O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi
Download 462.62 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Utilgan mavzu buyicha savollar
- 4-mavzu Zardushtiylik dini. Reja
- 2. Avesto zardushtiylikning asosiy manbasi.
- Utilgan mavzu buyicha savollar.
- 5-mavzu Buddaviylik. R e j a
- 1. Buddaviylik paydo bulishi va uning ta`limoti.
- 2. Buddaviylikning tarkalishi.
|
Milliy dinlar - Ma`lum bir millatga xos bulib, - boshka millat vakillarin uziga kabul kilmaydigan dinlar – Milliy dinlar deb ataladi. Ularga yaxudiylik, xinduiylik, konfutsiychilik, sintoizm kiradi.
Bandan tashkari yaxudiylikda messiya – xaloskorning kelishi xakidagi ta`limot keng urin olgan. Unga kura oxirzamonda Yaxve yaxudiylar orasidan bir xalaskorni chakiradi va kuyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Duneni kaytadan islok kilgan xolda kurish. 2) Butun yaxudiylarni Sinion (Kuddus yakinidagi tepalik) atrofida tuplash 3) Ularning barcha dushmanlarini jazolash. Muso tur togida Yaxve bilan uchrashganda unga 10 ta lavxani tushuntirdi. Ularda ushbu din asosini tashkil kilgan 10 ta naxisat bor edi: 1.
Yaxvedan boshkani ilox deb ushlamaslik. 2.
But, sanam, rasmlarga siginmaslik. 3.
Bekordan bekor Xudo nomi bilan kasam ichmaslik. 4.
Shanba kunini xurmot kilish va Xudo uchun bagishlash 5.
Ota onani xurmat kilish 6.
Noxax odam uldirmaslik. 7.
Zino kilmaslik. 8.
Ugirlik kilmaslik. 9.
elgon guvoxlik bermaslik. 10.
Yakinlarning narsalariga kuz alaytirmaslik. Yaxudiylikta Sadukiylar, Farziylar, esseylar okimlari bori. Mukaddas ezuvlari – Tora (Tavrot) va Talmud. Eng e`tiborli bayrami – Pesax (Pasxa). B) Eramizdan avvalgi 2 ming yilliklar urtalarida Xindstonga Shimoldan erlik axolidan fark kilgan xalklar kirib kelib, sanskrit tilida gaplashib, uzlarini oriylar (aslzodalar) dep atar edilar. Ularning mukaddas ezuvi – Vedalar (sanskrit tilida -bashorat) bulib, uz ichiga ibodat, marosim, falsafiy ta`limotlar, tarixiy axborotlarni olgan. Eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarga kelib, oriylar Xindstonda uz knyazliklariga ega bulib, braxmanlik diniga asos soldi. Braxmanlik ta`limoti kastalarga asoslangan Braxmanlikning kastachilik asoslari er.avv. V asrlarda yashagan Xindstonning yarim afsonaviy xukmdori Manu konunlarida mustaxkamlangan. Braxmanlikdagi ruxning kuchib utish ta`limoti Xindstonning deyarli barcha din va falsafalariga ta`sir etgan. Eramizdan avv. VI asrda Xindstonda Buddaviylik vujudga keldi. U kasta ta`limotini inkor etib,
braxmanlik va buddaviylik urtasida kurash boshlanib, bu kurashni ifodalovchi xinduiylik yuzaga keldi. Xinduiylik kupxudolik dini bulib, braxmanlikning asosan uchta xudosi tan olinadi: 1.
2.
Dune nizomini ushlab turuvchi Vishnu 3.
Koinatni xalok kilish kudratiga ega Shiva. V) Kadimgi Xitoyda miloddan avvalgi V-VI asrda Konfutsiy ta`limoti paydo buldi. Xitoy faylasufi, pedagogi Konfutsiy ta`limot asoschisi. Konfutsiyning falsafiy va axlokiy goyalari markazida inson, uning akliy va ma`naviy kiefasi, olamdagi xamda jamiyatdagi urni, vazifasi muammalari turadi. Konfutsiy fikricha olamdagi barcha mavjudot singari insonning takdiri xam samoviy kudratga boglik. Shuning uchun odamlarning oliy janobligi eki tubonligi, oliy eki past tabakaga mansubligini uzgartirib bulmaydi. Shuning bilan birga Konfutsiy ideal, olin inson asl, mard kishi kontseptsiyasini ishlab chikdi. Unga kura odamlar ijtimoiy kelib chikishi eki jamiyatdagi mavkei orkali emas, balki odamiylik, adolatguylik, xakguylik, samimiyat, farzandlik izzat xurmati kabi yuksak ma`naviy fazilatlarga erishish tufayli .ksak kamolatga etishuvi mumkin. Konfutsiychilikda ijtimoiy axlokiy masala aloxida urin egallaydi. G) Daosizm aslida falsafiy ta`limot bulib u miloddan avvalgi IV – III asrlarda Xitoyda paydo bulgan. Uning asosida miloddan avvalgi II asrda daosizm dini shakllanadi. Daosizmning falsafiy printsiplari «Dao - Denzin» kitobidan baen etilgan. Bu asar utmishdagi Xitoy donishmandi Lao – Tszi kalamiga mansub. Asarning asosiy tushunchasi «dao» (yul) bulib, u olamning moxiyati va bosh sababi, dunening turli tumanligi manbai, barcha narsalarning onasi deb tushunilgan. Bu gue kandaydir yul bulib, atrofni urab olgan olam va barcha kishilar shu yul bilan borishi lozim. «Dao» diniy mazmun kasb etgan yulgina bulib kolmay, ayni paytda u xaet tarzi, usuli, printsiplari xam edi. Daosizm dinining asosiy ramzi Dao bulib u osmon xudosi ramziga yakin, unga kura xar bir baxtier bulishni istagan odam Daoni taniy olishi va u bilan birlashib ketishi zarur. Daosizmda xaet moxiyati abadiylikka, uz ildizlariga kaytish deb tushuniladi. D) Sintoizm yaponlarning an`anaviy milliy dini. U melodiy VI – VII asrlarda shakllangan. Sintoizm –«xudo yuli» degan ma`noni anglatadi. Sintoizm da buddaviylikning ta`siri juda kuchli, lekin uz akidalarining soddaligi bilan fark kiladi. Sintoizm ta`limotining asosini imperator xokimiyatining iloxiyligi tugrisidagi akida tashkil etadi. Sintoizm dini uzining butun borligi bilan er yuzidagi xaetga karatilgan din. Bu dinda narigi dune masalalariga kizikish va juda kam. Shuning uchun xam bu dinning moxiyati Yaponiyada tarixan vujudga kelgan ijtimoiy siesiy tuzumni diniy eritib berishdan iborat bulgan. Bugungi Yaponiyada dindorlik an`anaviy marosimlarni asosan uy sharoitida ijro etishda namoen buladi. Ommaviy diniy tadbirlar esa kupchilikni jalb etsa da, u kizikarli tomosha vositasi sifatida nishonlanadi xalos. Yaponiyada diniy fanatizm, diniy karama karshiliklar yuk. Bular ming yillab davom etgan ijtimoiy iktisodiy xaet asoslarining tubdan yangilanganligi natijasidir.
Utilgan mavzu buyicha savollar 1.
Dinning paydo bulishi xakida tadkikotchilar kanday fikrlar bildirishgan? 2.
Fetishizm dinning kanday kurinishi? 3.
Animizm kanday e`tikodga asoslanadi? 4.
Shomonlik deganda nimani tushunasiz? 5.
Yaxudiylik dinining asosiy ta`limoti nimalar? 6.
Vedalarning boshka mukaddas kitoblaridan farki nima? 7.
Konfutsiylik nima asosida vujudga kelgan? 8.
Daosizm asoschisi kim? 9.
Sintoizm dinining farki nimada?
Foydalanilgan adabietlar 1. Juraev U, Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1oii. 2. Men` A. Istoriya religii. M., 1oor. e. Mifы narodov mira. V 2-x tomax. M., 1oue. r. Vasil`ev A.S. Istoriya religii Vostoka. M., 1oou. t. Dinshunoslik. Ma`ruzalar matni. T., 2000. y.Dinshunoslik asoslari. Professor A.Abdusamedov taxriri ostidla. T., 1oit y.
4-mavzu Zardushtiylik dini. Reja 1.
Zardushtiylikning paydo bulishi. 2.
Avesto zardushtiylikning asosiy manbasi. 3.
Zardusht ta`limoti. 1. Zardushtiylikning paydo bulishi. Zardushtiylik paydo bulgan davri birinchi sinfiy jamiyat, ya`ni kuldorlik davri endi paydo bulaetgan davr edi. U urug –kabilachilik tuzimi emirilib axoli kullar va kuldorlarga, zolim va mazlumlarga bulinaetgan davr bulgan. Bu din eng avval Urta Osie, sung Eron, Ozorbayjonda karor topgan edi.
Urta Osieda –Xorazm voxasida paydo bulgan. Uning paygambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini islox kilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini ijod etgan.
I.A.Karimov «Uz kelajagimizni uz kulimiz bilan kurmokdamiz» degan asarida biz uzbek xalki mansub bulgan xalkning tarixi goyat uzun, bekies, betakror ekanini ta`kidlab bunday degan edilar: «Biz jaxon maydonida kuni kecha paydo bulgan xalk emassiz, bizning millatimiz xalkimix kuxna Xorazm zaminida «Avesto» paydo bulgan zamonlardan beri uz xaeti, uz madaniyati, uz tarixi bilan yashab keladi». Butun Urta Osie moddiy va ma`naviy madaniyatining beshigi Xorazm voxasi va u erda yashagan turkiy elatlar bulgan, shulardan uzbek elati tashkil topgan. I.A.Karimov juda urinli kayd kilganidek, «Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz». Bu urinda birinchi davlat tashkil topgandan keyingi «ezma tarix» nazarda tutilgan. Yunon, Xitoy tarixchi sayexlari uz xotiralarida ezib koldirgan keyin Zardushtiylik ezuvlarida berilgan tarix nazarda tutilgan. Xorazmda utrok xaet undan xam birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning maxsuli tarzida tashkil topgan. Bu xakda bundan taxminan 3 ming yil avval yaratilgan «Avesto»ning kulezmasi binobarin ezma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. «Bu nodir kitob, deb ezgan edilar, I.A.Karimov, bundan XXX asrlar mukaddam ikkidare oraligida mana shu mukaddas zamin umrguzorlik kilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga koldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir». Yurtboshimiz «Avesto» Xorazmdek kadimiy ulkada buyuk davlat, boy ma`naviyat kimmatli madaniyat bulganligini xech kim inkor eta olmasligini xam ta`kidlangan. Xulosa shuki, Zardushtiylik eradan avvalgi 7-6 asrlarga xos bulgan din sifatida undan oldingi urug kabilachilik dinlari negizida paydo bulgan yakka xudolik dini bulgan. U to 7-9 asrlargacha turli shaklda davom etib, sung urnini islom egalladi. U dastavval Xorazm voxasida shakllanib, yakin va urta Sharkkacha tarkalib, ayrim koldiklari xaligacha saklanib kelmokda.
2. Avesto zardushtiylikning asosiy manbasi. Avesto dingina emas, duneviy bilimlar, tarixiy vokealar, uzi tarkalgan ulkalar, elatlarning ijtimoiy – iktisodiy xaeti, madaniy va ma`naviy karashlari, diniy e`tikodlari, urf odatlari xakidagi manbalardandir. Unda baen etilgan asosiy goya diniy e`tikodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli paygambar nomi bilan boglangan. U Avestoning eng kadimiy kismi «Gat» (xat-noma)ni ijod etgan. Avesto tarkibiga kirgan bilim, ma`lumotlar kariyb 2000 yil miloddan avval 3000 yillik oxirlari 2000 yillik boshlaridan to milodning boshlarigacha utgan davrda yuzaga kelib, avloddan avlodga ogzaki kuchirib olingan, uning kup kismi yukolgan, ettidan bir kismi saklangan. Miloddan avvalgi 3 asrda Arshakiylar sulolasi davrida tuplangan. Dinshunoslikda Avesto uch tarixiy katlamga ajratilgan: 1. Eng kadimiy kismi miloddan avvalgi 3 ming yillikda vujudga kelgan Yashtlardir; ularda urugchilik tuzimidagi e`tikodlar, kup xudolik tasavvurlari tasvirlangan. 2. Gatlar deb atalgan kismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo xakida uydirmalar ezilgan. Uni zardusht ezgan deb taxmin kilinadi. 3. Kadimiy kupxudolik va keyingi yakkaxudolik goyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan avvalgi V asrda xar ikkisini kelishtirgan Mazdakiylik dini shakllangan. Avesto bu dinning oxirgi va asosiy kismini tashkil etdi. Xozirgi dinshunoslikka xos bulgan Avestoning 6 asrlarda Eronda xukmronlik kilgan Sasoniylar sulolasi shoxi Xisrav I xukmronligi davrida ezib tugatilgan, keyinchalik paxlaviy tiliga tarjima kilinib asosiy tekstiga kuplab sharxlar berilgan. Bular «Zend» nomi bilan ma`lum. Avesto oldin 12 ming mol terisiga ezilib, xajmi goyat katta bulgani uchun undan foydalanish osonlashtirish niyatida «Kichik avesto» yaratildi. (Beruniy). 7 asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab boskinchilari, Eron va Urta Osieni bosib olgach, Zardushtiylik xam zarbalarga uchrab, unga ishonuvchilar kuvgin va ta`kib ostiga olingach Avestoning aksariyat beshdan uch kismi yukolgan va unitilgan. Avestoda bu dinning diniy-falsafiy tizimining koida dasturlari baen etilgan. U kadimiy ajdodlarimizni dunekarash, xukukiy, axlokiy, tamoyil koidalarini uz doirasiga olgan. Unda tabiat falsafasi, kosmogoniya, tarix, etika, meditsinaga doir materiallar, bilimlar ezilgan. Yana unda shox, oliy tabaka, kuldor, kul, dindorlar va diniy urf-odatlar katta urin olgan. Xokim va zolimlar uluglangan; ruxoniylar mukaddas odamlarni xamma xurmat kilishi kerak deb da`vo kilingan. Xulosa shuki Avesto Zardushtiylikning mukaddas ezuvi xisoblangan, 2000 yil davomida yaratilgan 5 dan 3 kismi yukolib ketgan u yakka xudolikni targib etgan, olovga siginmaslik, fakat uni asrash va e`zozlashni tavsiya etgan. Bu dinda juda kup goya, fikr, tavsiya, ugitlar bor bulgani uchun biz fakat real, xakikiy xaetga duneviy munosabatlarga tegishli xozir xam talabalar uchun uz axamiyatini yukotmagan masalalar ustida tuxtaymiz.
3. Zardusht ta`limoti. Zardushtiylikning asosiy goyalari olamdagi barcha tartiblar, ezgulik (yaxshilik) va emonlikdagi, zie va zulmat, xaet va ulim urtasidagi kurashga boglik, dunedagi barcha ezguliklarni Axuramazda, emonliklarni Axriman ifodalaydi; bu kurashda odam oliy kuchlar ixtieridagi uyinchok emas, u tanlash erkinligiga ega, u uz gayrati bilan bu duneda adolat topishiga ta`sir eta oladigan kishidir. Demak xozir xam kimki, uzini iloxiy kuch kulidagi kugirchok xisoblamasa, uziga biror kasbni tanlab olsa, gayratli bulsa, adolatsizlikka duch kelsa unga karshi kurasha oladigan inson bulib etishishlari shart. Zardushtiylikda u zamonlarda keng tarkalgan kuchmanchilik koralanib, dexkonchilik ezgulik sifatida ragbatlantirilgan. Bundan xulosa chikarib, xozir xam xar bir odam xech bulmasa bir tup mevali daraxt, gul, sabzavot eksin, uziga mevasi nasib etmasa farzandlariga, bechoralarga nasib etadi, savob buladi. El raxmatlar aytadi. Zardushtiylikda turt element suv, olov, tuprok, xavo goyat uluglangan; bularni asrash, avaylashga da`vat etilgan. Uning tarbiyaviy axamiyati xozir xam katta. Bunga amal kilib, xar bir ongli, aklli vatanparvar, xalkparvar, eshu- kari tomchi suvni xam isrof kilmasligi, energiya, xaet manbai olovini, demak gazni, kumirni, neftni, utinni asrashi; tuprokni iflos kilmasligi, erroziyaga ya`ni nurash, shurlanishga yul kuymasligi; xavoni esa pokiza saklashi, ekologik xalokatga uchratmasligi xam karz, xam farz. Zardushtiylikning xozirgi davr kishilari uchun axamiyati shundaki, unda odamlar doim pokiza yurishga, badanni toza tutishga emon kirdikorlar kilmaslikka; xar kanday evuz niyat va xakoratli asabbuzarlar suzlarini aytmaslikka, aellarni jumladan kizlarni sevishga xamma soxada mu`tadil (optimal) bulishga da`vat etuvchi koida da`vat, ugitlar baen etilgan. Avestoning Gat kismida odamlar xalol mexnat kilishga uz kuli xunari bilan moddiy ne`matni yaratishga, tayerga ayer, urokda yuk, mashokda yuk xirmonda xozir, bokimanda, tekinxur bulmaslikka bularga yul kuymay vijdonan yashashga da`vat etilgan. Bu da`vatlarni xozir xam foydasi katta. Xulosa shuki, Zardushtiylikda diniy kursatmalar xakidagi goyalar bilan birga real, duneviy xozir xam foydali, nasixat, tavsiya, cheklash, ta`kiklash, ragbatlantirishga doir ugit va da`vatlar kup bulgan. Xozirgi zamonning xamma dinlarida vorislik, ya`ni meros kilib olish tamoyili bor. Shunga binoan Urta osieda tarkalgan Yaxudiylik, xristianlik ayniksa islomda Zardushtiylikning ta`siri, asorati kuchli. Bu din keng eyilganligi va uzok vakt yashaganligi uchun u ajdodlarimiz ongi turmushiga katta ta`sir utkazgan. U vakt, sharoit va uringa karab uzgargan zamonaviylashgan; ijobiy, duneviy jixatlari boshka dinlarga bevosita va bilvosita singan. Masalan, mexnatga dexkonchilik, xunarmandchilik, chorvachilikni rivojlantirishga da`vatlar bajonidil kabul kilingan. 4 element: suv, tuprok, xavo, olovni ezozlash, avaylash, asrash xakidagi nasixatlari xozir ayniksa dolzarbdir. Dinga, jumladan islomga amalda e`tikod kiluvchilar esa zardushtiylikdagi xalollik, poklik, vijdonlilik, odillik, mexnatsevarlik, elim deb, yurtim deb enib kuyib-pishib yashashlik xakidagi da`vatlariga xamisha amal kilishlari lozim. Xar bir komil inson bu dindagi evuzlik timsoli Axriman keltiradigan xaromxurlik, xienatkorlik, nopoklik, aldamchilik, razillik, bezorilik, ukishda, ishda yalkovlik shaxsiy xaetda bevafolik, laxmalik, isrofgarchilik va xokazolarga karshi ut ochishlari lozim. Xulosa shuki Zardushtiylikning uzidan keyingi barcha dinlarga salbiy ta`siridan kura ijobiy ta`siri ustun bulgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bulgan insonlarni etuklikka, ma`naviyati boy, axlok-odobli bulib tarbiyalashga intilish Zardushtiylik dinining xam asosini tashkil kiladi. Bu ustunlik musulmonlar xaeti va faoliyatida ayniksa e`tiborga loyikdir.
Utilgan mavzu buyicha savollar. 1.
Zardushtiylikning asl Vatani kaer? 2.
Zardushtiylikning mukaddas kitobi nima? 3.
Xozirgi paytda zardushtiylik diniga e`tikod kiluvchilar kaerlarda mavjud?
Foydalanilgan adabietlar 1. Juraev U, Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1oii. 2. Men` A. Istoriya religii. M., 1oor. e. Mifы narodov mira. V 2-x tomax. M., 1oue. r. Vasil`ev A.S. Istoriya religii Vostoka. M., 1oou. t. Dinshunoslik. Ma`ruzalar matni. T., 2000. y.Dinshunoslik asoslari. Professor A.Abdusamedov taxriri ostidla. T., 1oit y.
5-mavzu Buddaviylik. R e j a 1.
Buddaviylik paydo bulishi va uning ta`limoti. 2.
Buddaviylikning tarkalishi. Buddaviylik Urta Osieda. 3.
Buddaviylik manbalari.
1. Buddaviylik paydo bulishi va uning ta`limoti. Dinshunoslik fanida ibtidoi tabiiy ravishda shakllangan dinlarga karama karshi ravishda – uch «jaxon dinlari» atalmish buddizm, xristianlik va islom dinlari kuyiladi. Bu asosli takoslash. Sababi jaxon dinlari bu tarixiy kech shakllangan va uziga xos taraflari bilan ajralib turuvchi dinlar bulib, ular dinlar tarixida axamiyatli urin egallaydi. Jaxon dinlari birga insoniyat tarixida birinchi marta, odamlar urtasida etnik kelib chikishi. Tili, siesiy munosabatlaridan kat`iy nazar yangi diniy munosabatlar urnatildi. Milliy dinlardan farkli jaxon dinlariga prozelitizm (yunoncha «kelgindi»), ya`ni boshka diniy e`tikoddagi odamni uz diniga karatishga urinish uchun faol targibotchilik xususiyati xosdir. Shuning uchun xam bugun boshka dinga e`tikod kilaetgan shaxs ertaga (agar xoxlasa, albatta) istagan jaxon dinini kabul kilishi mumkin. Buddaviylik - duneda paydo bulgan birinchi jaxon dinidir. 1956 yilda dune buddaviylari bu din paydo bulganligining 2500 yilligini nishonladilar. Bu dinga e`tikod etuvchilar xozirgi davrda Janubiy, Janubiy-Sharkiy va Sharkiy Osieda istikomat kiladilar.
Jaxon dinlarining paydo bulishi bilan endilikda xalklar xaetida muxim xodisa bir dindagi turli xalklarning yakinlashuvi jaraeni xam ruy bera boshladi. Shri-Lanka, Xindston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Mongoliya, Koreya, V`etnam, Yaponiya, Tailand, Kombodja shuningdek kisman evropa va Amerika va Rossiyaning shimoliy xududlari Buryatiya, Tuva, Kalmыkiya va Buddaviylikka e`tikod etuvchilar yashaydilar. Miloddan avvalgi VI asrlarda Xindston jamiyati katta inkirozga yuz tutti. Buddaviylikning paydo bulishi bu xind jamiyatindagi nobraxman katlamlarining, braxmanlikka bulgan munosabatining urug kabilaviy munosabatlarining yuk bulishi va uning urniga katta kuldorlik davlatlarning barpo etilishining ifodasi buldi. Kichik kichik diniy guruxlar, braxmanliktan voz kechib va imperator Ashoka kullab kuvatlashi natijasida buddaviylik jamoati va akiydalari shakllandi va bu Gautama Shak`yamuni ismi bilan boglik. Gautama kupincha duneda shaxzoda Sidxartxa va Budda ismlari bilan namoen. Tadkikotchilarning ta`kidlashicha bu tarixiy shaxs. Xozirgi davrda Buddaning 5 tarjimaixoli mavjud. Bular 1. «Maxavostu» (I asr). 2. «Lalitavistara» (II-III asrlar). 3. «Buddaxacharita» (I –II asrlar). 4. “Nidanakatxa” ( I asr). 5. “Abnixishkramansutra” ( II asr). 2. Buddaviylikning tarkalishi. Buddaviylik Urta Osieda Buddaning anik tugilgan sanasi tugrisida anik ma`lumotlar yuk; ayrim manbalarda bu mil.avvalgi 623-544 yillar kursatilsa, boshka manbalarda 564-483 yillar kursatiladi. Yukorida kursatilgan tarjimoi xollarida Budda asli xaeti afsonalar bilan chambarchas boglik xolda namoen etilgan. Rivoyatlarda aytilishicha Sidxartxa Ximolay toglarining etaklarida joylashgan Shak`ya davlati xukimdorining ugli bulgan va Kapilavasti shaxrida (Xozirgi Nepal davlati xududi) yashagan. Sidxartxanig otasi uglining diniy ruxda tarbiya topishini istamadi. U xaetining salbiy tomonlarini uglidan yashirib, ugliga dabdabali xaetni yaratib berdi. Birok bunday farogatli xaet uzok davom etmadi. Bir kuni Sidxartxa bir kari cholni, kasal etgan odamni, yana bir kishining ulimini kuradi. Shu tarika, u jonli mavjudotlarning mukarrar azob chekishini bildi. Sidxatxa saroyni tark etdi va tarkidunechilikda xaet kechirardi va odamlarni azob- ukubatlardan kutkarish yullarini izlay boshladi. 7 yil davomida u azob ukubatta ter tukib, elgon donolikdan voz kechib kutkarishga yul izlaydi. Kunlarning birida u Benares shaxri enidagi bir bogda xordik chikarishga kiradi va “xakikat”ga erishmagancha utirgan urnidan kuzgolmaslikka axd kiladi. 49 kuni uning karshisida xaet “xakikati” ochiladi. Bu xaikatni u uz targibotida “turt oliy xakikat” shaklida baen etgan. Buddaning shogirdlari birinchi monaxlik (rokiblik) jamoasini tashkil etganlar. Sidxartxa 80 eshida vafot etgan. Ilk buddaviylik ta`limotining asosini budda yaratgan «turt oliy xakikat» tashkil etadi: 1.
Azob ukubat xakidagi ta`limot. Unga kura azob ukubatning mutlak ekanligi tan olinadi, ya`ni yashamok, tugilmok, kasallik, ulim, muxabbat azob ukubatlar chekmoklikdir. 2.
tengdir. Azoblarning sababi kishilarning istak, yashashga, baxtga intilishi, xaetga tashnaligi. 3.
Azob ukubatlardan ozod bulish xakidagi ta`limot. Azob ukubatlarda ozod bulish yuli bu dune moxiyatini anglash, xaetga chankoklikdan, turmush kungilxushliklaridan lazzatlaridan, xokimiyatga, boylikka intilishlaridan batamom voz kechish. Shuning uchun xam buddaviylik tarafdorlari «yurmokdan kura utirmok», «uygok bulgandan kura uxlamok afzal», «yashamokdan kura ulmok yaxshi» degan naklga amal kiladilar. 4.
Azob ukubatlardan kutkarishning najot yullarini topish xakidagi ta`limot. Bu ta`limot echimi «najotning olijanob sakkizlik yuli»da uzining ifodasini topgan: 1. Takvodarlik e`tikodi; 2. Takvadorlik kat`iyati; 3. Takvadorlik suzi; 4. Takvadorlik ishi; 5. Takvadorlik turmush tarzi; 6. Takvadorlikka intilish; 7. Takvadorlikni orzu kilmok. 8. Takvadorlik fikri xaeli bilan yashash. Buddaviylik ta`limoti uch amaliy bulimnan iborat: 1. Meditatsiya. 2. Axlok. 3. Donolik. 1.
Meditatsiya («najot topishning olijanob sakkizlik yuli»). 2.
Axlok normalari- Buddaning axlokiy talablari «Pancha Shila». 1. Bironta xam tirik mavjudotni uldirmaslik.2. Birovning mulkini olmaslik. 3. Birovning xotiniga kuz olaytirmaslik. 4. elgon gapirmaslik. 5. Ichkilik ichmaslik. 6. Tushlikdan sung ovkat emaslik. 7. Kulmaslik uyinlar uynamaslik. 8. Boylikka intilmaslik. 3.
Kuzlagan maksadiga etish yuli buyicha Buddaviylik 2 okimga bulinadi –Xinayana («kichkina aravacha» eki najot topishning tor yuli) va Maxayana («katta aravacha» najot topishning keng yuli). Xinayana tarafdorlari buddaviylikning ilk ta`limoti talablariga kat`iy amal kilishni eklab chikkanlar. Maxayana tarafdorlari Budda ta`limotidan ancha uzoklashib ketganlar. Uni zamon ruxiga moslaganlar. Agar Xinayana bu dune azoblaridan fakat monaxgina kutiladi deb xisoblasa, Maxayana ruxiy kamolat axdiga rioya etuvchi, xudoga iltijo kiluvchi, roxiblarga in`omlar berib erdam beruvchi xar kanday oddin dindor xam najot topishi mumkin degan koidaga asoslanadi. Bundan tashkari Maxayana asoschilari buddaviylikka jannat tugrisidagi ta`limotni kushdilar. Bungacha jannat tugrisidagi ta`limot buddaviylikda yuk edi.
|
