O'zbekiston respublikasi profi universitety

Xotira jarayonlarining qonuniyatlari 
Xotiraning yagona umumiy qonuniyatlari mavjud emas. Bu qonuniyatlar 
xotiraning ikki shakli: ixtiyoriylik va ixtiyorsizlikka ko'ra farqlanadi. Odam 
maqsad qilib qo'ymagan holatda nimani yaxshiroq eslab qoladi va xotirasida 
saqlaydi? Ular quyidagilar: 1) Kuchli jismoniy qo'zg'atuvchilar (baland tovush, 

---

161 
yorqin nur, yorug'lik); 2) Ko'tarinki mo'ljallovchi faoliyatni yuzaga keltiruvchi 
nimaiki bo'lsa, shularning barchasi (xatti-harakat, jarayonlarni to'xtab qolishi yoki 
qaytadan ishga tushishi, hodisalarning noodatiyligi, uning fonga nisbatan 
kontrastliligi va sh.k.); 3) Mazkur individ uchun ahamiyatliroq bo'lgan 
qo'zg'atuvchilar (masalan, professional ahamiyatga ega bo'lgan narsa, 
qo'zg'atuvchilar); 4) Alohida emotsional rangga ega bo'lgan qo'zg'atuvchilar; 
5) Mazkur odamning ehtiyojlari bilan ko'proq bog'liq bo'lgan, faol faoliyat 
ob'ekti bo'lgan narsalar (masalan, biz anchadan beri yechayotgan vazifamiz 
sharti beixtiyor va mustahkam esda olib qolinadi). 
Lekin, odam faoliyatida nimanidir ma'lum bir sharoitda atayin esda olib 
qolish va yana qayta esga tushirish zarurati yuzaga kelib turadi. Bu ixtiyoriy esda 
olib qolish bo'lib, unda doimo esda olib qolish vazifasi qo'yiladi, ya'ni maxsus 
mnemik (grek, “mnema” - xotira) faoliyat amalga oshiriladi. Bu psixik 
faoliyatning insonga xos bo'lgan maxsus turidir. Odamning ontogeneztik 
rivojlanishida ixtiyoriy esda olib qolish nisbatan kech (asosan maktabda o'qish 
davrida) shakllanadi. Esda olib qolishning bu turi keyinchalik o'qish va mehnat 
faoliyatida jadal rivojlanadi. 
Odamning muvaffaqiyatli ixtiyoriy esda olib qolish shartlari 
1) idrok etilayotgan materialning mazmuni va ahamiyatliligini