O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Somoniylar davrida fors tojik tilida yaratilgan badiiy va ilmiy adabiyot
Arab xalifaligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan feodal davlatlar. Tohiriylar (821-873); Saffariylar (873-903); Somoniylar (875-999) davrida fors adabiyoti arab alifbosi asosida yaratila boshlandi. Ayniqsa, Somoniylar davrida yozma adabiyot gullab-yashnadi.
Bu davrda fors-tojik tili Somoniylar davlatining rasmiy tiliga aylandi. Uning poytaxti Buxoro shahrida fors yozma adabiyotining yulduzlari Rudakiy (IX asr oxiri va X asr boshi), Abul Xasan Shahid Balxiy, Abu Mansur Muhammad Ibn Ahmad Daqiqiy va Abu Shukur Balxiylar yashab ijod qildilar. Dunyoning eng ulug‘ shoirlaridan biri Abul Qosim Firdavsiy (933/934 – 1020/1025) ham Somoniylar sulolasi bilan bevosita bog‘liqdir.


Fors (tojik) adabiy tilining siyosiy va madaniy hayotga kirib kelishi va arab tilining asta-sekin siqib chiqarilishi
Arab tili, eng avvalo, she’riyatda (poeziya) o‘z o‘rnini fors tiliga bo‘shashib berdi. Chunki shoirlar o‘z hukumronlarini madh etib, tevarak atrofga uni ko‘z-ko‘z qilar va o‘z navbatida hukmronining raqibini haqoratlab, uni masxara qilar, shu bilan feodal hukmron sinfga bevosita xizmat qilganlar. Masalan, Mahmud G‘aznaviy davrida saroyda «Malik(a) ul-shu’aro» boshchiligida mahsus shoirlar xizmati bo‘limi bor edi. Arab tili esa ilmiy adabiyotlar tili bo‘lib xizmatini davom ettiraverdi. Masalan, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalar shu davrda o‘z ilmiy ishlarini arab tilida yozganlar. Lekin, shu bilan bir qatorda, arab tilida yozilgan ba’zi diniy, tarixiy, falsafiy asarlarni fors tiliga tarjima qilish ishlari boshlandi. Masalan, Somoniy amirlardan biri shunday degan: «farmud ki in kitob-ro va parsi boyad kard to sass va amm-ra manfaat buvad». Tarjima qilingan asarlar qatoriga «Tafsir»lar, «Tarixi Tabariy»larni kiritish mumkin. “Tarixi Tabariy”ni Somoniylar sulolasida vazir bo‘lib ishlagan Abu-Ali Muhammad Bal’amiy arab tilidan mumtoz fors tiliga tarjima qilgan. Amir Mansur Ibn Nuhning farmoniga ko‘ra «Tafsir» fors tiliga (parsi-yi dari-yi rahi rast) tarjima qilingan. O‘rta Osiyoda ham shunday ahvolni ko‘ramiz. 933-934-yillarda Nurshahi tomonidan arab tilida yozilgan «Tarixi-Buxaro» 1128 yilda fors tiliga tarjima qilingan va 1178-yilda qayta tahrir bilan yana tarjima qilingan.
Arab alifbosi asosida Tus hokimi Abu Mansurning farmoniga ko‘ra yerli aholining og‘zaki nasriy ijodi bir to‘plam sifatida kitob holiga keltirilgan. Muallifi noma’lum bo‘lgan «udud al-a’lam». 982-983-yillarda Guzgan (Afg‘onistonning shimoliy-g‘arbiy qismida) maydonga kelgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.