O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
O‘zbekistonda arxiv ishining tashkil qilinishi (1925-1990 y.y.) 
1924-yilda O‘rta Osiyoda milliy-hudidiy chegaralanishi 
o‘tkazilishi natijasida sovet respublikalari tashkil qilindi
.
 Arxiv 
hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o‘rtasida quyidagi tartibda 
bo‘lindi. O‘rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv fondlari 
O‘rta Osiyo Markaziy davlat arxivida – Toshkentda saqlanadigan 
bo‘ldi. Har bir respublikaga oid arxiv fondlari shu respublikaga 
beriladigan bo‘ldi. Turkiston Respublikasining Yagona davlat arxivi 
fondi shu tarzda bo‘linib ketdi. 
1924-yil 28-dekabrda maxsus qaror bilan O‘zSSR MITK huzu-
rida O‘zSSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O‘zbe-
kiston hududida tashkil topgan barcha viloyat arxiv fondlari O‘zSSR 
Arxiv ishi markaziy boshqarmasiga topshirildi. Shuningdek, O‘rta 
Osiyo ahamiyatiga ega bo‘lgan arxiv fondlari ham O‘rta Osiyo mar-
kaziy davlat arxivi tuzilmaganligi uchun O‘zbekiston arxiv boshqar-
masiga topshirildi, chunki ushbu O‘rta Osiyo arxiv fondlari Toshkent-
da vujudga kelgan edi. Shunday qilib, O‘zSSR arxivida faqat res-
publika tarixiga oid hujjatlargina emas, balki butun O‘rta Osiyo tari-
xiga doir materiallar saqlana boshladi. O‘zSSR MIK va XKSning 
1925-yil 22-iyul qarori bilan “O‘zSSR Arxiv ishi markaziy bosh-
qarmasi to‘g‘risida”gi nizom tasdiqlandi. Bu nizomga ko‘ra, respub-
likada Yagona davlat arxiv fondi (YaDAF) tashkil qilindi. Bu fondga 
hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari 
arxivlari, shuningdek diniy va shaxsiy arxivlar kiritildi, deb ko‘rsa-

---

 
133
tildi. Viloyatlarda viloyat arxiv byuro’lari (1925-yilda -Farg‘ona, Sa-
marqand, Toshkent, Zarafshon, 1926-yilda – Xorazm, Qashqadaryo, 
Surxondaryo) tashkil qilindi.  
O‘rta Osiyoda milliy hududiy chegaralanish o‘tkazilishi natijasida 
va Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalarining tugatilishi muno-
sabati bilan bu respublikalar davlat idoralari arxiv materiallarini qabul 
qilish, ularni respublika poytaxti Samarqandga olib borib topshirdilar. 
1925-yil yanvar oyining o‘zida Arxiv ishi markaziy boshqarmasiga 50 
mingga yaqin saqlov birligidagi arxiv materiallari topshirildi. Davlat 
arxivlarini arxiv materiallari bilan butlash ishlari olib borilishi baro-
barida 1925-1929-yillarda 134 ta arxiv fondi qabul qilindi. 1929-yili 
Arxiv ishi markaziy boshqarmasi 863 ta arxiv fondi va 764 ming 
yig‘ma jild qabul qilgan. Viloyatlar arxivlarida 924 ta arxiv fondi va 
994 ming yig‘ma jild saqlangan. 
1930-yil 9-apreldagi O‘zSSR MIK Prezidiumi qarori bilan 
O‘zSSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi O‘zSSR Markaziy arxiv 
boshqarmasi deb o‘zgartirildi. 
Sovet davri arxivlarining ko‘payib borishi bilan SSSR MIK va 
XKS qarori asosida 1929-yil aprelda Davlat arxiv fondi kelib chiqishi 
bo‘yicha inqilobgacha va sovet davri arxiv fondlariga hamda aha-
miyati bo‘yicha markaziy va mahalliy arxiv fondlariga bo‘lindi.  
1931-yil 20-mayda O‘zSSR MIK O‘zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi va 
uning mahalliy idoralari to‘g‘risida nizom haqida qaror qabul qildi. 
O‘zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi huzurida O‘zSSR Oktyabr inqilobi 
markaziy davlat arxivi va Markaziy davlat tarix arxivi tashkil qilindi. 
1934-yil iyulida SSSR MIK qarori bilan O‘zbekiston Markaziy 
arxiv boshqarmasi tarkibida O‘zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 
1945-yilda bu arxiv tugatildi va barcha arxiv fondlari Moskvadagi 
SSSR Qizil Armiya markaziy davlat arxiviga topshirildi. 
1939-yili respublika arxiv tashkilotlari O‘zSSR MIK huzuridan 
O‘zSSR ichki ishlar xalq komissariati (IIXK - NKVD) qaramog‘iga o‘t-
kazildi. Shu munosabat bilan O‘zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi o‘r-
niga O‘zSSR Ichki ishlar xalq komissariati Arxiv bo‘limi tashkil qilindi. 
Arxiv ishlarini takomillashtirish sari qo‘yilgan qadamlar natija-
sida 1936-yilga kelib respublika arxivlarida 1534 ta arxiv fondlari va 1 
mln 001 ming 680 saqlov birligida hujjatlar saqlanardi. 1941-yilga 
kelib fondlar soni 4116 taga yetdi, hujjatlar esa, 1 mln 580 ming 450 
saqlov birligidan oshib ketdi. 

---

 
134
Urush yillarining og‘ir damlariga qaramay respublika hukumati 
arxiv ishini yaxshilash sohasida ancha ishlarni amalga oshirdi. 
O‘zSSR XKSning 1943-yil 18-fevral qarori bilan O‘zSSR kino-foto-
fono-hujjatlar markaziy davlat arxivi tashkil qilindi. 
Arxivlarni hujjatlar bilan butlash ishlari davom ettirildi. 1941-
1942-yillarda respublika davlat arxivlariga 0,5 (yarim) million saqlov 
birligida hujjatlar qabul qilindi. 1944-1945-yillarda  esa 48 ming 
saqlov birligida hujjatlar qabul qilindi. Lekin hujjatlarni tartibga solish 
ishlari ancha sust edi. Urushdan keyingi yillarda mavjud arxiv fond-
larini tartibga solish sohasida anchagina ishlar qilindi. 1945-1951- yil-
larda 280 mingga yaqin saqlov birligi tartibga keltirildi. O‘zSSR Mar-
kaziy davlat tarix arxivining ko‘rsatkichi tayyorlandi va O‘zSSR 
Oktyabr inqilobi markaziy davlat arxivi ko‘rsatkichi ustida ish bosh-
landi. Bundan tashqari, 10 dan ortiq arxiv fondlarining sharhi-axbo-
rotnomasi tuzildi, tematik sharhlar yozildi. 
1963-yil 14-oktyabrda O‘zSSR Ministrlar Soveti “O‘zSSRda 
arxiv ishini yaxshilash tadbirlari to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu 
qaror idoraviy arxivlar, ya’ni tashkilotlar arxivlari ishini yaxshilashda 
muhim ro’l o‘ynadi. Unga ko‘ra, idora arxivlarini 2-3 yil ichida tartib-
ga solishni tugatish, doimiy saqlanadigan hujjatlarni davlat arxivlariga 
topshirish, arxivlarning o‘zini esa, hujjatlarini beshikast saqlashga 
yaraydigan binolarga joylashtirish va ularni malakali kadrlar bilan 
ta’minlash keng yo‘lga qo‘yildi. 1964- yili MDAga yangi bino qurilib 
foydalanishga topshirildi. 1970- yili O‘zSSR kino-foto-fono-hujjatlar 
MDAga maxsus bino qurib berildi. 
Davlat arxivlariga hujjatlarni qabul qilish sohasida ham anchagina 
ishlar qilindi. 1946-1955-yillarda 600 mingdan ortiq saqlov birligidagi 
hujjatlar vazirliklar, idoralar arxivlaridan qabul qilindi. 
Ministrlar Sovetining 1961-yil 9-maydagi qarori bilan O‘zbekis-
ton Ichki ishlar ministrligining arxiv boshqarmasi O‘zbekiston Minis-
trlar Soveti huzuridagi Arxiv boshqarmasi deb qayta tashkil qilindi. 
Shu qaror asosida mahalliy arxiv tashkilotlari Qaraqolpog‘iston ASSR 
Ministrlar Soveti va viloyatlar ijroiya qo‘mitalari Arxiv bo‘limlari qi-
lib qayta tashkil qilindi. Arxiv tashkilotlarini Ministrlar Soveti va vilo-
yatlar ijroiya qo‘mitalari ixtiyoriga o‘tkazilishi ularni davlat apparati 
tuzimidagi ro’lini orttirdi va arxiv ishi taraqqiyotida yangi bosqichni 
boshlab berdi. 

---

 
135
Arxiv tashkilotlari hujjatlar qimmatdorligini ekspertiza qilishga 
va ular bilan davlat arxivlarini butlashga katta e’tibor qaratdi. Respub-
lika davlat arxivlari hujjatlari qabul qilinadigan va qabul qilinmaydi-
gan tashkilotlar, muassasalar, korxonalarning ro‘yxatlarini tuzib chiq-
dilar, endilikda shu ro‘yxat asosida davlat arxivlariga hujjatlarni qabul 
qiladigan bo‘ldilar. Davlat arxivlarining ekspert tekshiruv komissiya 
(ETK) lari vazifalari tubdan o‘zgardi. 
1986-1990-yillarda davlat arxivlarini butlash sohasida ancha ish amalga 
oshirildi. 1990-yilda arxivlarni butlash manbalari soni respublika bo‘yicha 9576 taga 
yetdi. 1986-1990-yillarda respublika davlat arxivlari saqloviga 635 ming doimiy 
saqlanadigan yig‘majildlar qabul qilindi. 
1962-yilda Toshkentda O‘zbekiston meditsina hujjatlari markaziy 
davlat arxivi tashkil qilindi. 1990-yilda respublika arxiv tashkilotlari 
shaxobchalari O‘zSSR Ministrlar Soveti huzuridagi Bosh arxiv bosh-
qarmasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Ministrlar Soveti huzuridagi 
Arxiv boshqarmasi, 11 viloyatlar ijroiya qo‘mitalari 
arxiv
 bo‘limlari, 3 
ta markaziy davlat arxivlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Markaziy 
davlat arxivi, 11 viloyatlar arxivlari, 40 dan ortiq viloyatlar davlat 
arxivlari filiallaridan iborat edi.