О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Tirmashish. Tepalikka chiqish bu tо‘sikli harakatdir. Chiziqdan kо‘tarilishda va tushishda, yurishga о‘xshash harakat elementlarining qisqa muddatli takrorlanishi mavjud. Tepalikka kо‘tarilish qо‘l va oyoqlarning navbatma-navbat harakatlari bilan har bir oyoqni narvon tirgaklaridagi qо‘llab-quvvatlash bilan va ikkala oyog‘ini ular ustida ushlab turish bilan amalga oshiriladi. Tepalikka chiqish paytida takrorlanadigan tо‘siqlarning uzluksizligi gimnastika devorining balandligi bilan belgilanadi (1 dan 2 m gacha).
Bola tepalikka chiqishning quyidagi turlarini о‘zlashtirmoqda: emaklash, tepalikka chiqish, emaklash, gorizontal va moyil tekislikda (polda, gimnastika skameykasida) tо‘rt oyoq bilan emaklash, vertikal (gimnastik) devorga, zinapoyaga, arqon narvoniga, arqon va ustun. Tepalikka chiqishning fiziologik asoslari muvofiqlashtirilgan bolalar faoliyati tizimini shakllantirish bilan belgilanadi. Tepalikka chiqish bolaning atrof-muhit haqidagi bilimlarini rivojlantiradi. Tо‘rtlikda emaklab, bola orqa miya yukini engillashtiradi, bu esa mushak-skelet tizimini mustahkamlashga yordam beradi. Tepalikka chiqish - bu murakkab shartli refleks, kо‘p marta takrorlash jarayonida ishlab chiqilgan. Bu ishda mushaklarning sezilarli massasini о‘z ichiga oladi va bolaning butun tanasining funksional faolligini oshiradi, shuningdek, tо‘g‘ri holatni shakllantirishga yordam beradi.
Tepallika kо‘tarilish mushaklarning о‘zgaruvchan qisqarishi va bо‘shashishi bilan tavsiflanadi, bu esa harakatlanish uchun energiya sarfini tiklashga va jismoniy kuchni uzoq vaqt davomida mashq qilishga imkon beradi. Tepalikka kо‘tarilish mashqlari harakatlarning muvofiqlashtirilishini yaxshilaydi, nafas olish va qon aylanishi funksiyalarini yaxshilashga yordam beradi va metabolizmni oshiradi.
Bola hayotning 8-9 oylarida tepalikka chiqishga о‘xshab о‘zlashtirgan tо‘rt oyoqlarda emaklayotganda, orqa, qorin mushaklari va oyoq-qо‘llarining mushaklari kuchayadi. Bundan tashqari, tо‘rt oyoq-qо‘lni qо‘llab-quvvatlashi tufayli, emaklab yurganida, umurtqa pog‘onasi tushiriladi, bu bolaning о‘sishi paytida juda muhimdir.
Birinchidan, bolalar qornida emaklaydilar, sо‘ngra tо‘rt oyoqlari bilan kaftlari va tizzalariga suyanib, ba’zi bolalar darhol emaklashning eng mukammal shaklini rivojlantiradilar: ular navbat bilan qо‘llari va oyoqlarini о‘zgartiradilar. Asta-sekin, kattalar mashqlarni murakkablashtiradi - u taxtada gorizontal va moyil holati bilan, sо‘ngra skameykada, logda emaklashni tanishtiradi. Bundan tashqari, bolalar yoqa, stul ostiga, shnur, yoqa ostiga, yog‘och, skameykalarga sudralib yurishni mashq qiladilar. Ushbu mashqlardan sо‘ng umurtqa pog‘onasini tо‘g‘rilash uchun bolalarni tо‘pni uloqtirish va ushlash, bayroqni baland kо‘tarish va h.k.
Bola yetarlicha mustaqil bо‘lib qolgach, unga 1 m balandlikdagi moyil va vertikal gimnastik zinapoyaga chiqish mashqlari taklif etiladi.
Ushbu bosqichdan foydalanadigan bolalarning maksimal soni 6-6,5 yoshda kuzatiladi. Biroq, 7,5 yoshgacha, о‘g‘il bolalarning 40 foizi va qizlarning 47 foizi tepalikka chiqishda va ayniqsa zinapoyadan kо‘tarilayotganda biriktirilgan pog‘onaning ustunligi bilan aralash qadamdan foydalanadilar. Qо‘llar va oyoqlarning harakatlarini о‘zaro muvofiqlashtirish aniqlanmagan. Tepalikka chiqish paytida tezlikning eng katta о‘sishi 5-5,5 yoshda kuzatiladi, о‘g‘il bolalar esa tezroq kо‘tarilib, 7-7,5 yoshda eng yuqori kо‘rsatkichga erishadilar.
Tizimli mashg‘ulotlar bilan katta va tayyorgarlik guruhlari bolalari qо‘shimcha vazifalarni bajarish bilan tezkor va ritmik tarzda kо‘tarilishadi (shohsupaga kо‘tarilish va boshqa parvozga qadam qо‘yish, shohsupadagi platformaga yetib borish va bayroqni kо‘tarish. Barcha yosh guruhlaridagi ushbu mashqlar tarbiyachining bevosita doimiy nazorati ostida bо‘lishi shart.
Katta yoshdagi bolalar uchun ustun va arqonga kо‘tarilish mavjud. Bundan tashqari, bu tо‘sikli harakatdir. Dastlab, bola arqonga (ustunga) yaqin turgan holda, qо‘llarini yuqoriga kо‘targan holda ushlaydi, sо‘ngra tekis qо‘llarga osilib, tizzalariga bukilgan oyoqlarini yuqoriga kо‘taradi va oyoqlarini arqonga (ustunga) qо‘yadi. Keyin bola oyoqlarini tо‘g‘rilaydi, tanasi yuqoriga kо‘tariladi, qо‘llar bir vaqtning о‘zida tirsaklarga egilgan. Shundan keyingina, arqon (ustun) har bir qо‘l bilan navbatma-navbat boshning ustida ushlanadi. Shu bilan tepalikka chiqish tо‘siqli tugaydi. Xuddi shu ketma-ketlik, faqat teskari tartibda, peeling paytida saqlanib qoladi. Arqon yoki ustundan pastga siljishga yо‘l qо‘yilmaydi (ishqalanish paytida bolaning qо‘llari va oyoqlarining engil zaifligini hisobga olgan holda).
Birinchidan, bolalar pastki uchi bо‘shashgan arqon va ustunda tebranishni о‘rganadilar, sо‘ngra yerga о‘rnatilgan harakatsiz ustunga kо‘tarilishni о‘rganadilar. Tarbiyachi bolaning oyoqlarini sirpanmasligi uchun qо‘llari bilan ushlab turishi kerak. Shundan sо‘ng, bolalar arqonga kо‘tarilishni о‘zlashtiradilar.
Kundalik tepalikka chiqish mashqlari bolaga zarur hayotiy kо‘nikmalarni beradi va harakatlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Buning uchun gimnastik zinapoyalarni guruh xonalarida kamida bitta oraliqda, maydonchada - minoralar, tо‘siqlar, arqonlar va ustunlar bilan stendlar bilan о‘rnatish tavsiya etiladi. Tepalikka chiqish jarayonida zarur irodaviy fazilatlar tarbiyalanadi: jasorat, qat’iyatlilik, tezkorlik.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga qо‘llarida uzoq vaqt osilib turish tavsiya etilmaydi: bu uzoq muddatli statik mushak tarangligini, bо‘g‘im va bо‘g‘imlarning muddatidan ilgari chо‘zilishini, asab tizimini charchatishini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, har xil balandlikdagi gorizontal chiziqlarga qisqa osmalar, gimnastik devorni besh yoshdan boshlab, lekin 1-1,5 s dan kо‘p bо‘lmagan vaqt davomida va tanani oyoqlari bilan qо‘llab-quvvatlash bilan almashtirish mumkin. Bunday mashqlar yelka kamarining mushak tizimini mustahkamlaydi va tо‘g‘ri holatni shakllantirishga hissa qо‘shadi.
Tirmashib chiqish mashqlari bajarilayotganda turli guruh mushaklari ishga solinadi. Tirmashish kо‘p martalab takrorlashlar jarayonida hosil qilinadigan murakkab shartli refleksdir. Tirmashib chiqish muskullarning navbatma-navbat qisqarishi va bо‘shashishi bilan xarakterlanadi.
Dastlabki vaqtlarda bolalar gimnastika skameykasi ustidan emaklash keyinchalik shnur, xoda, darvoza tagidan о‘tishni о‘zlashtiradilar. Katta gruhga kelib bolalar pastki uchi mustahkamlanmagan arqon yoki langar chо‘pda tebranishni о‘rganadilar. Sо‘ngra pastki uchi yerga mustahkamlangan langar chо‘pga chiqishni mashq qiladilar. Har kuni tirmashib chiqish bolada zarur xayotiy kо‘nikma hosil qiladi va harakatlar kardinatsiyasini tarbiyalaydi. Buning uchun gruh xonalarida gimnastika narvoni bо‘lishi lozim. Maktabgacha yoshidagi bolalarga uzoq muddat osilib turish mumkin emas: bu muskullarning uzoq vaqt zо‘riqishiga, bо‘gimlarning juda erta chо‘zilishiga olib keladi, nerv tizimini toliqtiradi.
Qatta guruhda topshiriqlar murakkablashtiriladi, ularni bajarish texnikasiga yuqoriroq talablar qо‘yila boshlaydi. Ilgari о‘rganib olingan mashqlar bilan bir qatorda, gimnastika devoriga sur’atni о‘zgartirgan holda chiqish, yonma-yon turgan devorchaning biridan ikkinchisiga oshib о‘tish hamda zinapoyalar orasidan о‘tish taklif qilinadi va boshqalar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimida bolalarga mо‘ljallangan asosiy gimnastika tarkibini asosiy harakatlar, umumrivojlantiruvchi va saflanish mashqlari tashkil etadi.
Bu mashqlarning barchasi о‘yinlar va mashg‘ulotlarda qо‘llaniladi.
Shunday qilib, asosiy xarakatlarni shakllantirishga qaratilgan barcha mashqlar bolani maktabga va rang-barang xayot faoliyatiga tayyorlaydi
Bolani jismoniy tarbiya nazariyasi va texnologiyasida harakatikani shakllantirish qonuniyatlariga asoslanib, tarbiyachi ta’limning amaliy muammolarini hal qiladi. Malakaning har bir bosqichi mashg‘ulotning ma’lum bir bosqichiga tо‘g‘ri keladi:
1-bosqich - vosita harakatini dastlabki о‘rganish;
2-bosqich - asosiy ta’lim;
3 bosqich - vosita harakatlarini birlashtirish va takomillashtirish.
Birinchi bosqichda (harakatni dastlabki о‘rganish) bolani yangi harakat harakatlari bilan tanishtirish uchun vazifalar qо‘yiladi; unda harakatning yaxlit g‘oyasini yaratish, uni amalga oshirish. Ushbu vazifalarni amalga oshirishga asosiy analitik tizimlarga - vizual, eshitish, harakatga ta’sir qilish yordam beradi; bolaning ongini faollashtirish, unda yaxlit harakatli harakat g‘oyasini yaratish. Bu asosan maktabgacha ta’lim muassasasining о‘rta va katta guruhlarida amalga oshiriladi.
О‘rnatilgan vazifalar asosida tarbiyachi boshlang‘ich ta’lim metodidan foydalanadi, unga quyidagilar kiradi: a) tarbiyalanuvchiga harakat namunasini kо‘rsatish; b) sо‘z bilan birga uning batafsil namoyishi; v) kо‘rsatilgan harakatni bolaning о‘zi amalga oshirishi.
Bolaga jismoniy mashqlar namunasini namoyish etish tarbiyachi tomonidan aniq, tо‘g‘ri tempda amalga oshiriladi. Bunday munosabat bolani qiziqtiradi, undagi ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi, harakat dinamikasi tо‘g‘risida g‘oyani shakllantiradi va uni bajarishni istaydi.
Harakatlanish harakatining batafsil (ya’ni, ajratilgan) namoyishi tarbiyachi tomonidan harakatning barcha tarkibiy elementlarini tushuntirish bilan о‘rtacha tezlikda amalga oshiriladi. Masalan, tarbiyachi shunday deydi: “Bolalar, bugun biz chap va о‘ng tomonga egilishni о‘rganamiz. Ushbu mashq qanday bajarilishini kо‘ring (kо‘rsatadi). Endi tinglang va yana qarang. Mening boshlang‘ich pozitsiyam bor: oyoqlar yelkalarining kengligida, qо‘llar belda. men о‘ngga egilaman, о‘ng tirsagimga qarayman, keyin tо‘g‘rilayman, chapga egilaman, chap tirsagimga qaradim - tо‘g‘riladim ". Harakat bajarilishini namoyish etish bilan sо‘z bilan birga tarbiyachi harakatdagi dastlabki yо‘nalishni yaratadi: bunda bolalar fazoviy terminologiyani о‘zlashtirishadi qо‘shadi: "chap- о‘ng "va boshqalar; qо‘llar, oyoqlar va boshqalarning dastlabki holati tо‘g‘risida tushuncha beradi; о‘z tanasining qismlari harakati haqida - "chap - tо‘g‘ri", "о‘ng - tо‘g‘ri". Shundan sо‘ng, bola mashqni bajaradi va tarbiyachi uning bajarilishining tо‘g‘riligini nazorat qiladi.
Harakatni о‘zlashtirish jarayoniga asoslanib, tarbiyachi turli uslubiy metodlardan foydalanadi. О‘qitishda u og‘zaki usul yordamida ("Siz yaxshi turibsiz, boshlang‘ich pozitsiyangiz tо‘g‘ri") bolaning e’tiborini harakatning tо‘g‘riligiga qaratadi, bolaning e’tiborini xatolarga qaratadi, ba’zi buyruqlarni taklif qiladi: "harakat qilmang oyoqlaringiz! Chapga - о‘ngga suyaning! Egilgan qо‘lning tirsagiga qarang! " Tarbiyachi har bir bolaning mashqlarini nazorat qiladi. U ularga yaqinlashadi, kо‘rsatmalar beradi, agar kerak bо‘lsa, holatni tо‘g‘irlaydi, bu bolalarning mashqlarni sifatli va aniq bajarishga ongli ravishda intilishlariga imkon beradi.
Bolaning harakatlarini о‘rgatishning ikkinchi bosqichida allaqachon tanish bо‘lgan, shuning uchun tarbiyachi ularning murakkabligiga qarab boshlang‘ich pozitsiyasini о‘zgartirishni taklif qiladi. U boladan о‘rtoqlarning harakatlarni qanday bajarishini tahlil qilishni sо‘raydi: «Bolalar mashqni qanday bajarayotganiga qarang va menga kim uni tо‘g‘ri bajarganligini ayting. Sizga nima yoqdi? Kim xato qildi, ular nima edi? "
Tarbiyachi eslash va mashqlarning qanday bajarilishini aytib berishni taklif qiladi, chapga va о‘ngga egiladi. Bunday holda, bolaga reja-sxema beriladi: «Qо‘llarning, oyoqlarning dastlabki holati qandayligini eslang; dastlab qaysi yо‘nalishda egilish kerak: chapga yoki о‘ngga, keyin qaysi yo’nalishda. Bunday eslatma asosida bola harakatlar ketma-ketligini eslab qoladi va ularni ongli ravishda bajaradi. U diqqatni, xotirani, fikrlashni faollashtiradi, harakatlarni chiroyli va tо‘g‘ri bajarishga intilish mavjud. Agar bolalar ularga zudlik bilan erisha olmasalar, unda tarbiyachi yana bir bor eng murakkab harakatlarni kо‘rsatishi va ularni amalga oshirish uchun tushuntirish berishi mumkin.
Asta-sekin, bola tomonidan olingan harakat harakati qobiliyatlari mustahkamlanib, takomillashib boradi; uning ijodkorligi, faoliyati va mustaqilligi rag‘batlantiriladi; u о‘zining harakat tajribasidan kundalik hayotda va lanetda foydalanishni boshlaydi.
Harakatni о‘rgatishning uchinchi bosqichida bola ongli ravishda vazifalarni qabul qiladi, maqsadga muvofiq harakat qiladi, uning harakatlari avtomatik, e’tibor harakat sifatiga qaratilgan. Bolada harakatning aniqligi, gо‘zalligi, ekspresivligi bor. Ushbu bosqichda tarbiyachi hisoblash, musiqa, ijodiy topshiriqlardan foydalanishi mumkin. Bolani mashqlarga о‘zgartirish kiritishga taklif qilishadi; uni qanday boshqacha qilish mumkinligini aniqlang: birgalikda, turgan holda, ustunda, qatorda, obektlar bilan va ularsiz amalga oshiriladi. Ijodkorlikni faollashtirish uchun tarbiyachi bolani mashq qilishni taklif qiladi, shu jumladan taqlid qilish. Bola kо‘rsatmoqda, va bolalar u qanday mashq ixtiro qilganini, kimni tasvirlaganini bilishga harakat qilmoqda. Bola kulgili quyon, kichkina mushukcha, kasal mushuk va boshqalarni о‘ylab topadi, qafasdagi qushga taqlid qiladi va boshqa kо‘p narsalar. Bolalar jamoaviy harakatlari quyosh, tо‘siq, uy, gulzorga jamoaviy va individual sayohatlar va hokazolarni о‘ylab topishda qiziqarli bо‘ladi.
Shunday qilib, harakatlarni о‘rgatish usuli bolaning ijodkorligini rivojlantirishga qaratilgan. U о‘rganishning barcha bosqichlarida rivojlanadi. Birinchi bosqichda harakatni takrorlash jarayonida ijodkorlik kuzatiladi.
Ikkinchi bosqichda tarbiyachi bolani mashq qilish variantlarini tanlashga undaydi, unga yordamchi vositalarni tanlashni taklif qiladi; boshlang‘ich pozitsiyalarini о‘zgartirib, mashqlarni murakkablashtirish imkoniyati tо‘g‘risida bolaning xabardorligini faollashtiradi; imtiyozlarni tanlash va boshqalar.
Ushbu bosqichda bolaning harakat g‘oyasini faollashtirish muhim rol о‘ynaydi. Tasvirlar, narsalar, sahnalar, ularni eslash yoki samarali tasavvur asosida paydo bо‘lgan voqealar, idealoharakat tasvirlar tufayli yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi bola bilan harakatlarni bosqichma-bosqich о‘rganish xususiyatlarini о‘rganish A.V.Keneman, E.Y. Stepanenkova, N.V. Poltavtseva va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.