O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti biznes moliyasi

Yillik hisobotlar malumotlari
Qonun hujjatlari Buyuk Britaniya kompaniyalariga buxgalteriya hisobotlarini va o‘z faoliyati to‘g‘risidagi boshqa ma'lumotlarni har yilgi hisobotda e'lon qilish majburiyatini yuklaydi. Ko‘plab kompaniyalar ushbu imkoniyatdan hisobotga qo‘shimcha axborot, shu jumladan biznes falsafasi va maqsadlari to‘g‘risida ma‘lumotlar kiritish uchun foydalanadi. Ayrim kompaniyalar aksiyadorlar farovonligini maksimal- lashtirish bo‘lmasa, farovonligi oshirilishini maqsad sifatida aniq ajratib ko‘rsatadi. British Sky Broadcasting Group plc (‘BSkyB‘) sputnik orqali namoyish etish kompaniyasi 2004-yil uchun o‘z hisobotida qayd etishicha, uning maqsadi —Buyuk Britaniya va Irlandiyada pullik raqamli televizion xizmatlar abonentlari sonini foydali oshirishga tayangan holda aksiyadorlar uchun qiymatlarni maksimallashtirish”dan iborat. Balfour Beatty plc qurilish kompaniyasining 2003-yil uchun hisobotida quyidagicha yozilgan: —Maqsadimiz - infratuzilma sifati, samaradorligi va ishonchliligi juda muhim ko‘rsatkichlar hisoblangan iste‘molchilarga loyiha-konstruktorlik, qurilish va servis malakalarini taqdim etish orqali aksiyadorlar uchun (shareholder value) uzoq muddatli qiymatlar (narxlar)ni yaratish. Biz xavfsiz ishlashga va atrof-muhitga zarar yetkazmaslikka intilamiz”. Suv yetkazib berish va chiqindilarni utilizatsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi —Severn Trent plc” kompaniyasi quyidagicha bayonot bergan: —Biz ekologik muammolarning majmui yechimini taklif qilgan hamda xususiy va davlat iqtisodiyot sektorlarida yangi qonun hujjatlari va yangi talablar bilan yaratiladigan imkoniyatlardan operativ foydalangan holda aksiyadorlar uchun qiymatlarni oshirishga intilamiz” (2004-yil uchun yillik hisobot).
—Dettol”, —Harpic” va —Vanish” kabi maishiy kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi —Reckitt Benckiser plc” kompaniyasi quyidagicha e‘lon qildi: —Asosiy maqsadimiz - aksiyadorlar uchun qiymatlarni yaratishdan iborat” (2003-yil uchun yillik hisobot).
Ayrim kompaniyalarning aksiyadorlar uchun foydaga munosabati oldingi betlarda qayd etilgan nuqtai nazarni tasdiqlaydi, unga asosan, aksiyadorlar uchun qiymatlarni maksimallashtirish oqilona boylik tamoyili bilan bog‘liq. —Prudential plc” sug‘urta kompaniyasi shunday e'lon qiladi: “Prudentialga ega aksiyadorlar oldidagi majburiyatlarimiz vaqt o‘tishi bilan ular investitsiyalari qiymatlarini maksimallashtirishdan iborat. Biz bunga ajoyib mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish, taalluqli ravishda, yuqori moliyaviy daromad olish uchun uzoq muddatli asosda rivojlantirishga mablag‘lar sarflash hamda xodimlarimiz va faoliyatimiz yo‘nalishlaridagi eng yaxshi jihatlarni aniqlash orqali erishmoqdamiz” (2003-yil uchun yillik hisobot). Prudential quyidagicha davom ettiradi: “Maqsadimiz - qiymatga ega va pulga almashtirish xavfsizligini ta‘minlaydigan mahsulotlar va xizmatlar tufayli mijozlarimiz va sug‘urta polislari egalari bilan uzoq muddatli munosabatlarni o‘rnatish”.
Ehtimol, aksariyat kompaniyalar o‘z faoliyati maqsadini aksiyadorlar farovonligini oshirish sifatida “BSkyB”, “Balfour Beatty”, “Severn Trent” va “Prudential” kabi aniq shakllantirmaydi. Shunga qaramay, ularning yillik hisobotlardagi bayonotlari ular aksiyadorlar farovonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik ko‘rsatishlarini tasdiqlaydi. Masalan, Tesco plc supermarketlar kompaniyasi o‘z maqsadini quyidagicha ifodalaydi: “Iste‘molchilar uchun ularning umrbod sodiqliklariga
erishish imkonini beradigan qiymatlarni yaratish” (2004-yil uchun yillik hisobot). Bu yerda aksiyadorlar to‘g‘risida bir og‘iz so‘z ham yo‘q. Shunga qaramay, Tesco aksariyat kompaniyalar kabi o‘z direktorlariga juda katta mukofot pullari to‘lagan, ularning miqdori aksiyadorlar daromadlari darajasiga bog‘liq bo‘lgan - bu direktorlar diqqat-e‘tibori aniq aksiyadorlar farovonligiga qaratilganligi alomati hisoblanadi.
Ko‘pgina kompaniyalar “aksiyadorlarning umumiy daromadi” (total shareholder return) kabi ko‘rsatkichni e‘lon qiladi. Bu aksiyadorlar tomonidan olingan foyda miqdori: dividendlar plyus muayyan davr mobaynida aksiyalar narxlari oshishi. Bir qator bunday kompaniyalar o‘z ko‘rsatkichlarini shunga o‘xshash kompaniyalar guruhi ko‘rsatkichlari bilan solishtiradi. Ayrim kompaniyalar, masalan, Boots Group plc dorixona tarmog‘i ushbu ko‘rsatkichdan menejerlarga mukofot pullari to‘lash uchun asos sifatida foydalanadi.
Ko‘plab kompaniyalar, shu jumladan deyarli barcha yirik kompaniyalar o‘z direktorlari va top-menejerlariga aksiyalar uchun opsionlar taqdim qiladi. Opsionlar kelgusida muayyan paytda aksiyalarni joriy bozor narxi bo‘yicha xarid qilish huquqini beradi. Bu direktorlar bevosita va hech qanday tavakkalchiliksiz kompaniya aksiyalari narxlarining har qanday oshirilishidan foyda olishlari mumkinligini anglatadi. Agar aksiyalar narxi oshirilsa, ular opsiondan foydalanadilar va shu zahoti aksiyalarni yanada yuqori narx bo‘yicha sotishlari mumkin bo‘ladi. Agar aksiyalar narxi oshirilmasa, direktorlar aksiyalarni sotib olishlari shart emas.
Yuqorida keltirib o‘tilgan ayrim kompaniyalar bayonotlari va qanday yo‘l tutayotganligi misollaridan quyidagicha xulosalar chiqarishimiz mumkin. Aksariyat kompaniyalar aksiyadorlar
farovonligini maksimallashtirishni o‘z maqsadi sifatida belgilamaydi, garchi ayrim kompaniyalar o‘z maqsadini aynan shunday belgilaydi. Buyuk Britaniyadagi deyarli barcha yirik kompaniyalar o‘z direktorlariga yirik mukofot pullari to‘laydi. Ushbu mukofot pullari deyarli har doim aksiyadorlar daromadlari bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, aksariyat yirik kompaniyalar o‘z direktorlariga aksiyalar uchun opsionlar taqdim qiladi. Shunday qilib, direktorlar aksiyadorlarga foyda keltirishga jiddiy rag‘batlantiriladi. Aksiyalar uchun opsionlardan mukofot pullari va foyda ko‘pgina direktorlarning asosiy oylik ish haqidan osonlik bilan yuqorilab ketishi mumkin. Shu tufayli, garchi aksariyat kompaniyalar aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirishni o‘z maqsadi sifatida belgilamasada, ularning harakatlari, shu jumladan top-menejerlarni rag‘batlantirish choralari aksiyadorlarning iqtisodiy farovonligi juda muhim masala ekanligini qat‘iy tasdiqlaydi.

3.