O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi


 Mavzu Islomning asosiy manbalari


Download 462.62 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/5
Sana25.02.2017
Hajmi462.62 Kb.
#1258
1   2   3   4   5

8 Mavzu Islomning asosiy manbalari. 

R e j a 

1.

 



Kur`on va xadis –Islom dinining asosiy manbalari. Kur`onning tarkibi. 

2.

 



Kur`onning jamlanishi va kitob xoliga keltirilishi. «Musxafi Usmoniy» tarixi. 

3.

 



Imom al`-Buxoriy – buyuk mukaddas. 

 

1. Kur`on va xadis –Islom dinining asosiy manbalari. Kur`onning tarkibi. 

Kur`onda  jami  114  ta  sura  mavjud.  Oyatlar  soni  esa,  Kur`on  matnlarini  taksimlashning 

turli  yullariga  kura,  6204ta,  6232  ta,  xatto  6666  tagacha  belgilangan.  Bu  narsa  Kur`on  

nusxalarining  bir  biridan  farkli  ekanligini  emas,  balki  undagi  oyatlarning  turlicha 

taksimlanganligini bildiradi. 

Suralar Kur`onda uz mazmuniy izchilligiga  eki ukilgan vaktiga,  ya`ni xronologik tartibga 

karab emas, balki xajmiga kura- avval katta suralar, undan sung kichik suralar tartibi Muxammad 

s.a.v.  kursatmalariga  binoan  joylangan.  Suralarning  xajmi  xam    xar  xil:  eng  katta  xajmga  ega 

bulgan 2 surada 286 oyat bor, eng kichik suralar fakat 3 oyatdangina iborat. 



Islomning  asosiy  manbalari  -  «Kur`on»  arabcha  «karaa»  (ukimok)  fe`lidan  olingan. 

Kur`on  suralardan  iborat.  Sura  Kur`ondan  bir  bulak  bulib,  eng  kami  uchta  eki  undan  ortik 

oyatlarni uz ichiga oladi.  

 

Islomshunoslik  va  Kur`onshunoslik  xulosalari  asosida  suralarning  xronologik  tartibini 



kuyidagicha shaklda tasavvur kilish mumkin: 

1.

 



Makka  davri  (610-615  yillar).  evropa  olimlari  bu  davrda  nozil  bulgan  suralarga 

«Nazmiy suralar» deb nom berganlar. 

2.

 

Makka  davri  (616-619  yillar).  Muxammad  s.a.v.  va  ularning  izdoshlari  doimiy  ta`kib 



ostida  yashagan  va  ukpchilik  Xabashistonga  kuchib  ketgan  muxitda  nozil  bulgan.  Bu  suralarda 

Olloxning  «Raxmon»  sifatida  kup  tilga  olinganligi  sababli  evropa  olimlari  ularni  «Raxmon 

suralari» deb ataganlar. 

3.

 



Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda xam Muxammad 

s.a.v.  va  saxobalar  ta`kib  ostida  ibodatga  tuplanganlar.  Bu  davr  suralarida  islomning  akoidiga 

keng urin berilgan. 

Tarixiy vokealar anikrok kuzda tutilgan xolda Madina davriga oid 24ta surani besh davrga 

ajratish ma`kulrokdir.: 

1-Madina  davri  (622  yil  oktyabrdan  624  yilgacha).  Muxammad  s.a.v.  Madinaga  kuchib 

kelganlaridan  makkaliklar  bilan  birinchi  yirik  tuknashuv  –Badr  jangigacha  nozil  bulgan  4  sura 

bu davrga kiradi. 

2-Madina  davri  (624  yil  martidan  625  yil  martigacha).  Badr  jangidan  keyin  Uxud 

jangigacha utgan bir yil ichida nozil bulgan 3 surani uz ichiga oladi. 

3-Madina  davri  (625  yil  martida  –627yil  martigacha).  Uxud  jangidagi  talofatdan  keyin 

Xandak jangigacha utgan ikki yil ichida 5 ta sura nozil bulgan. 

4-Madina  davri  (627  yil  aprelidan  630  yil  yanvarigacha).  Xandak  jangidan  sung 

Makkaning olinishigacha utgan salkam uch yil ichida nozil bulgan 8 sura shu davrga kiradi. 

5-Madina  davri  (630  yil  fevralidan  632  yil  mayigacha).  Makka  fatx  kilinganidan  keyin 

Muxammad s.a.v. vafotlarigacha utgan ikki yildan ortikrok davr ichida nozil bulgan 4ta sura shu 

davrga kiradi. 

Muxammad alayxis-salom xaetlik choglarida yana vaxy tushib kolar degan umidda Kur`on 

jamlanib,  kitob  xoliga  keltirilmagan  edi.  Paygambar  vafotlaridan  keyin  Kur`on  kishilarning 


xotirasida  va  ezgan  narsalarida  saklanib  koldi.  Paygambardan  sung  musulmonlarga  Abu 

Bakr(572-634)  boshlik  etib  saylandi.  Uning  xalifalik  davrida  (632-634)  mu`minlar  va 

murtad(dindan  kaytgan)lar  urtasida  shiddatli  janglar  bulib  utdi.  Ushbu  janglarda  Kur`onni  tulik 

ed  olgan  korilar  kuplab  shoxid  buldilar.  Shunda Umar  ibn  al-Xattob  (585-644)  Abu  Bakrgacha 

«barcha korilar shu zaylda ulib ketaversa Kur`on nuksonli bulib kolishi mumkin, shu sababli uni 

jamlab  kitob  xoliga  keltirish  zarur»  degan  maslaxatini  beradi.  Avvaliga  Abu  Bakr  ikkilanib 

turadi,  chunki  bu  ish  Paygambar  xaetlik  paytlarida  kilinmagan  edi.  Keyinrok  Abu  Bakr  xam 

Kur`onni  kitob  xoliga  keltirib  kuyish  zarurligini  anglab  etdi  va  Zayd  ibn  Sobit  ismli  saxobani 

chakirib bu ishni unga   topshiradi. Chunki Zayd Paygambar alayxis-salom bilan juda kup birga 

bulgan,  Kur`onni  juda  xam  yaxshi  ed  olgan  va  Rasulullox  xuzurlarida  ezgan.  Paygambar 

umrlarining sunggi yilida farishta Jabroil alayxis-salomga  Kur`onni avvalidan to oxirgacha ukib 

berganlarida  birga  bulgan  edi.  Shunday  kilib,  Zayd  va  Umar  mashakkatli  urinishlardan  keyin 

Kur`onni kiyik terisidan bulgan saxifalarga ezib chikdilar va boglab Abu Bakrning uyida saklab 

kuydilar.  Bu  «suxuf»-  saxifalar  deb  nomlanadi.  Abu  Bakr  olamdan  utgandan  keyin  saxifalar 

Umar ibn al-Xattob uyiga, u olamdan utgandan sung, uning kizi Paygambar alayxis-salom aellari 

Xafsada koldi. 

Vakt  utishi  bilan  kuplab  xalklar  musulmonlikni  kabul  kilishi  natijasida  musulmonlarning 

soni kupaya bordi. Turli tillar va shevalar urtasida mavjud farklarga kura Kur`onni kanday ukish 

kerakligi  borasida  ixtiloflar  chika  boshladi.  Bu  xolatni  kurgan  usha  vaktda  xalifalik  kilgan 

Usmon ibn Affon (644-656) Xafsa binti Umardan Abu Bakr va Umar davridagi suxuflarni surab 

olib undan nusxa kuchirishga buyruk beradi. 

Xalifa Usmon ibn Affon topshirigiga binoan Zayd ibn Sobit barcha  

 Kur`on  suralarini  yigib, takkoslab chikib kaytadan Kur`on matnini jamlagan. Kur`onning 

birinchi  rasmiy  nusxasi  651  yil  takdim  etildi.  U  asl  nusxa  xisoblanib  yana  uchta,  ba`zi 

manbalarga  kura  ettita  nusxa  kuchirtirilib,  yirik  shaxarlardan-  Basra,  Damashk,  Kufaga 

junatiladi.  «Imon»  deb  nomlangan  asl  nusxa  esa  Madinada,  xalifa  Usmon  xuzirida  koldi. 

Kuchirilgan nusxalar «Musxafi Usmon» deb ataldi. 

Nusxalar tayer bulgandan sung musulmonlar yashaydigan dierlardagi markaziy shaxarlarga 

bittadan  nusxaga  bitta  kori  kushib  junatdilar  va  xammaga  fakat    Kur`onning  shu  nusxasidan 

kuchirishga buyruk beradi. 

Mazkur Kur`on 5553 varakdan iborat bulib, varaklar ulchami 68x53 sm, matn xajmi 50x44 

sm dir. Saxifalar kiyik terisidan ishlangan bulib, xar biriga 12 katordan chiroyli kufiy xatida ezuv 

bitilgan. Kup varaklari yukolgan va keyinchalik kogoz saxifalar bilan tulatilgan. 

Tataristonlik  islom  olimi  Shixobuddin  al-Marjoniyning  (1818-1889)  aytishicha,  Kur`onni 

kayta  tiklash  Samarkandda  joylashgan  «Mugak  masjidi»  imomi  Abdurraxim  ibn  Usmon  (vaf. 

1838 y) tarafidan bajarilgan. 

Arab  tarixchilarining  xabar  berishlaricha  xalifa  Usmon  Kur`onni  mutoala  kilib 

utirganlarida uldirilgan. U kishining koni Kur`onga tukilgan. Shu tufayli xam Usmon Kur`oni asl 

nusxaligi  va  xalifa  koni  tukilganligi  bilan  musulmon  dunesida  mukaddas  kitob  xisoblanib, 

aloxida  e`tiborga  sazovordir.  Bizdagi,  ya`ni  Toshkent  shaxridagi  Usmon  Kur`onida  xam  kon 

izlari bulib, shu nusxa xalifa Usmonga tegishli degan fikrlar mavjud. 

Usmon Kur`oni ruslar Urta Osieni bosib olguncha Samarkandda, Xuja Axror madrasasida 

saklanar  edi.  Kur`onning  Samarkandga  keltirilishi  xakida  xam  xalk  urtasida  xar  xil  rivoyatlar 

mavjud. Ulardan birida mukaddas kitobni Abu Bakr al-Kaffol sha-Shoshiy (976 yili vafot etgan, 

Toshkentda dafn kilingan) Bagdoddan olib kelgan deb xikoya kilinadi. Avlodlar osha Abu Bakr 

Kaffol Shoshiy merosxurlaridan Xuja Axroro kuliga utgan va u kitobni uzi kurdirgan madrasaga 

kuydirgan.  Ikkinchi  bir  rivoyatda  esa  Xuja  Axror  muridlaridan  bdiri  Makkadan  xaj  kilib 

kaytaetganida  Istambulga  kiradi  va  borib  Sultonni  ogir  xastalikdan  davolaydi.  Sulton 

minnatdorchilik bildirib unga Kur`onni tortik kiladi. 


Bizning  va  arabshunos  olimlarining  fikricha  bu  Kur`on  soxibkiron  Temur  tomonidan 

Basradan  kuplab  kulezma  kitoblar  va  boshka  bilan  birga  Samarkandga  keltirilgan  va  mashxur 

Temur  kutubxonasiga  kuydirilgan.  Temuriylar  davridagi  uzaro  kelishmovchiliklarda  Temur 

kutubxonasi endirilib yuborilgan. Tasodifan shu nusxa omon kolgan. 

Kur`onni  chukur  ilmiy  taftish  etgan  Sankt-Peterburglik  sharkshunos  olim  A.V.Shebunin 

fikricha,  Kur`on  Basradan  Soxibkiron  Temur  tomonidan  Samarkandga  keltirilgan,  chunki 

Shebunin  Parij,  Berlin  va  Makkadagi  boshka  nusxalariga  solishtirib,  bizdagi  Kur`onning  Basra 

nusxasi ekanligini isbotlab berdi. 400 yil davomida bu mukaddas kitob Samarkandda saklanadi. 

Ming  afsuslar  bulsinkim,  1868  yilda  rus  askarlarining  Samarkandga  bostirib  kirishi  bilan 

xalkimizning moddiy, ma`naviy boyliklariga tajovuz boshlandi. 

Albatta  bu  tajovuzdan  mukaddas  xisoblangan  kabr  toshlari,  makbara  ichidagi  edgorliklar 

xam,  musulmonlarning  shoxona  mulki  Usmon  Musxafi  xam  chetda  kolmadi.  Musulmonlar 

Kur`onini tezlikda bekitib Buxoraga junatmokchi buladilar. Birok bu xabar Zarafshon ulkasining 

boshligi  general  Abramov  kulogiga  etib,  «fan  uchun  bunday  nodir,  bebaxo,  kadimiy  edgorlikni 

kuldan chikarmaslik uchun xamma chora kurilsin» deb polkovnik Serovga buyruk beradi. Serov 

Kur`onni  general  Abramovga  keltiradi.  Abramov  esa  uni  zudlik  bilan  Turkiston  general 

gubernatori  K.N.Kaufmanga  etkazadi.  U  uz  navbatida  zudlik  bilan  1869  yil  24  oktyabr`da 

Peterburgga- Imperator kutubxonasiga aloxida kuzatuvchilar bilan yuboradi. 

Rus  ishbilarmonlari  kulay  fursatdan  foydalanib  Kur`on  tufayli  boylik  orttirish  yuliga 

utdilar. Masalan: 1895 yili 2000 nusxada Kur`onning bir varagi chop etildi. 1905 yili esa Iles ibn 

Axmad Shox «esin» surasining fotonusxasini chikardi. Shu yili S.Pisarev Kur`onni faksimilda 50 

nusxa  chop  etib,  25  nusxasini  sotishga  chikardi.  Xar  bir  nusxasiga  500  sum  baxo  kuyildi.  U 

Kur`onni asl nusxasiga uxshatish uchun xajmini xam eskicha koldirdi. Xozir faksimal nusxadan 

jumxuriyatimizda  ikkita  bulib,  biri  Uzbekiston  musulmonlari  diniy  idorasining  asosiy 

kutubxonasida, ikkinchisi Temuriylar tarixi muzeyida saklanadi. 

Oktyabr  tuntarishidan  sung  Butunrossiya  musulmonlar  jamiyati  nomidan  Usmon 

Tukumboev  RSFSR  Xalk  Komissarlari  Sovetiga  murojaat  kilib,  mukaddas  Usmon  Kur`oni  uz 

egalariga,  ya`ni  musulmonlarning  Ulka  s`ezdiga  topshirilishini  talab  kiladi.  RSFSR  XKS 

tomonidan musulmonlarning talabi kondirilib, Kur`on ular ixtieriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr` 

kuni Peterburgdagi podsho kutubxonasining  «nodir kulezmalar» bulimidan olinib, Butunrossiya 

musulmonlar  jamiyati  raisi  U.Tukumboev  javobgarligi  ostida  Ufa  shaxriga  junatiladi.  Kur`on 

1923 yilgacha Ufada saklanadi. 

1923  yili  23  iyul`ja  Butunittifok  Markaziy  Ijrokumi  Usmon  Kur`onini  Turkistonga 

kaytarishga karor kiladi. Mukaddas edgorlikni Ufadan Toshkentga maxsus komissiya kuzatuvida 

olib  kelinadi.  1923  yil  18  avgustda  Toshkentdan  Sirdare  diniy  idorasiga  karashli  Xuja  Axror 

jome` masjidiga topshiriladi. 

Mukaddas  edgorlikni  uz  eligi  keltirish  uchun  Ufa  shaxriga  maxsus  komissiya  yuborildi. 

Komissiya  tarkibida  Sultonxuja  Kosimxujaev,  sharkshunos  olim,  professor  A.Z.Shmitd  va  din 

peshovorlaridan  3  vakil  bor  edi.  Komissiya  maxsus  vagonda,  askarlao  kurshovida,  Kur`onni 

eson-omon  Toshkentga  keltirdilar.  Shundan  keyin  Kur`on  1923  yil  18  avgustda  Sirdare  diniy 

idorasiga  karashli  Xuja  Axror  jome  masjidiga  topshiriladi.  Lekin  kup  utmay  Kur`onni  eski 

shaxar muzeyiga keltiradilar va u maxsus pulat sandikda saklana boshlanadi. Eski shaxar muzeyi 

Birinchi  uzbek  muzeyinga  aylantirildi.  Muzey  1926  yilning  1  yanvaridan  ochildi.  1926  yilning 

fakat bir oyi ichida muzeyni 4000dan ortik kishi kelib kurgan. 

Kur`onga  Sharkning  juda  kuplab  olimlari  tomonidan  turli  tafsir(sharx.  izoz)lar  ezilgan. 

Kur`on XII asrdan boshlab evropa xalklari tillariga jumladan lotin tiliga tarjima kilina boshlagan. 

XVIII  asr  boshlarida  evropa  xalklari  tillaridan,  XIX  asr  urtalarida  arabcha  asl  nusxasidan  rus 

tiliga tarjima kilingan. G.S.Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Kozonda 3 marta (1878, 

1894,  1907)  nashr  kilingan.  Akademik  I.Yu.Krachkovskiy  tomonidan  amalga  oshirilgan 


Kur`onning ilmiy izoxlari bilan rus tilidagi adekvat (suzma-suz) tarjimasi mashxurdir. Bu tarjima 

uning vafotidan keyin 1962 va 1986 yillarda nashr etilgan. 

Mamlakatimiz  mustakil  bulganidan  sung  uzbek  tiliga  davlat  makomi  berildi.  Davlat  ish 

kogozlari, kuplab darslik va kullanmalar uzbek tilida ezila boshlandi. 

Shu katori Kur`oni Karimni xam uzbek tiliga tarjima kilishga kirishildi. 1992 yilda Kur`on 

uzbek  tiliga  Alouddin  Mansur  tarafidan  tarjima  kilindi  va  «Chulpon»  nashrietida  kup  nusxada 

chop etildi. 

Xadisi Sharif. 

Muxammad alayxis salomning aytgan suzlari, kilgan ishlari eki u kishiga berilgan sifatlarni 

uzida  mujassam  kilgan  rivoyatlar  –xadislar  deb  ataladi.  «Xadis»  suzining  lugaviy  ma`nosi  –

yangi,  xabar,  xikoya,  suz  bulib,  tulik  kurinishi-  al-xadis  an-Nabaviy  (Paygambar  suzlari)dir. 

Xadislar ikki kismdan: aynan xabar beruvchi matn vv uni rivoyat kilgan roviylar zanjiri isnoddan 

iborat.Xadislar  Islom  dininig  Kur`ondan  keyingi  ikkinchi  manbasi  xisoblanib,  kupgina  fikxiy 

masalalarni xal etishda ularga asoslaniladi.Xadis ikki xildir: 

-al- xadis al-kudsiy (bu kabi xadisda, ma`no Olloxdan, lafz esa Paygambarniki buladi); 

-al-xadis an-nabvaniy (bunisida esa ma`no xam lafz xam Paygambarnikidir). 

7  asr  oxiri-  8  asr  boshlaridan  tafsir  ilmi  bilan  bir  katorda  xadis  ilmida  musnadlar  ezila 

boshladi.  Islomning  avvalgi  vaktida  fakatgina  oyatlarni  ezma  xolida  saklab  kelingan  bulsa 

keyinchalik turli darajadagi soxta xadislar xam musulmonlar orasiga singib ketdi. Bu esa olimlar 

orasida  katta  mu`suliyatli  vazifani,  ya`ni  mana  shu  «mavzu»  tukima  xadislarni  va  «saxix» 

ishonchlarini  ajratib  berish  vazifasini  kuydi.  «Saxix»,  «Xasan»,  «Zaif»  kabi  uch  kismga  bulib 

urganila boshlandi. «Sixox as-sitta» (olti ishonchli tuplam) nomli xadislar majmuasi paydo buldi. 

Ularning asoschilari: 

-Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn Mugira ibn Bardazbex al-

Buxoriy (194\810 yilda Buxorada tugilgan, 256\870 yili samarkandning Xartang kishlogida vafot 

etgan), u «saxix al-Buxoriy» eki «al-Jomi as-Saxix» nomli asar muallifidir. 

-Imom  Abu-l  Xusayn  Muslim  ibn  Xajjoj  Kushayriy  Nishopuriy  (202-261\817-875),  u 

«saxix Muslim» asari muallifidir. 

-Imom  Abu  Dovud  sulaymon  ibn  Jorud  ibn  Ashas  Sijistoniy  (Siystoniy)  (202-275\817-

889), u «sunani Abi Dovud» asari muallifidir. 

Imom  Abu  Abd  ar-Roxman  ibn  Ali  ibn  Shabiy  Nasoiy  (215-303\830-915),  u  «sunani 

Nasoiy» asari muallifidir. 

-Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Yusuf ibn Mojja (209-273\825-887), u «sunan Ibn 

Mojja» asari muallifidir. 

Imom Abu Iso at-Termiziy (vaf. 279\893), u «Suna7 at-Termiziy» asarining muallifidir. 

Yana  bu  muxaddislar  katorida  Abdullox  ibn  Abdurraxmon  al-Dorimiy  as-Samarkandiyni 

(181\798-255\869)  xam  aytib  utish  lozim.  U  «Sunan  ad-Dorimiy»  asari  muallifidir.  Imom 

Dorimiy xadis ilmini Samarkandda rivojlantirishga uzining katta xissasini kushgan. 

XI-XII  asrlarga  kelib  Movorounnaxrda  xadis  soxasida  ancha  olga  siljishlar  buldi.  Bu 

davrda  yashagan  olimlar  fakatgina  ma`lum  bir  chegaralangan  doira  ijod  kilish  bilan 

kifoyalanmay,  balki  imkon  kadar  ilmning  kuprok  kirralariga  ega  bulishga  intilganlar.  Shunga 

kura biror-bir olim masalan, fakatgina mufassir eki fakixning uzi emas, balki bir vaktning uzida 

muxaddis xam bulganlar. Chunki bu davrda, yukorida aytib utilgandek diniy ixtiloflar kuchaygan 

edi.  Shunga  kura  ulamolar  bu  ixtiloflarni  oldini  olish,  bartaraf  etish  uchun  xar  taraflama  kuchli 

bilimga ega bulishlari lozim edi. 



Utilgan mavzu buyicha savollar. 

1.

 



Kur`oni Karim kachon nozil bula boshladi? 

2.

 



Kur`on nozil bulish davriga kura kanday kismlarga bulinadi? 

3.

 



Kur`on kachon yaxlit kitob shakliga keltirildi? 

4.

 



Kur`on kanday kism va bulimlardan iborat? 

5.

 



Kur`onning jamlanishi kimlar tomonidan amalga oshirildi? 

6.

 



Toshkentdagi «Musxafi Usmoniy» xakida nima bilasiz? 

7.

 



Mashxur mufassirlardan kimlarni bilasiz? 

8.

 



Kanday tafsirlarni bilasiz? 

9.

 



Kur`onning uzbek tiliga tarjimasi kim tomonidan amalga oshirildi? 

10.


 

 Xadis deganda nimani tushunasiz? 

11.

 

 Xadislar kachondan boshlab ezila boshlandi? 



12.

 

 Eng mashxur muxaddislar kimlar? 



13.

 

 Kanday xadis tuplamlarini bilasiz? 



14.

 

 Kanday xadis turlarini bilasiz? 



15.

 

 Imom al-Buxoriy kim bulgan? 



Adabietlar. 

8.

 



Islom Karimov. Istiklol va ma`naviyat. T., 1994  

9.

 



Islom Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida… T., 1997 y 

10.


 

Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y 

11.

 

Boboxonov Sh. Musulmonlik asoslari. T., 1993 



12.

 

Dinshunoslik asoslari. T., 1995 



13.

 

Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y 



14.

 

Dinshunoslik (ma`ruzalar matni). T. 2000 



9 mavzu . Tasavvuf va fikx. 

R e j a 

1.

 



Islomning  avvalgi  davrdagi  okimlari.  Tasavvuf  islomdagi  mistik  okim,  uning 

kelib chikishi va tarakkiy etishi. 

2.

 

Fikx ilmining tarakkiy etishi va maktablari. 



3.

 

Fikx tarixiy ijtimoiy xaetni urganishda muxim manba. 



 

1. Islomning avvalgi davrdagi okimlari. Tasavvuf islomdagi mistik okim, uning kelib 

chikishi va tarakkiy etishi  

Mistitsizm,  mistika  suzlari  kadimiy  yunon  tilidagi  mistikos  –yashirin,  sirli  ma`nolaridagi 

suzdan  olingan  bulib,  iloxiet  bilan  bevosita  mulokat  kilish  mumkinligi  xakidagi  ta`limot.  Bu 

ta`limot insonning Xudo bilan akl va xissietdan yukori bulgan sirli alokasi bulib, uning natijasida 

insonda Xudoni bilish xosil buladi. Kadimiy Shark va Yunon dinlarida xam insonni gayritabiiy 

kuchlar  bilan  boglaydigan  urf  odatlar  -misti–izm  elementlari  bor  edi.  Feodalizm  davrida 

mistitsizmning  ikki  yunalishi  mavjud  bulib,  ular  ortodoksal  –cherkov  mistitsizmi  va  eretik 

mistitsizm  edi.  Birinchisiga  kura  inson  butunlay  Xudoning  xukmiga  buysungan  bulib,  uning 

xoxishiga  karab  unga  etishishi  mumkin  bulsa,  ikkinchisining  ta`limotiga  kura  inson  uz 

xarakatlari bilan xam Xudoga etishishi mumkin deyiladi. 



Tasavvuf  -  Sufiylik  islomdagi  mistik  asketik  okimdir.  Sufiy  eki  mutasavvif  suzlarining 

kelib  chikishi  xakida  turlicha  fikrlar  mavjud  Sufiy  mualliflari  kupincha  uning  kelib  chikishini 

SFV(sof  bulmok)  uzagidan  eki  «axl  as-suffa»ga  etgishli  deb  ta`kidlaydilar.  Garbiy  evropa 

tadkikotchilari  to  XX  asrga  kadar  uning  kelib  chikishini  Yunoncha  sofia  –«xikmat»  suzidan 

kelib chikkan degan fikrga moyil bulishgan. Endilikda urta asr musulmon olimlari ta`kidlagan bu 

suzning  «suf»  (jun)  suzidan  kelib  chikkanligi  xakidagi  fikrlari  umum  kabul  kilingan  fikr 

xisoblanadi.  Chunki  sufiylarning  asosiy  belgilari  ularning  dagal  jundan  kiyim  kiyishlari  edi. 

Shimoliy  Arabiston  va  Suriyada  xristianlikning  turli  sektalariga  mansub  jaxongashta  monax  va 

anaxoretlarni sufiy deb atalar edi degan mu`lumotlar xam bor. 

 

Tasavvufga asos bulgan tarkidunechilik kayfiyatlari deyarli islom bilan bir davrda  yuzaga 



keldi. Sufiylikning ilk namoyandalari deb Paygambar a.s.ning Abu-d Dardo, Abu Zarr, Xuzayfa 

vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi saxobalri xisoblanadi. Ammo islomdagi asketik-mistik 

okimning  shakllanishi  VIII  asrning  urtalari  IX  asrning  boshlariga  tegishli.  Bu  davrda  sufiylar 

katoriga  muxaddislar,  korilar,  kussoslar,  Vizantiya  bilan  chegara  urushlarida  katnashgan 

jangchilar,  kosiblar,  tijoratchilar,  shu  jumladan  islomni  kabul  kilgan  xristianlar  kirganlar.  Bu 

davrda  sufiy  eki  at-tasavvuf  terminlari  xali  keng  tarkalmagan  edi:  uning  urniga  zuxd 

(tarkidunechilik)  eki  zoxid,  obid  suzlari  ishlatilar  edi.  Islomdagi  bu  mistik-asketik  okimning 

paydo  bulishi  va  tarakkiy  etishiga  musulmon  jamiyattidagi  birinchi  ikki  asr  davomidagi  siesiy-

ijtimoiy  bekarorlik,  diniy  xaetning  murakkabligi.  Uning  natijasida  kelib  chikkan  ma`naviy-

goyaviy izlanish va boshka dinlarning xususan xristianlikning ta`sirini kursatish mumkin. 

Ilk davr sufiylarining anikrogi zoxid va obidlarining uziga xos xususiyatlaridan – Kur`oni 

Karim  oyatlari  ustida  chukur  fikr  yuritish,  Kur`on  va  Paygambar  a.s.  sunnatlariga  kat`iy  amal 

kilish,  kechalarini  nafl  ibodatlar  bilan  bedor  utkazish,  kunduzlari  ruza  tutish,  xaet  lazzatlaridan 

voz  kechish,  gunoxdan  saklanish,  xokim  va  xarbiylardan  uzini  uzok  tutish,  xalol  va  xarom 

orasini  juda  uzok  tutish,  uzini  Allox  ixtieriga  topshirish  va  xokazolarni  ta`kidlash  mumkin. 

Jumladan fakr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi. 

Sufiylik  ta`limotlari  mu`taziylardagi  mavxum  iloxietga  oid  fikrlar,  obruli  shaxslarga  kur-

kurona taklid kilish, mukaddas matnlarga suzma-suz itoat etishdan farkli ularok, insonga asosiy 

ob`ekt  sifatida  karaydi;  insonning  amallarini  boshkaradigan  ruxoniyatining  mayda  kirralarini 


xam chukur taxlil kilish, shaxsiy kechinmalarga e`tibor bilan karash va diniy xakikatlarni chukur 

xis kilish ulargi xos xususiyatlardan edi. Shuning uchun xam ziyrak psixolog, «ilm al-kulub va-l-

xavotir»  -  «kalblar  va  fikrlar  ilmi»ga  asos  solgan  al-Xasan  al-Basriy  bekorga  sufiylikning 

asoschilaridan xisoblanmaydi. 

Al-Xasan  al-Basriyning  asxoblari,  basralik  zoxidlar  Rabox  ibn  Amr,  Rabi`iy  al-Adaviy, 

ad-Doroniylarning  (VIII-IX  asrlar)  va`z  va  ma`ruzalarida  Alloxga  bulgan  sof  muxabbat,  unga 

yakinlashishga bulgan intilish xakidagi fikrlar paydo  buldi. 

Usha  davrdan  boshlab  ular  sufiylikka  anik  mistik  xarakter  bagishlab,  sufiylik 

mafkurasining uziga xos xususiyatiga aylandi. IX asr davomida Tasavvuf nazarieti va amalietini 

ishlab  chikish  uchun  kizgin  xarakatlar  davom  etdi.  Basra  bilan  bir  katorda  Bagdod  va  Xurosan 

sufiylik  maktablari  eng  nufuzli  maktablar  sifatida  yuzaga  keldi.  Ularning  namoyandalari 

avvalgidek  sufiyning  ichki  dunesiga  asosiy  e`tiborni  karatar  edilar.  Ularning  «axvol», 

«makomot»lariga  batafsil  tavsiflar  berdilar.  Boshka  mistik  ta`limotlar  kabi  unga  sufiy  bosib 

utganida  «dune  gunoxkorligidan»  poklanib,  iloxietga  yakinlashishiga  sabab  buladigan  yul 

sifatida kuradilar. «Niyatlar» xakidagi ta`limot yanada chukurlashtirildi. Bunda uz-uzini nazorat 

(murokaba, muxosaba) kilishga erishish uchun uning «ixlos» va «sadokat» bilan bulishiga asosiy 

urugni  berdilar.  Bagdodlik  iloxietchi  al-Muxosibiy  tomonidan  shakllantirilgan  bunday 

ta`limotning Xurosanda kuplab tarafdorlari topildilar va ularni «malomatiylar» deb atadilar. 

Tasavvufda  Alloxga  etishish  fakatgina  yuzini  kurish  bilan  emas,  unga  kushilib  ketish 

(fano\bako) bilan bulishi xam mumkin degan fikr ilgarri surildi. Mansur al-Xalloj, ibn Ato, Ayn 

al-Kudot al-Xamadoniy kabi kishilarning katl etilishi boshka sufiylarni xusherlikka chakirdi. 

Tasavvuf  manbalarning  keltirishicha  ba`zi  musulmonlar  kalom  va  mantik  ilmlardagi  turli 

kurinishdagi  tortishuvlardan,  kuruk  baxslardan  uz  kalblarini  saklab  Allox  taoloning  muxabbati 

yulida  zuxd  va  takvoni  uzlariga  kasb  kilb  oldilar.  Bu  kabi  kishilarga  "sufiy"  deb  nom  berildi. 

Islom dinida birinchi sufiy nomini olganlardn Abu Xoshim Shomiy (vaf. 160\776-77y) tasavvuf 

usuliga  birinchi  marta  sharx  bergan  kishi  Imom  Molikning  shogirdi  bulmish  Zunnuni  Misriy 

(vaf.  256\869-70  y)  minbardan  turib  birinchi  marotaba  tasavvufga  chakirgan  kishi  Shibliy, 

tasavvuf usulini kengaytirib tartibga solgan kishi  Junayd  Bagdodiy edi. Aellardin birinchi sufiy 

bulgan  kishi  Robi`a  Adaviyyidir.  Umumaon  olganda  tasavvufning  rivojlanish  yuli  islom 

tarixining ajralmas bir bulagidir. 

Movorounnaxrga  sufiylik  Eron  rokali  kirib  kelgan.  Movorounnaxrda  juda  keng  tarkalgan 

sufiylik  koim  akoid  olimi  Shayx  Abu  Yakub  Yusuf  al-Xamadoniy  (vaf.  535\1140-41) 

maktabidan boshlangan. Yusuf Xamadoniyning maktabi ikki tarmokka ajralgan edi. 

1.

 



«Xurosan  madrasasi»  ya`ni  shaxar  va  shaxar  atroflarida  rivojlangan  va  xalk  orasida 

keng tarkalgan. Bu okimga Xuja Yusuf Xamadoniyning mashxur shogirdi Xoja Abd al-Xolik al-

Gijduvoniy (vaf. 1179y) murshidlik kilgan. Keyinchalik bu okimga Xoja Muxammad Baxouddin 

Nakshband  (1318-1389)  murshidlik  kilgan  va  bu  davrda  nakshbandiyya  tarikati  butun  islom 

olamiga tarkalgan. 

2.

 



Shayx  Axmad  Yassaviy  (1105-1166)  va  uning  shogirdlari  nomi  bilan  boglikdir. 

Axmad Yassaviy  sufiylik tarikatining targibotchisi bulish bilan birga shoir xam edi. U kadimiy 

uzbek  tilida  ijod  kilgan.  Yassaviy  asarlari  majmuasi  1878  yili  nashr  etilgan  «Devoni  xikmat» 

nomi  bilan  ma`lum.Bu  asar  islom  mafkurasining  sodda  ifodasi  bulib,  sufiylik  asoslarini  targib 

kiladi.  Uning  fikricha,  dunening  noz-ne`matlarini  suragan  kishi  sufiy  emas,  balki  zuxd  va 

takvoni ixtier etib, umrini toat ibodat xamda yigi bilan utkazgan kishi sufiydir. Uning «Xikmati»i 

xalk orasida mashxurdir. Yassaviyya tarikati XII asrda Movorounnaxrda paydo bulgan xam keng 

eyilgan.  Yassaviylik  ruxiy  osoyishtalikka,  sufiylik  yuliga  krishga,  pirning  raxbarligida 

«kamolot»  sari  borishga  da`vat  etgan.  Yassaviyya  keyinchalik  nakshbandiyya  tarikati  bilan 

birlashib ketgan. 



Download 462.62 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling