O‘zbekiston respublikasi oriental universiteti himoyaga tavsiya etilsin fakultet dekani X. M. Yusupova

II BOB. ''XITOY SOTSIALIZMI''NING TARIXIY AHAMIYATI VA XXI 
ASR BOSHLARIDA XITOY XALQ RESPUBLIKASINING IQTISODIY 
TARAQQIYOTI 
2.1. ''Sotsialistik bozor xo`jaligiga o`tish''ning Xitoy Xalq Respublikasi 
iqtisodiyotiga ta`siri 
90-yillardan belgilangan «Sotsialistik bozor xo‘jaligiga o‘tish»ning 
mazmuni shuki, qishloq xo‘jaligini tartibga solish, yerni ayrim xonadonlarning 
yakka xo‘jalik yuritishiga asoslangan oilaviy pudrat deb atalgan usulda ishlash, 
dehqonlarning tomorqa uchastkalarini kengaytirish, yordamchi hunarmandchilikni 
rivojlantirish, ortiqcha mahsulotni bozorda dehqonning o‘zi sotishi imkoniyatini 
yaratishni ko‘zda tutadi. Shaharlarda «direktiva asosida rejalashtiriladigan sohani 
qisqartirish», sanoat korxonalarini «mustaqil xo‘jalik tashkilotlariga» aylantirish, 
tovar munosabatlarini rivojlantirish, «narx-navo davlat yo‘li bilan bir xil belgilab 
qo‘yiladigan sohani toraytirish», chog‘roq xususiy va jamoa korxonalari, 
kosibchilik ustaxonalari faoliyatini, asosan xizmat ko‘rsatish va savdo-sotiq 
xususiy korxona egaligini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiga chet el sarmoyasini 
jalb qilish xo‘jalik tizimi islohotining bosh bo‘g‘ini bo‘ldi.
Xitoy 
Xalq 
Respublikasi 
rahbariyatining 
so‘zlariga 
qaraganda, 
mamlakatdagi sotsialistik asosda bozor iqtisodiga o‘tkazish quyidagi bosqichda 
amalga oshirilmoqda: 2000-yilgacha sanoat va qishloq xo‘jaligining yalpi 
mahsuloti 4 baravar ko‘payib, xalq turmushi o‘rtacha ma’murchiligiga erishildi. 
Navbatdagi bosqich 2021-yilgacha (Xitoy Kommunistik Partiyasining 100 yilligi) 
Xitoyni o‘rtacha rivojlangan mamlakat darajasiga ko‘tarish. 2049-yilgacha (Xitoy 
Xalq Respublikasining 100 yilligi) Xitoyni yuksak darajada rivojlangan zamonaviy 
davlatga aylantirish vazifasi qo‘yilgan.
17
Xitoyda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunlar ikkiga: 
fuqarolik qonunlari va iqtisodiy qonunlarga bo‘linadi. Ular bozor subyektlarini, 
ya’ni 
korxonalarning 
vujudga 
kelishi, 
ularni 
boshqarish 
ishlarini 
zamonaviylashtirish va faolligini ishga solishni, o‘zgartirilishi, bekor qilinishi, 
17
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010-yil, 244-bet; 

---

16 
qonunni buzuvchilarning javobgarligini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bozor 
tartibini muqim ushlab turish, bozorning rolidan to‘liq foydalanish, monopoliya va 
noqonuniy raqobatni cheklash, mahsulot sifatiga kafolat berish, iste’molchilarning 
huquq va manfaatlarini himoya qilish, patent va tovar markasini berish, turli 
shartnomalar tuzish, ijaraga berish, aksiya savdosi bilan shug‘ullanish, chek 
hujjatlarini tartibga solish, uy-joy, tijorat hamda bularni buzuvchilarni qanday 
jazolash haqida maxsus qonunlar mavjud bo‘lib, ularning bajarilishi qattiq nazorat 
qilinadi. Korrupsiya va poraxo‘rlik eng og‘ir jinoyat hisoblanadi. 2004-yilda 
yuzlab kishilar poraxo‘rlik uchun otishga hukm qilindi. Ayni paytda bozor 
boyliklarini joylashtirishda makro jihatdan nazoratqilish, davlatning umumiy 
manfaati va kelajagini, xalq xo‘jaligining uzluksiz, muhim, to‘g‘ri yo‘ldan 
rivojlanib borishini kafolatlash, ijtimoiy taraqqiyot va xalq xo‘jaligi rejasini tuzish, 
to‘g‘ri statistika qilish, soliqni tartibga solish, bahoni belgilash va nazorat qilish 
masalalari aniq tartibga solingan. Ijtimoiy kafolat ham qonun orqali himoyalangan, 
raqobat jarayonida xavf-xatar yuzaga kelsa, davlat bu ishga aralashadi. 2004-yil 
21-sentabrda 78 yoshli Szyan Szemin Markaziy harbiy kengash raisi lavozimidan 
iste’fo berdi. XXR raisi Xu Szintao bu lavozimni ham egalladi.
18
Yuqorida ta’kidlanganidek, Xitoyda islohotlar boshlanganda doimiy 
ravishda siyosiy va mafkuraviy bahs-munozaralar olib borilgan. Masalan, 1989-
1991-yillar davrida. Xitoyda "Faqatgina sotsializm Xitoyni rivojlantira oladi" 
degan shior bor edi. Mafkuraviy ko'rlar iqtisodiy islohotlarga bir necha bor 
to'sqinlik qilgan. 1987-yilda Xitoyda KKPning 13-s'ezdi bo'lib o'tdi va "Xitoy 
xususiyatlariga ega sotsializm qurish" vazifasini e'lon qildi. Bu yil esa “davlat 
bozorni tartibga soladi, bozor esa korxonaga rahbarlik qiladi” degan yangi shior 
paydo bo‘ldi, bu shior eski “rejali iqtisodiyot asosiy, bozor iqtisodiyoti esa 
ikkilamchi” degan so‘zlarni almashtirdi.
19
1992-yil mart oyida XKP Markaziy 
Qo'mitasi Siyosiy byurosining yalpi majlisida Deng Syaopin shunday dedi: 
"Bularning barchasi qanday nom bilan atalganligi - sotsializm yoki kapitalizm 
18
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: Toshkent – 
2011-yil, 342-bet; 
19
E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov. “Eng yangi tarix (1989-2008)” o`quv darslik .: Toshkent – 2010-yil, 231-bet; 

---

17 
haqida g'oyaviy va amaliy mavhum tortishuvlar bilan o'zingizni bog'lab 
qo'ymasligingiz kerak, balki iqtisodiy rivojlanishni tezlashtirish uchun. taraqqiyot, 
yaratishni ozod qilish, islohotlarni amalga oshirishni tezlashtirish, tashqi aloqalarni 
kengaytirish jiddiyroqdir”. 
1992-yilda "davlat bozorni tartibga soladi, bozor esa korxonani boshqaradi" 
shiori "sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish" deb o'zgartirildi. 1992-yildan beri 
Xitoy xizmat ko'rsatish sohasini liberallashtirish va JSTga a'zo bo'lish uchun zarur 
shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 
Natijada, iqtisodiyotning ilgari yopiq bo'lgan tarmoqlari: ko'chmas mulk, transport, 
telekommunikatsiya, chakana savdo va boshqalar ochildi. 1993-yilda XKP 14-
s'ezdida "Sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish to'g'risida" qaror qabul qilindi. 
sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish muammolari bu keng qamrovli 
islohotlarning borishiga oydinlik kiritdi.
Islohotning asosiy maqsadlari e'lon qilindi: bozor iqtisodiyotini yaratish, 
unga tovar bozori, mehnat bozori va. 
moliya bozori
; islohot va ochiqlik siyosatini 
har tomonlama chuqurlashtirish; korxona boshqaruvini optimallashtirish; 
yaratish 
zamonaviy tizim
 ijtimoiy Havfsizlik; huquqiy tizimni takomillashtirish. 
Qisqa vaqt ichida islohotlar amalga oshirilgan Rossiya va Sharqiy 
Yevropaning boshqa davlatlaridan farqli o'laroq 
davlat korxonalari
 va kolxozlarni 
xususiylashtirish, bu jarayon Xitoyda uzoq vaqt davomida bosqichma-bosqich 
amalga oshirildi. Aytishimiz mumkinki, mulkiy islohotlarning boshlanishi 1981-yil 
edi. 1978-yilda yalpi sanoat mahsuloti qiymatida davlat iqtisodiyoti 77,6% ni, 
kollektiv iqtisodiyot 22,4% Xitoyning yillik statistik qo'llanmasi, 1997-yil. 
Iqtisodiyotning barcha boshqa shakllari esa “sotsializm dushmani” sifatida 
tozalanishi kerak edi. Xitoylik iqtisodchi Syue Muqiao xususiy iqtisodiyotning 
mavjudligiga yo'l qo'yish kerakligini taklif qildi. 1979-yil fevral oyida Davlat 
kengashi bu taklifni qabul qildi va turli darajadagi sanoat va savdo ma'muriyati 
idorasidan ko'rsatma berdi, unga ko'ra ishsiz fuqarolarga qurilish, xizmat ko'rsatish 

---

18 
va hunarmandchilik sohasida ishlash huquqi berildi. Biroq, hech qanday ishchini 
ishga olish mumkin emasligi aniq aytilgan. 
20
Shunday qilib, shaharlarda birinchi xususiy tadbirkorlar paydo bo'ldi. 1980-
yil oxiriga kelib, o'z-o'zini ish bilan ta'minlovchi 806 000 kishi bor edi. Xitoy yillik 
statistika qo'llanmasi, 1997-yil. 1981-yilda Markaziy Komitetning navbatdagi 11-
plenumida qaror qabul qilindi, unga ko'ra xususiy iqtisodiyot jamoat mulki 
iqtisodiyoti uchun zarur va qo'shimcha deb topildi. O'sha paytdan boshlab xususiy 
iqtisodiyot rasman huquqiy deb tan olindi. 1982-yilda Davlat kengashi ishchilarni 
ishga joylashtirishga ruxsat beruvchi "Qishloq xo'jaligi bo'lmagan shahar yakka 
tartibdagi tadbirkorlik to'g'risidagi nizom"ni e'lon qildi.
Keyinchalik xususiy iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo'shgan bir qator 
hujjatlar paydo bo'ldi. Kollektiv mulk davlat mulkidan xususiy mulkka o'tish 
jarayonida oraliq institut bo'lib xizmat qilgan. 1988-yilda xususiy sektorda 1,64 
million kishi ish bilan ta'minlangan. Xitoy yillik statistik qo'llanma, 1997-yil 1990-
yillarning o'rtalariga qadar xususiy sanoat muhim rol o'ynadi 
sanoat rivojlanishi
: 
bu sektorda uchdan bir qismini egallagan. Xususiy korxonalar va jalb qilingan 
ortiqcha mehnat resurslari. 1990-yilda 96,73 million kishi qishloq xo'jaligi 
mehnatidan ozod qilindi va qishloq xo'jaligidan tashqari sohalarda ishladi. Vu 
Jinglian, Ma Guochuan Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish bo'yicha 20 ta Xitoyda 
iqtisodiy islohotlar natijasida keng qamrovli iqtisodiy o'zgarishlar amalga oshirildi. 
Taqqoslash 
iqtisodiy holat
 1978 va 2014-yillarda bunday o‘zgarishlarni yaqqol 
ko‘rishimiz mumkin va u asosan quyidagi jihatlarda namoyon bo‘lmoqda: 
iqtisodiyotning importga yo‘naltirilgan modeldan eksportga yo‘naltirilgan modelga 
o‘tishi; “ishlab chiqarish” modelidan “ishlab chiqarish-xizmat ko‘rsatish sohasi” 
modeliga o‘tish; virtual iqtisodiyotning jadal rivojlanishi. 
Iqtisodiyotning importga yo'naltirilgan modeldan eksportga yo'naltirilgan 
modelga o'tishi: 1978 yilda Xitoyning iqtisodiy faoliyati asosan Xitoy ichida, 2014 
yilda esa deyarli barcha muhim yo'nalishlar bilan cheklandi. 
iqtisodiy 
faoliyat
 jahon iqtisodiyoti bilan bog‘liq. Bu oʻtish koʻp jihatlarda namoyon boʻladi: 
20
https://el-in.ru/uz/raschety/ekonomika-kitaya-xxi-veka-prezentaciya-na-temu-kitai-konce-xx-nachale-xxi-vv.html; 

---

19 
1978-yilda “islohot va ochilish” siyosati boshlanganidan soʻng, Xitoyga chetdan 
koʻp miqdorda texnik jihozlar olib kirildi va tashqi savdo defitsiti 1,14 milliard 
dollarni tashkil etdi.Uzoq vaqt davomida Xitoy. defitsitni boshdan kechirdi 
xorijiy 
valyuta
, 2014-yilda esa Xitoyning valyuta zaxiralari 3,843 trillion dollarni tashkil 
qildi. Va 
faol balans
 savdo balansi – 222,56 mlrd. Shu bilan birga, eksport va 
importning umumiy hajmi 20,64 milliard dollardan oshdi. 
21
1978-yilda 4,303 trln. 2014 yilda. Bundan tashqari, import va eksportning 
tovar tarkibi ham o'zgardi. 1978 yilda qishloq xo'jaligi mahsulotlari va qayta 
ishlangan qo'shimcha mahsulotlar eksportning asosiy qismini egallab, umumiy 
eksportning 62,6% ni tashkil etdi. Asosiy import tovarlari esa ishlab chiqarish 
vositalari (poʻlat, kimyoviy oʻgʻit, qogʻoz va boshqalar) boʻlib, 81,4% ni egallaydi. 
2014-yilda esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining eksport aylanmasidagi ulushi esa 
2,8 foizga kamaydi, qolgan barcha tovarlar 
sanoat foydalanish
. Muayyan import-
eksport tovarlarini solishtirganda, Kiai allaqachon qishloq xo'jaligi mamlakatidan 
sanoat mamlakatiga aylangan degan xulosaga kelish mumkin.