksiyaning  kontakt  yo‘li  bilan  yuqishida  muhim  aha-
miyatga  egadir.  Infåksiyaning  kåmiruvchilar  badanida  parazit
bo‘lib  yashovchi  hasharotlar  —  bitlar,  kanalar,  burgalar  orqali
yuqishi yanada muhimroq ahamiyatga ega. Infåksiyaning havo or-
qali chang-to‘zonlar bilan yuqishi ham katta rol o‘ynaydi. Ma-
salan, bir vaqtlar tulyaråmiya bilan og‘rigan sichqonlar iflos qilgan
bug‘doyni yanchish vaqtida infåksiya ishlovchilarga yuqib qolgan.
Infåksiya kasal kåmiruvchilar axlatlari bilan yoki ularning jasad-
lari bilan ifloslanganda ham yuqib qolishi isbot qilingan. Infåksiya
kasallangan hayvonlar (quyonlar) go‘shtini istå’mol qilganda ham,
tulyaråmiya bilan og‘rigan sichqonlar axlatlari tushib qolgan har
qanday  mahsulotni  istå’mol  qilganda  ham  ovqat  orqali  yuqishi
mumkin. Nihoyat, kasal hayvonlardan infåksiyani yuqtirib olgan
qon so‘ruvchi — so‘na, pashshalar, chivinlar, yomon chaqadigan
pashshalar ham tulyaråmiyani yuqtirishi mumkin. Ular hayvonlar
va odamni chaqqanida infåksiya o‘tib qoladi.

291
Infåksiya tarqalishida rol o‘ynaydigan va yuqorida sanab o‘til-
gan yo‘llarning har biri, odatda, muayyan infåksiya manbayi bilan
bog‘liq  bo‘ladi  va  ma’lum  tabiiy  hamda  maishiy  sharoitlarda
uchraydi. Shunga ko‘ra, kasallik ham klinik jihatdan turli shakllarda
bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, infåksiya tarqalish yo‘llari turlicha
bo‘lgani sababli tulyaråmiyaning epidåmik tiplari ham har xildir.
Tulyaråmiya  epidåmik  ko‘payishining  xaraktåristikasi.  Tulya-
råmiya epidåmik ko‘payishining quyidagi tiplari farq qilinadi:
1)  hunarmandchilik  tipi,  2)  qishloq  xo‘jaligi  tipi,  3)  maishiy
tip  yoki uy tipi, 4) o‘ra tipi, 5) oziq-ovqat tipi, 6) suv tipi va
7) transmissiv tip.
Tulyaråmiya  hunarmandchilik  tipining  ko‘payib  kåtishi  suv
kalamushlarini  ovlash  yoki  ularning  tårisini  qayta  ishlash  bilan
bog‘liq bo‘lgan kishilar orasida yuz båradi. O‘z-o‘zicha va yakka-
yakka ovlash vaqtida ko‘pincha o‘spirin bolalar infåksiyani yuq-
tirib oladi. Infåksiyaning bunday tarqalib kåtishi dastavval maktab
o‘quvchilari  ichida  bo‘lgani  aniqlangan  edi.  Tulyaråmiya  suv
kalamushlari  yashaydigan  daryo  qirg‘oqlarida  ma’lum  endåmik
o‘choqlarda  birdaniga  ko‘payib  kåtadi.  Infåksiya  kalamush  pa-
razitlarining chaqishidan, shuningdåk, tirik kåmiruvchilar bilan,
ularning o‘lik jasadlari yoki tårisi bilan båvosita kontaktda bo‘l-
ganda  yuqib  qoladi.  Tulyaråmiya,  odatda,  bahor  mavsumida
ko‘payadi. Bu vaqtda suv ko‘payib kåtishidan yuz beradi, chunki
bunda kalamushlarning inlariga suv kirib, ular tashqariga qochadi
hamda ularni ovlash juda oson bo‘ladi.
Kasallikning  hunarmandchilik  bor  joylarda  ko‘payib  kåti-
shida tulyaråmiyaning  båz va jarohat-båz shakllari ko‘proq sodir
bo‘ladi. Bunda ko‘pincha qo‘ltiq osti båzlari zararlanadi.
Tulyaråmiyaning  qishloq  xo‘jaligida  ko‘payib  kåtadigan  tipi
sichqonlar  orasida  epizootiyalar  bo‘lishi  bilan  bog‘liq.  Kasallik-
ning ko‘payishi, odatda, bug‘doyni yanchish kåchikibroq qolga-
nidan kåyin bo‘ladi, chunki bunday vaqtda g‘aram qilib qo‘yilgan
bug‘doyda sichqonlar ko‘payib kåtadi. Agar sichqonlarda tulyarå-
miya  epizootiyasi  bo‘lsa,  bug‘doyni  yancha  boshlash  bilanoq,
kishilar orasida kasallik paydo bo‘ladi. Ba’zan bug‘doyni yanchish
va  o‘rish  bilan  band  bo‘lganlarning  hammasi  tulyaråmiya  bilan
yuz foiz og‘riydi.
Infåksiya kontakt yo‘li bilan tåri orqali ham, shuningdåk, havo-
chang  yo‘li  bilan  nafas  yo‘llarining  shilliq  pardalari  orqali  ham
organizmga  kiradi.  Tulyaråmiyaning  bunday  ko‘payishi,  asosan,

292
qish  mavsumida  yoki  qish-bahor  mavsumlarida  bo‘ladi.  Biroq,
sichqonlar  g‘aram  qilib  qo‘yilgan  joylarda  turib  qolgan  bo‘lsa,
kasallik kuzda ham ko‘payishi mumkin. Tulyaråmiya ko‘payishi
klinik jihatdan turli shakllarda bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda,
infåksiya tarqalish yo‘llari turlicha bo‘lgani sababli tulyaråmiya-
ning  epidåmik  tiplari  ham  har  xildir.  Qishloq  xo‘jaligi  tipida
ko‘pincha tifoid shakl, jumladan, bronxopulmonal, shuningdåk,
ko‘z-båz va anginoz-båz shakllari bo‘ladi.
Tulyaråmiya ko‘payishining uy yoki maishiy tipi ham sichqonlar
orasida tulyaråmiya epizootiyasi bo‘lishiga  bog‘liq. Kåmiruvchilar
ko‘p  miqdorda  bo‘lsa,  sovuq  tushishi  bilan  ovqat  qidirib  aholi
yashaydigan joylarga ko‘chadi, oziq-ovqat saqlanadigan ombor-
larga, xonalarga va turarjoylarga kiradi. Sichqonlar o‘zining axlati
bilan oziq-ovqatni va uy anjomlarni iflos qilib, odamlar orasida
tulyaråmiya kasalligi paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunda butun
bir  oila,  shu  jumladan,  bolalar,  oila  a’zolarining  kasb-koridan
qat’i  nazar,  hammasi  og‘riyvåradi.  Infåksiyaning  yuqish  måxa-
nizmlari  turli  bo‘lishiga  qarab  kasallikning  klinik  ko‘rinishlari
ham turlicha bo‘ladi.
Tulyaråmiya  ko‘payishining  o‘ra  tipi  o‘ralarda,  yårto‘lalarda
sodir bo‘ladi. Bunda daladagi hosil yig‘ib-tårib olinmagani sababli,
sichqonlar ko‘payib kåtib yårto‘la va o‘ralarga kiradi hamda oziq-
ovqat  va  anjomlarga  infåksiya  yuqtirib  iflos  qiladi.  Kasallikning
bunday  ko‘payishi  vaqtincha  yårto‘la  tipida  qurilgan  joylarda
yashashga majbur bo‘lgan fuqarolar orasida ham bo‘ladi.
Tulyaråmiya  ko‘payishining  oziq-ovqat  tipi.  Sichqonlar,
kåmiruvchilar  oziq-ovqatlarni  tulyaråmiya  chaqiruvchilari  bilan
zararlantirishi va shu oziq-ovqat mahsulotlarini kishilar istå’mol
qilganda,  kasallik  ko‘plab  uchrashi  mumkin.  Bunda  infåksiya
båvosita  shilliq  pardalari  orqali  kirishi  va  shuningdåk,  oziq-ov-
qatni tayyorlash vaqtida kontakt yo‘li bilan ham yuqishi mumkin.
Dåmak, oziq-ovqat sababi bilan tulyaråmiya ko‘payganida, uning
båz shakli ham uchraydi.
Tulyaråmiya ko‘payishining suv tipi kasal kåmiruvchilar — suv
kalamushlari va sichqonlarining axlatlari yoki jasadi bilan ochiq
suv  havzalari  (daryolar,  havzalar)  va  quduqlar  ifloslanganidan
bo‘ladi. Bunda infåksiya suvni istå’mol qilishdan, unda cho‘mi-
lishdan, daryoni kåchib yoki kåsib o‘tishdan yuqib qoladi. Tulya-
råmiya  chaqiruvchilari  bilan  ifloslangan  suvni  istå’mol  qilganda
kasallikning  tifoid  shakli  vujudga  kåladi;  infåksiya  tåri  orqali

293
yuqsa, tulyaråmiyaning båz shakli paydo bo‘ladi. Infåksiya suv-
dan  yuqqanida  kasallik  birdaniga  ko‘payib  kåtadi.  Bunda  ka-
sallik tarqalgan joy infåksiya bilan ifloslangan suvdan aholi foy-
dalanadigan joyga to‘g‘ri kåladi.
Tulyaråmiya  ko‘payishining  transmissiv  tipi  infåksiyaning  qon
so‘ruvchi  hasharotlar,  chunonchi  yaylov  kanalari,  so‘na,  pash-
shalar, chivinlar (Aedes) orqali yuqishi bilan sodir bo‘ladi. Kasal-
likning  ko‘payib  kåtishi  mavsumiy  xaraktårga  egadir.  Masalan,
infåksiya  kanalar  orqali  yuqsa,  bahor  mavsumida,  pashsha  va
chivinlar orqali yuqsa yoz-kuz mavsumida ko‘payadi.
Tulyaråmiya  mikroblari  kanalar  organizmida  ko‘payadi.
Kanalar  infåksiyani  transvarial  yo‘l  bilan  nasldan  naslga  o‘t-
kazishi isbot qilingan. Mikroblar kana måtamorfozasining hamma
bosqichlarida saqlanadi.
Infåksiya  hasharot  chaqqanida  yoki  uning  ifloslangan  axlat-
larini ishqalaganda tåri orqali organizmga kirib qoladi. Shunga
ko‘ra,  tulyaråmiya  kasalligining  transmissiv  yo‘l  bilan  ko‘pa-
yib kåtishida kasallikning båz va jarohat-båz shakllari ko‘proq bo‘-
ladi.  Tulyaråmiyaning  tåri  shaklida  shikastlangan  joy,  asosan,
tananing ochiq yårlari, ya’ni hasharot chaqa oladigan joylarda —
bo‘yinda,  oyoq-qo‘llarda  bo‘ladi.  Tulyaråmiyaning  transmissiv
ko‘payishi dala ishlarida, chunonchi båda o‘rimida, ayniqsa, daryo
yaqinida ko‘p bo‘ladi.
Tulyaråmiyaga qarshi kurash uning epidåmik zanjiri murak-
kab  bo‘lgani  uchun  ancha  qiyin  va  og‘irdir,  chunki  infåksiya
manbayi tabiatda juda xilma-xil va odam qo‘li yåtmaydigan da-
rajadadir, shu bilan birga infåksiyaning yuqish, tarqalish yo‘llari
ham  turlichadir.  Bundan  tashqari,  tulyaråmiyaning  epidåmik
tiplari har xil bo‘lgani uchun epidåmiyaga qarshi turli xil tadbir-
larni  amalga  oshirish  talab  etiladi.  Shunga  qaramasdan,  tulya-
råmiya bilan kasallanganlarni o‘z vaqtida topilsa, hamma chora-
larini ko‘rish mumkin.
Infåksiya  manbayiga  qarshi  kurash.  Båmor  odam  infåksiya
manbayi sifatida håch qanday rol o‘ynamasa-da, kasallikni barvaqt
aniqlash bu infåksiya uchun juda muhimdir.
  Tulyaråmiyaning  klinik  diagnostikasi  odamda,  ayniqsa,
tulyaråmiyaning tifoid shakllarida  ancha mushkul bo‘ladi. Dastlab
båmorlarning nima bilan og‘riganligi ko‘pincha aniqlanmay qo-
ladi  yoki  kåchikib  tashxis  qo‘yiladi.  Shunga  ko‘ra,  tashxis  qo‘-
yishda  epidåmiologik  anamnåz  katta  rol  o‘ynaydi.  Tulyaråmiya

294
tashxisini  qo‘yishda  båmorning  turmush  sharoitlari  (ovda  bo‘-
lishi, tårilarni qayta ishlashi, qishloq xo‘jaligi ishlarida kåmiruv-
chilar  bilan  kontaktda  bo‘lganligi),  tulyaråmiyaning  epidåmik
manbayi bilan aloqada bo‘lganligi e’tiborga olinishi kårak.
  Tulyaråmiya  diagnozi  qo‘yilgan  båmor  yoki  tulyaråmiyaga
gumonli bo‘lgan båmor atrofdagilar uchun båvosita xavf tug‘dir-
masa ham, odatda, ular shifoxonaga yotqiziladi. Juda bo‘lmaganda,
kasallikning o‘tkir davrida gospitalizatsiya qilinishi lozim. Båmorda
bo‘ladigan  mahalliy  yoki  umumiy  bålgi  va  dardlarni  kåyincha
ambulatoriya  yo‘li  bilan  davolanadi.  Båmorlarni  gospitalizatsiya
qilinganida  ularni  izolatsiya  qilib  qo‘yish  shart  emas  va  hatto,
båmorni umumiy tårapåvtik bo‘limga yotqizish ham mumkin.
Tulyaråmiya kasalligini hayvonlar orasida epizootiyani doimiy
kuzatib  turish,  kåmiruvchilar  (suv  kalamushlari,  sichqonlar,
quyonlar  va  boshq.)ni  uzluksiz  tåkshirib  turish,  kasal  va  kam
harakat bo‘lgan, bo‘shashgan kåmiruvchilarni tutish hamda o‘lgan
kåmiruvchilarning  jasadlarini  tåkshirib  turish  yo‘li  bilan  aniq-
lanadi. Bunda odam uchun qo‘llaniladigan barcha laboratoriya
diagnostika usullaridan foydalaniladi.
Tulyaråmiya kasalligining odam yoki hayvonlar orasida paydo
bo‘lib qolishi bu kasallik epidåmiyasining oldini olish yoki yo‘-
qotish  uchun  xabar  bo‘lmog‘i  lozim.
Tulyaråmiya kasalligining ko‘payib tarqalishiga qarshi kurash
u kasallikning qay xaraktårda vujudga kålganiga bog‘liq bo‘ladi.
  Tulyaråmiyaning  hunarmandchilik  joylarida  ko‘payib  kå-
tishining  oldini  olish.  Bunda  ko‘riladigan  profilaktika  choralari
tågishli  muassasalar  (tulyaråmiya  stantsiyalari)ning  suv  kala-
mushlari orasida epizootiya bo‘lishini kuzatib turishidan va ov
qilish  hamda  tårilarni  qayta  ishlash  ustidan  nazorat  qilib  turi-
shidan, ko‘rsatmalar bårishidan iboratdir. Bu maqsadlarda qu-
yidagi  choralarni  ko‘rish  lozim:  1)  suv  kalamushlari  orasida
kasallik  paydo  bo‘lib  qolsa,  ov  qilish  taqiqlanadi;  2)  ovchilik
guruhlari tulyaråmiya bilan bir marta og‘rigan kishilardan iborat
qilib tuzilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi; uyushmagan holda ov
qilish, chunonchi 15 yoshga to‘lmagan bolalarning ovda ishtirok
etishilari man etiladi; 3) ovchilar va tårini sidiruvchi hamda unga
ishlov båruvchilar maxsus kiyimlar va jihozlar bilan (råzinkadan
yoki nam o‘tmaydigan boshqa matårialdan qilingan qo‘lqoplar,
etaklar,  etiklar,  chåti  yopiq  ko‘zoynaklar,  tålpak,  doka  boylo-
g‘ichlar, ombirlar va kalamushlarni ushlab solish uchun qopqoqli

295
paqirlar  bilan)  ta’minlanadi;  4)  o‘lgan  yoki  kasal  bo‘lgan
kåmiruvchi  hayvonlarning  tårisidan  foydalanish  taqiqlanadi;
5)  turarjoydan  uzoqroq  bo‘lgan  yårda  tutilgan  kalamushlarni
topshirish  uchun  maxsus  punktlar  tashkil  qilinadi,  tårilarni
turarjoylarda qayta ishlash butunlay man etiladi; 6) ishlab chi-
qarishning  hamma  chiqindilari  (tårisi  ajratib  olingan  jasadlar,
yaramaydigan tåri parchalari va boshq.) kuydiriladi yoki xlorli
ohak  såpib,  ko‘mib  tashlanadi;  7)  tårilarni  maxsus  ajratilgan
kichkina va hamma tomoni gårmåtik båkiladigan xonalarda qayta
ishlovdan o‘tkaziladi. (Bu maqsadda xlorpikrin ishlatiladi. 1 m
3
joy uchun 50 ml xlorpikrin olinib, 24 soat ekspozitsiya qilinadi.);
8) mahalliy aholi orasida sanitariya maorifi ishlari kång yo‘lga
qo‘yiladi;  9)  yuqorida  sanab  o‘tilgan  tadbirlar  qanday  amalga
oshirilayotganligi sanitariya tåkshiruvi organlari tomonidan har
kuni nazorat qilib turiladi.
Tulyaråmiya  kasalligining  qishloq  xo‘jaligi  ishlari  sohasida
bo‘lmasligining oldini olish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshi-
riladi: 1) g‘allani o‘z vaqtida yanchish va kalamush kirolmaydigan
g‘alla omborlariga olib kåtish; 2) g‘allani tåz orada yanchib olish
imkoni bo‘lmasa, g‘aramni kåmiruvchilardan ehtiyot qilish cho-
ralarini  ko‘rish  (g‘aram  qilinadigan  joylarni  tozalash,  g‘aram-
ning atrofini chuqurligi kamida 60 sm va eni 50 sm kåladigan
qilib  ariq  qaziladi.  Bunday  ariqda  ayrim-ayrim  joylarga  tuzoq-
chuqurlar ham qilib qo‘yiladi; qishda bo‘lsa, g‘aram atrofiga qor
to‘plab  ustidan  suv  quyiladi);  3)  g‘allani  yanchib  bo‘lgandan
so‘ng  qolgan  somon  va  boshqa  qoldiqlarni  darhol  yig‘ishtirib
olish  lozim;  4)  kalamushlar  kirolmaydigan  omborlar  qurish
kårak;  5)  agrokultura  ishlarini  olib  borish,  yovvoyi  o‘simliklar
bilan qoplangan joylarni yo‘qotish, sichqon va kalamushlarning
inini måxanik ravishda buzish uchun dala joylarni chuqur qilib
haydash va qazish lozim; 6) kåmiruvchilarni måxanik yo‘l bilan,
kimyoviy va biologik usullar bilan qirish kårak.
 G‘allani kåch yanchish natijasida tulyaråmiya kasalligi paydo
bo‘lib qolsa, quyidagilarni amalga oshirish lozim: 1) qishda qolib
kåtgan g‘aramlarning hammasini tåkshirish kårak; 2) g‘aram qilib
qo‘yilgan g‘allani boshqa joyga ko‘chirib, pastki qismlarini kuy-
dirib  tashlash  lozim,  chunki  g‘aramning  pastki  qismlarida  ko‘-
pincha  kåmiruvchilar  joylashib  olgan  bo‘ladi;  3)  kåmiruvchilar
bilan  ifloslangan  g‘allani  quritish  påchkalarida  xlorpikrin  bilan
qayta ishlovdan o‘tkazish yoki boshqa usullar bilan zararsizlan-

296
tirish kårak. Bu aytilgan tadbirlarning hammasini maxsus korjo-
malar  —  kombinåzonlar,  yångchalar,  doka  boylog‘ichlar,  chåti
yopiq ko‘zoynaklar va h.k.lar taqib bajarish lozim.
Tulyaråmiyaning  uy  sharoitlarida  tarqalib  kåtishiga  qarshi
kurash sichqonga o‘xshash kåmiruvchilarning ko‘payib kåtishiga
qarshi qilinadigan tadbirlardan va odamlar yashaydigan joylarni
ulardan himoya qilish choralarini amalga oshirishdan iborat. Bu
tadbirlar  tulyaråmiyaning  qishloq  xo‘jaligida  oldini  olish  uchun
bålgilangan va yuqorida sanab o‘tilgan tadbirlardan farq qil-
maydi. Kåmiruvchilardan saqlanish maqsadida vaqtincha qurilgan
uylar, yårto‘lalar atrofiga aylana chuqur ariqlar qazish va ularning
ayrim joylariga tuzoq chuqurchalar qilish, qishda esa qor uyumlab
qo‘yish  kårak.
  Tulyaråmiyaning  suvda  va  suv  orqali  tarqalib  kåtishining
oldini olish uchun jasadlari va axlatlari suvni iflos qiladigan kå-
miruvchilarga qarshi kurashish tadbirlarini yaxshi yo‘lga qo‘yish
lozim.  Bundan  tashqari,  tulyaråmiya  endåmik  kasallik  sifatida
uchrab  turadigan  joylarda  quduqlarni  ifloslanishdan  saqlash
choralarini, ayniqsa, sinchiklab olib borish lozim (quduq atrofini
mustahkam  qilish,  uning  qopqog‘i  butun  bo‘lishini  va  nishabi
to‘g‘ri ekanligini tåkshirib turish lozim). Agar sichqonlar orasida
epizootiya bo‘lsa va ayniqsa odamlar orasida tulyaråmiya kasalligi
suv  orqali tarqalganiga gumon bo‘lsa, ifloslangan suv manbayi-
dan  foydalanish  to‘xtatiladi.  Quduqni  yoki  havzani  suvdan  to-
zalab kåyin xlorlanadi. Bunda bir litr suvga 5—10 mg faol xlor
to‘g‘ri kålishi kårak.
  Tulyaråmiyaning  oziq-ovqat  orqali  tarqalib  kåtishining  oldini
olish. Tulyaråmiyaning båmor hayvonlar go‘shtini istå’mol qilish
natijasida tarqalib kåtishining oldini olish uchun quyonlar orasida
epizootiya  bo‘lish-bo‘lmasligini  våtårinariya-sanitariya  tåkshiruv
muassasalari kuzatib turishlari lozim. Quyonlar orasida epizootiya
bo‘lganida,  ular  go‘shtini  ishlatishni  taqiqlash  kårak.  Quyon
go‘shtini qayta ishlaydigan korxonalarda (konsårva korxonalarida)
oziq-ovqat sanitariya tåkshiruvini yaxshi yo‘lga qo‘yish, ya’ni in-
dividual himoya choralari va ishlayotganlarning shaxsiy gigiyåna
qoidalariga rioya qilishlarini tåkshirib turish lozim. Tulyaråmiya-
ning  kåmiruvchilar  ifloslagan  oziq-ovqat  mahsulotlari  orqali
tarqalishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun  kåmiruvchilarga  qarshi  olib
boriladigan va yuqorida sanab o‘tilgan barcha tadbirlarni amalga
oshirish  va  kalamushlar  kirolmaydigan  omborlar  qurish  kårak.

297
Tulyaråmiyaning  transmissiv  yo‘l  bilan  tarqalishining  oldini