O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi
Mavzu Islomning asosiy manbalari
Download 462.62 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Kur`on va xadis –Islom dinining asosiy manbalari. Kur`onning tarkibi.
- Islomning asosiy manbalari
- Xadisi Sharif.
- 9 mavzu . Tasavvuf va fikx. R e j a
- 1. Islomning avvalgi davrdagi okimlari. Tasavvuf islomdagi mistik okim, uning kelib chikishi va tarakkiy etishi
8 Mavzu Islomning asosiy manbalari. R e j a 1.
Kur`on va xadis –Islom dinining asosiy manbalari. Kur`onning tarkibi. 2.
Kur`onning jamlanishi va kitob xoliga keltirilishi. «Musxafi Usmoniy» tarixi. 3.
Imom al`-Buxoriy – buyuk mukaddas.
Kur`onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Kur`on matnlarini taksimlashning turli yullariga kura, 6204ta, 6232 ta, xatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Kur`on nusxalarining bir biridan farkli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taksimlanganligini bildiradi. Suralar Kur`onda uz mazmuniy izchilligiga eki ukilgan vaktiga, ya`ni xronologik tartibga karab emas, balki xajmiga kura- avval katta suralar, undan sung kichik suralar tartibi Muxammad s.a.v. kursatmalariga binoan joylangan. Suralarning xajmi xam xar xil: eng katta xajmga ega bulgan 2 surada 286 oyat bor, eng kichik suralar fakat 3 oyatdangina iborat. Islomning asosiy manbalari - «Kur`on» arabcha «karaa» (ukimok) fe`lidan olingan. Kur`on suralardan iborat. Sura Kur`ondan bir bulak bulib, eng kami uchta eki undan ortik oyatlarni uz ichiga oladi.
Islomshunoslik va Kur`onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini kuyidagicha shaklda tasavvur kilish mumkin: 1.
Makka davri (610-615 yillar). evropa olimlari bu davrda nozil bulgan suralarga «Nazmiy suralar» deb nom berganlar. 2.
ostida yashagan va ukpchilik Xabashistonga kuchib ketgan muxitda nozil bulgan. Bu suralarda Olloxning «Raxmon» sifatida kup tilga olinganligi sababli evropa olimlari ularni «Raxmon suralari» deb ataganlar. 3.
Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda xam Muxammad s.a.v. va saxobalar ta`kib ostida ibodatga tuplanganlar. Bu davr suralarida islomning akoidiga keng urin berilgan. Tarixiy vokealar anikrok kuzda tutilgan xolda Madina davriga oid 24ta surani besh davrga ajratish ma`kulrokdir.: 1-Madina davri (622 yil oktyabrdan 624 yilgacha). Muxammad s.a.v. Madinaga kuchib kelganlaridan makkaliklar bilan birinchi yirik tuknashuv –Badr jangigacha nozil bulgan 4 sura bu davrga kiradi. 2-Madina davri (624 yil martidan 625 yil martigacha). Badr jangidan keyin Uxud jangigacha utgan bir yil ichida nozil bulgan 3 surani uz ichiga oladi. 3-Madina davri (625 yil martida –627yil martigacha). Uxud jangidagi talofatdan keyin Xandak jangigacha utgan ikki yil ichida 5 ta sura nozil bulgan. 4-Madina davri (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Xandak jangidan sung Makkaning olinishigacha utgan salkam uch yil ichida nozil bulgan 8 sura shu davrga kiradi. 5-Madina davri (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka fatx kilinganidan keyin Muxammad s.a.v. vafotlarigacha utgan ikki yildan ortikrok davr ichida nozil bulgan 4ta sura shu davrga kiradi. Muxammad alayxis-salom xaetlik choglarida yana vaxy tushib kolar degan umidda Kur`on jamlanib, kitob xoliga keltirilmagan edi. Paygambar vafotlaridan keyin Kur`on kishilarning
xotirasida va ezgan narsalarida saklanib koldi. Paygambardan sung musulmonlarga Abu Bakr(572-634) boshlik etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) mu`minlar va murtad(dindan kaytgan)lar urtasida shiddatli janglar bulib utdi. Ushbu janglarda Kur`onni tulik ed olgan korilar kuplab shoxid buldilar. Shunda Umar ibn al-Xattob (585-644) Abu Bakrgacha «barcha korilar shu zaylda ulib ketaversa Kur`on nuksonli bulib kolishi mumkin, shu sababli uni jamlab kitob xoliga keltirish zarur» degan maslaxatini beradi. Avvaliga Abu Bakr ikkilanib turadi, chunki bu ish Paygambar xaetlik paytlarida kilinmagan edi. Keyinrok Abu Bakr xam Kur`onni kitob xoliga keltirib kuyish zarurligini anglab etdi va Zayd ibn Sobit ismli saxobani chakirib bu ishni unga topshiradi. Chunki Zayd Paygambar alayxis-salom bilan juda kup birga bulgan, Kur`onni juda xam yaxshi ed olgan va Rasulullox xuzurlarida ezgan. Paygambar umrlarining sunggi yilida farishta Jabroil alayxis-salomga Kur`onni avvalidan to oxirgacha ukib berganlarida birga bulgan edi. Shunday kilib, Zayd va Umar mashakkatli urinishlardan keyin Kur`onni kiyik terisidan bulgan saxifalarga ezib chikdilar va boglab Abu Bakrning uyida saklab kuydilar. Bu «suxuf»- saxifalar deb nomlanadi. Abu Bakr olamdan utgandan keyin saxifalar Umar ibn al-Xattob uyiga, u olamdan utgandan sung, uning kizi Paygambar alayxis-salom aellari Xafsada koldi. Vakt utishi bilan kuplab xalklar musulmonlikni kabul kilishi natijasida musulmonlarning soni kupaya bordi. Turli tillar va shevalar urtasida mavjud farklarga kura Kur`onni kanday ukish kerakligi borasida ixtiloflar chika boshladi. Bu xolatni kurgan usha vaktda xalifalik kilgan Usmon ibn Affon (644-656) Xafsa binti Umardan Abu Bakr va Umar davridagi suxuflarni surab olib undan nusxa kuchirishga buyruk beradi. Xalifa Usmon ibn Affon topshirigiga binoan Zayd ibn Sobit barcha Kur`on suralarini yigib, takkoslab chikib kaytadan Kur`on matnini jamlagan. Kur`onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yil takdim etildi. U asl nusxa xisoblanib yana uchta, ba`zi manbalarga kura ettita nusxa kuchirtirilib, yirik shaxarlardan- Basra, Damashk, Kufaga junatiladi. «Imon» deb nomlangan asl nusxa esa Madinada, xalifa Usmon xuzirida koldi. Kuchirilgan nusxalar «Musxafi Usmon» deb ataldi. Nusxalar tayer bulgandan sung musulmonlar yashaydigan dierlardagi markaziy shaxarlarga bittadan nusxaga bitta kori kushib junatdilar va xammaga fakat Kur`onning shu nusxasidan kuchirishga buyruk beradi. Mazkur Kur`on 5553 varakdan iborat bulib, varaklar ulchami 68x53 sm, matn xajmi 50x44 sm dir. Saxifalar kiyik terisidan ishlangan bulib, xar biriga 12 katordan chiroyli kufiy xatida ezuv bitilgan. Kup varaklari yukolgan va keyinchalik kogoz saxifalar bilan tulatilgan. Tataristonlik islom olimi Shixobuddin al-Marjoniyning (1818-1889) aytishicha, Kur`onni kayta tiklash Samarkandda joylashgan «Mugak masjidi» imomi Abdurraxim ibn Usmon (vaf. 1838 y) tarafidan bajarilgan. Arab tarixchilarining xabar berishlaricha xalifa Usmon Kur`onni mutoala kilib utirganlarida uldirilgan. U kishining koni Kur`onga tukilgan. Shu tufayli xam Usmon Kur`oni asl nusxaligi va xalifa koni tukilganligi bilan musulmon dunesida mukaddas kitob xisoblanib, aloxida e`tiborga sazovordir. Bizdagi, ya`ni Toshkent shaxridagi Usmon Kur`onida xam kon izlari bulib, shu nusxa xalifa Usmonga tegishli degan fikrlar mavjud. Usmon Kur`oni ruslar Urta Osieni bosib olguncha Samarkandda, Xuja Axror madrasasida saklanar edi. Kur`onning Samarkandga keltirilishi xakida xam xalk urtasida xar xil rivoyatlar mavjud. Ulardan birida mukaddas kitobni Abu Bakr al-Kaffol sha-Shoshiy (976 yili vafot etgan, Toshkentda dafn kilingan) Bagdoddan olib kelgan deb xikoya kilinadi. Avlodlar osha Abu Bakr Kaffol Shoshiy merosxurlaridan Xuja Axroro kuliga utgan va u kitobni uzi kurdirgan madrasaga kuydirgan. Ikkinchi bir rivoyatda esa Xuja Axror muridlaridan bdiri Makkadan xaj kilib kaytaetganida Istambulga kiradi va borib Sultonni ogir xastalikdan davolaydi. Sulton minnatdorchilik bildirib unga Kur`onni tortik kiladi.
Bizning va arabshunos olimlarining fikricha bu Kur`on soxibkiron Temur tomonidan Basradan kuplab kulezma kitoblar va boshka bilan birga Samarkandga keltirilgan va mashxur Temur kutubxonasiga kuydirilgan. Temuriylar davridagi uzaro kelishmovchiliklarda Temur kutubxonasi endirilib yuborilgan. Tasodifan shu nusxa omon kolgan. Kur`onni chukur ilmiy taftish etgan Sankt-Peterburglik sharkshunos olim A.V.Shebunin fikricha, Kur`on Basradan Soxibkiron Temur tomonidan Samarkandga keltirilgan, chunki Shebunin Parij, Berlin va Makkadagi boshka nusxalariga solishtirib, bizdagi Kur`onning Basra nusxasi ekanligini isbotlab berdi. 400 yil davomida bu mukaddas kitob Samarkandda saklanadi. Ming afsuslar bulsinkim, 1868 yilda rus askarlarining Samarkandga bostirib kirishi bilan xalkimizning moddiy, ma`naviy boyliklariga tajovuz boshlandi. Albatta bu tajovuzdan mukaddas xisoblangan kabr toshlari, makbara ichidagi edgorliklar xam, musulmonlarning shoxona mulki Usmon Musxafi xam chetda kolmadi. Musulmonlar Kur`onini tezlikda bekitib Buxoraga junatmokchi buladilar. Birok bu xabar Zarafshon ulkasining boshligi general Abramov kulogiga etib, «fan uchun bunday nodir, bebaxo, kadimiy edgorlikni kuldan chikarmaslik uchun xamma chora kurilsin» deb polkovnik Serovga buyruk beradi. Serov Kur`onni general Abramovga keltiradi. Abramov esa uni zudlik bilan Turkiston general gubernatori K.N.Kaufmanga etkazadi. U uz navbatida zudlik bilan 1869 yil 24 oktyabr`da Peterburgga- Imperator kutubxonasiga aloxida kuzatuvchilar bilan yuboradi. Rus ishbilarmonlari kulay fursatdan foydalanib Kur`on tufayli boylik orttirish yuliga utdilar. Masalan: 1895 yili 2000 nusxada Kur`onning bir varagi chop etildi. 1905 yili esa Iles ibn Axmad Shox «esin» surasining fotonusxasini chikardi. Shu yili S.Pisarev Kur`onni faksimilda 50 nusxa chop etib, 25 nusxasini sotishga chikardi. Xar bir nusxasiga 500 sum baxo kuyildi. U Kur`onni asl nusxasiga uxshatish uchun xajmini xam eskicha koldirdi. Xozir faksimal nusxadan jumxuriyatimizda ikkita bulib, biri Uzbekiston musulmonlari diniy idorasining asosiy kutubxonasida, ikkinchisi Temuriylar tarixi muzeyida saklanadi. Oktyabr tuntarishidan sung Butunrossiya musulmonlar jamiyati nomidan Usmon Tukumboev RSFSR Xalk Komissarlari Sovetiga murojaat kilib, mukaddas Usmon Kur`oni uz egalariga, ya`ni musulmonlarning Ulka s`ezdiga topshirilishini talab kiladi. RSFSR XKS tomonidan musulmonlarning talabi kondirilib, Kur`on ular ixtieriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr` kuni Peterburgdagi podsho kutubxonasining «nodir kulezmalar» bulimidan olinib, Butunrossiya musulmonlar jamiyati raisi U.Tukumboev javobgarligi ostida Ufa shaxriga junatiladi. Kur`on 1923 yilgacha Ufada saklanadi. 1923 yili 23 iyul`ja Butunittifok Markaziy Ijrokumi Usmon Kur`onini Turkistonga kaytarishga karor kiladi. Mukaddas edgorlikni Ufadan Toshkentga maxsus komissiya kuzatuvida olib kelinadi. 1923 yil 18 avgustda Toshkentdan Sirdare diniy idorasiga karashli Xuja Axror jome` masjidiga topshiriladi. Mukaddas edgorlikni uz eligi keltirish uchun Ufa shaxriga maxsus komissiya yuborildi. Komissiya tarkibida Sultonxuja Kosimxujaev, sharkshunos olim, professor A.Z.Shmitd va din peshovorlaridan 3 vakil bor edi. Komissiya maxsus vagonda, askarlao kurshovida, Kur`onni eson-omon Toshkentga keltirdilar. Shundan keyin Kur`on 1923 yil 18 avgustda Sirdare diniy idorasiga karashli Xuja Axror jome masjidiga topshiriladi. Lekin kup utmay Kur`onni eski shaxar muzeyiga keltiradilar va u maxsus pulat sandikda saklana boshlanadi. Eski shaxar muzeyi Birinchi uzbek muzeyinga aylantirildi. Muzey 1926 yilning 1 yanvaridan ochildi. 1926 yilning fakat bir oyi ichida muzeyni 4000dan ortik kishi kelib kurgan. Kur`onga Sharkning juda kuplab olimlari tomonidan turli tafsir(sharx. izoz)lar ezilgan. Kur`on XII asrdan boshlab evropa xalklari tillariga jumladan lotin tiliga tarjima kilina boshlagan. XVIII asr boshlarida evropa xalklari tillaridan, XIX asr urtalarida arabcha asl nusxasidan rus tiliga tarjima kilingan. G.S.Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Kozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr kilingan. Akademik I.Yu.Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan
Kur`onning ilmiy izoxlari bilan rus tilidagi adekvat (suzma-suz) tarjimasi mashxurdir. Bu tarjima uning vafotidan keyin 1962 va 1986 yillarda nashr etilgan. Mamlakatimiz mustakil bulganidan sung uzbek tiliga davlat makomi berildi. Davlat ish kogozlari, kuplab darslik va kullanmalar uzbek tilida ezila boshlandi. Shu katori Kur`oni Karimni xam uzbek tiliga tarjima kilishga kirishildi. 1992 yilda Kur`on uzbek tiliga Alouddin Mansur tarafidan tarjima kilindi va «Chulpon» nashrietida kup nusxada chop etildi.
Muxammad alayxis salomning aytgan suzlari, kilgan ishlari eki u kishiga berilgan sifatlarni uzida mujassam kilgan rivoyatlar –xadislar deb ataladi. «Xadis» suzining lugaviy ma`nosi – yangi, xabar, xikoya, suz bulib, tulik kurinishi- al-xadis an-Nabaviy (Paygambar suzlari)dir. Xadislar ikki kismdan: aynan xabar beruvchi matn vv uni rivoyat kilgan roviylar zanjiri isnoddan iborat.Xadislar Islom dininig Kur`ondan keyingi ikkinchi manbasi xisoblanib, kupgina fikxiy masalalarni xal etishda ularga asoslaniladi.Xadis ikki xildir: -al- xadis al-kudsiy (bu kabi xadisda, ma`no Olloxdan, lafz esa Paygambarniki buladi); -al-xadis an-nabvaniy (bunisida esa ma`no xam lafz xam Paygambarnikidir). 7 asr oxiri- 8 asr boshlaridan tafsir ilmi bilan bir katorda xadis ilmida musnadlar ezila boshladi. Islomning avvalgi vaktida fakatgina oyatlarni ezma xolida saklab kelingan bulsa keyinchalik turli darajadagi soxta xadislar xam musulmonlar orasiga singib ketdi. Bu esa olimlar orasida katta mu`suliyatli vazifani, ya`ni mana shu «mavzu» tukima xadislarni va «saxix» ishonchlarini ajratib berish vazifasini kuydi. «Saxix», «Xasan», «Zaif» kabi uch kismga bulib urganila boshlandi. «Sixox as-sitta» (olti ishonchli tuplam) nomli xadislar majmuasi paydo buldi. Ularning asoschilari: -Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn Mugira ibn Bardazbex al- Buxoriy (194\810 yilda Buxorada tugilgan, 256\870 yili samarkandning Xartang kishlogida vafot etgan), u «saxix al-Buxoriy» eki «al-Jomi as-Saxix» nomli asar muallifidir. -Imom Abu-l Xusayn Muslim ibn Xajjoj Kushayriy Nishopuriy (202-261\817-875), u «saxix Muslim» asari muallifidir. -Imom Abu Dovud sulaymon ibn Jorud ibn Ashas Sijistoniy (Siystoniy) (202-275\817- 889), u «sunani Abi Dovud» asari muallifidir. Imom Abu Abd ar-Roxman ibn Ali ibn Shabiy Nasoiy (215-303\830-915), u «sunani Nasoiy» asari muallifidir. -Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Yusuf ibn Mojja (209-273\825-887), u «sunan Ibn Mojja» asari muallifidir. Imom Abu Iso at-Termiziy (vaf. 279\893), u «Suna7 at-Termiziy» asarining muallifidir. Yana bu muxaddislar katorida Abdullox ibn Abdurraxmon al-Dorimiy as-Samarkandiyni (181\798-255\869) xam aytib utish lozim. U «Sunan ad-Dorimiy» asari muallifidir. Imom Dorimiy xadis ilmini Samarkandda rivojlantirishga uzining katta xissasini kushgan. XI-XII asrlarga kelib Movorounnaxrda xadis soxasida ancha olga siljishlar buldi. Bu davrda yashagan olimlar fakatgina ma`lum bir chegaralangan doira ijod kilish bilan kifoyalanmay, balki imkon kadar ilmning kuprok kirralariga ega bulishga intilganlar. Shunga kura biror-bir olim masalan, fakatgina mufassir eki fakixning uzi emas, balki bir vaktning uzida muxaddis xam bulganlar. Chunki bu davrda, yukorida aytib utilgandek diniy ixtiloflar kuchaygan edi. Shunga kura ulamolar bu ixtiloflarni oldini olish, bartaraf etish uchun xar taraflama kuchli bilimga ega bulishlari lozim edi. Utilgan mavzu buyicha savollar. 1.
Kur`oni Karim kachon nozil bula boshladi? 2.
Kur`on nozil bulish davriga kura kanday kismlarga bulinadi? 3.
Kur`on kachon yaxlit kitob shakliga keltirildi? 4.
Kur`on kanday kism va bulimlardan iborat? 5.
Kur`onning jamlanishi kimlar tomonidan amalga oshirildi? 6.
Toshkentdagi «Musxafi Usmoniy» xakida nima bilasiz? 7.
Mashxur mufassirlardan kimlarni bilasiz? 8.
Kanday tafsirlarni bilasiz? 9.
Kur`onning uzbek tiliga tarjimasi kim tomonidan amalga oshirildi? 10.
Xadis deganda nimani tushunasiz? 11.
12.
Eng mashxur muxaddislar kimlar? 13.
Kanday xadis tuplamlarini bilasiz? 14.
Kanday xadis turlarini bilasiz? 15.
Imom al-Buxoriy kim bulgan? Adabietlar. 8.
Islom Karimov. Istiklol va ma`naviyat. T., 1994 9.
Islom Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida… T., 1997 y 10.
Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y 11.
12.
Dinshunoslik asoslari. T., 1995 13.
Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y 14.
Dinshunoslik (ma`ruzalar matni). T. 2000 9 mavzu . Tasavvuf va fikx. R e j a 1.
Islomning avvalgi davrdagi okimlari. Tasavvuf islomdagi mistik okim, uning kelib chikishi va tarakkiy etishi. 2.
3.
Fikx tarixiy ijtimoiy xaetni urganishda muxim manba. 1. Islomning avvalgi davrdagi okimlari. Tasavvuf islomdagi mistik okim, uning kelib chikishi va tarakkiy etishi Mistitsizm, mistika suzlari kadimiy yunon tilidagi mistikos –yashirin, sirli ma`nolaridagi suzdan olingan bulib, iloxiet bilan bevosita mulokat kilish mumkinligi xakidagi ta`limot. Bu ta`limot insonning Xudo bilan akl va xissietdan yukori bulgan sirli alokasi bulib, uning natijasida insonda Xudoni bilish xosil buladi. Kadimiy Shark va Yunon dinlarida xam insonni gayritabiiy kuchlar bilan boglaydigan urf odatlar -misti–izm elementlari bor edi. Feodalizm davrida mistitsizmning ikki yunalishi mavjud bulib, ular ortodoksal –cherkov mistitsizmi va eretik mistitsizm edi. Birinchisiga kura inson butunlay Xudoning xukmiga buysungan bulib, uning xoxishiga karab unga etishishi mumkin bulsa, ikkinchisining ta`limotiga kura inson uz xarakatlari bilan xam Xudoga etishishi mumkin deyiladi. Tasavvuf - Sufiylik islomdagi mistik asketik okimdir. Sufiy eki mutasavvif suzlarining kelib chikishi xakida turlicha fikrlar mavjud Sufiy mualliflari kupincha uning kelib chikishini SFV(sof bulmok) uzagidan eki «axl as-suffa»ga etgishli deb ta`kidlaydilar. Garbiy evropa tadkikotchilari to XX asrga kadar uning kelib chikishini Yunoncha sofia –«xikmat» suzidan kelib chikkan degan fikrga moyil bulishgan. Endilikda urta asr musulmon olimlari ta`kidlagan bu suzning «suf» (jun) suzidan kelib chikkanligi xakidagi fikrlari umum kabul kilingan fikr xisoblanadi. Chunki sufiylarning asosiy belgilari ularning dagal jundan kiyim kiyishlari edi. Shimoliy Arabiston va Suriyada xristianlikning turli sektalariga mansub jaxongashta monax va anaxoretlarni sufiy deb atalar edi degan mu`lumotlar xam bor.
Tasavvufga asos bulgan tarkidunechilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davrda yuzaga keldi. Sufiylikning ilk namoyandalari deb Paygambar a.s.ning Abu-d Dardo, Abu Zarr, Xuzayfa vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi saxobalri xisoblanadi. Ammo islomdagi asketik-mistik okimning shakllanishi VIII asrning urtalari IX asrning boshlariga tegishli. Bu davrda sufiylar katoriga muxaddislar, korilar, kussoslar, Vizantiya bilan chegara urushlarida katnashgan jangchilar, kosiblar, tijoratchilar, shu jumladan islomni kabul kilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda sufiy eki at-tasavvuf terminlari xali keng tarkalmagan edi: uning urniga zuxd (tarkidunechilik) eki zoxid, obid suzlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik-asketik okimning paydo bulishi va tarakkiy etishiga musulmon jamiyattidagi birinchi ikki asr davomidagi siesiy- ijtimoiy bekarorlik, diniy xaetning murakkabligi. Uning natijasida kelib chikkan ma`naviy- goyaviy izlanish va boshka dinlarning xususan xristianlikning ta`sirini kursatish mumkin. Ilk davr sufiylarining anikrogi zoxid va obidlarining uziga xos xususiyatlaridan – Kur`oni Karim oyatlari ustida chukur fikr yuritish, Kur`on va Paygambar a.s. sunnatlariga kat`iy amal kilish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor utkazish, kunduzlari ruza tutish, xaet lazzatlaridan voz kechish, gunoxdan saklanish, xokim va xarbiylardan uzini uzok tutish, xalol va xarom orasini juda uzok tutish, uzini Allox ixtieriga topshirish va xokazolarni ta`kidlash mumkin. Jumladan fakr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi. Sufiylik ta`limotlari mu`taziylardagi mavxum iloxietga oid fikrlar, obruli shaxslarga kur- kurona taklid kilish, mukaddas matnlarga suzma-suz itoat etishdan farkli ularok, insonga asosiy ob`ekt sifatida karaydi; insonning amallarini boshkaradigan ruxoniyatining mayda kirralarini
xam chukur taxlil kilish, shaxsiy kechinmalarga e`tibor bilan karash va diniy xakikatlarni chukur xis kilish ulargi xos xususiyatlardan edi. Shuning uchun xam ziyrak psixolog, «ilm al-kulub va-l- xavotir» - «kalblar va fikrlar ilmi»ga asos solgan al-Xasan al-Basriy bekorga sufiylikning asoschilaridan xisoblanmaydi. Al-Xasan al-Basriyning asxoblari, basralik zoxidlar Rabox ibn Amr, Rabi`iy al-Adaviy, ad-Doroniylarning (VIII-IX asrlar) va`z va ma`ruzalarida Alloxga bulgan sof muxabbat, unga yakinlashishga bulgan intilish xakidagi fikrlar paydo buldi. Usha davrdan boshlab ular sufiylikka anik mistik xarakter bagishlab, sufiylik mafkurasining uziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida Tasavvuf nazarieti va amalietini ishlab chikish uchun kizgin xarakatlar davom etdi. Basra bilan bir katorda Bagdod va Xurosan sufiylik maktablari eng nufuzli maktablar sifatida yuzaga keldi. Ularning namoyandalari avvalgidek sufiyning ichki dunesiga asosiy e`tiborni karatar edilar. Ularning «axvol», «makomot»lariga batafsil tavsiflar berdilar. Boshka mistik ta`limotlar kabi unga sufiy bosib utganida «dune gunoxkorligidan» poklanib, iloxietga yakinlashishiga sabab buladigan yul sifatida kuradilar. «Niyatlar» xakidagi ta`limot yanada chukurlashtirildi. Bunda uz-uzini nazorat (murokaba, muxosaba) kilishga erishish uchun uning «ixlos» va «sadokat» bilan bulishiga asosiy urugni berdilar. Bagdodlik iloxietchi al-Muxosibiy tomonidan shakllantirilgan bunday ta`limotning Xurosanda kuplab tarafdorlari topildilar va ularni «malomatiylar» deb atadilar. Tasavvufda Alloxga etishish fakatgina yuzini kurish bilan emas, unga kushilib ketish (fano\bako) bilan bulishi xam mumkin degan fikr ilgarri surildi. Mansur al-Xalloj, ibn Ato, Ayn al-Kudot al-Xamadoniy kabi kishilarning katl etilishi boshka sufiylarni xusherlikka chakirdi. Tasavvuf manbalarning keltirishicha ba`zi musulmonlar kalom va mantik ilmlardagi turli kurinishdagi tortishuvlardan, kuruk baxslardan uz kalblarini saklab Allox taoloning muxabbati yulida zuxd va takvoni uzlariga kasb kilb oldilar. Bu kabi kishilarga "sufiy" deb nom berildi. Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardn Abu Xoshim Shomiy (vaf. 160\776-77y) tasavvuf usuliga birinchi marta sharx bergan kishi Imom Molikning shogirdi bulmish Zunnuni Misriy (vaf. 256\869-70 y) minbardan turib birinchi marotaba tasavvufga chakirgan kishi Shibliy, tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi Junayd Bagdodiy edi. Aellardin birinchi sufiy bulgan kishi Robi`a Adaviyyidir. Umumaon olganda tasavvufning rivojlanish yuli islom tarixining ajralmas bir bulagidir. Movorounnaxrga sufiylik Eron rokali kirib kelgan. Movorounnaxrda juda keng tarkalgan sufiylik koim akoid olimi Shayx Abu Yakub Yusuf al-Xamadoniy (vaf. 535\1140-41) maktabidan boshlangan. Yusuf Xamadoniyning maktabi ikki tarmokka ajralgan edi. 1.
«Xurosan madrasasi» ya`ni shaxar va shaxar atroflarida rivojlangan va xalk orasida keng tarkalgan. Bu okimga Xuja Yusuf Xamadoniyning mashxur shogirdi Xoja Abd al-Xolik al- Gijduvoniy (vaf. 1179y) murshidlik kilgan. Keyinchalik bu okimga Xoja Muxammad Baxouddin Nakshband (1318-1389) murshidlik kilgan va bu davrda nakshbandiyya tarikati butun islom olamiga tarkalgan. 2.
Shayx Axmad Yassaviy (1105-1166) va uning shogirdlari nomi bilan boglikdir. Axmad Yassaviy sufiylik tarikatining targibotchisi bulish bilan birga shoir xam edi. U kadimiy uzbek tilida ijod kilgan. Yassaviy asarlari majmuasi 1878 yili nashr etilgan «Devoni xikmat» nomi bilan ma`lum.Bu asar islom mafkurasining sodda ifodasi bulib, sufiylik asoslarini targib kiladi. Uning fikricha, dunening noz-ne`matlarini suragan kishi sufiy emas, balki zuxd va takvoni ixtier etib, umrini toat ibodat xamda yigi bilan utkazgan kishi sufiydir. Uning «Xikmati»i xalk orasida mashxurdir. Yassaviyya tarikati XII asrda Movorounnaxrda paydo bulgan xam keng eyilgan. Yassaviylik ruxiy osoyishtalikka, sufiylik yuliga krishga, pirning raxbarligida «kamolot» sari borishga da`vat etgan. Yassaviyya keyinchalik nakshbandiyya tarikati bilan birlashib ketgan. |
ma'muriyatiga murojaat qiling