Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

3.2. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’moli 
Madaniy ekinlar o‘zining vegetatsiya davrida quyosh energiyasi ta’sirida 
tuproqda mavjud bo‘lgan issiqlik, suv, havo va mineral ozuqalardan fotosintez 
jarayonida o‘z tanasida organik moddalarni paydo qiladi. Bunda o‘simlik barglari 
uning ildizlari orqali tuproqdagi suv bilan ta’minlanib turadi. O‘simlikdagi fiziologik 
jarayonning normal amalga oshishi uchun tuproq tarkibida tegishli nam zaxirasi va 
havo bo‘lishi kerak. Havodagi kislorod o‘simlikning va tuproqdagi organik 
moddalarni mineral ozuqalarga parchalovchi aerob bakteriyalarning «nafas olishi» 
uchun zarurdir.

---

28
O‘simlik o‘sishi davrida ko‘p miqdorda tuproqdagi suvni iste’mol qiladi, uning 
faqat 0,01-0,03% i o‘sish to‘qimasini hosil qilish uchun ishlatiladi. Qolgani o‘simlik 
barglari va tanasi orqali bug‘lanishga sarflanadi. O‘simlikning normal rivojlanishida 
tuproq nam zaxirasini muntazam to‘ldirib borish, ya’ni tuproqni sun’iy namlantirish - 
sug‘orish
kerak bo‘ladi. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishga ketadigan suv sarfi ekinlarning bargidan, 
tanasidan va tuproq yuzasidan bug‘lantirilgan suv sarfi bilan belgilanadi. Ushbu 
umumiy bug‘lanish suv iste’moli yoki evopotranspiratsiya deb ataladi. 
Suv iste’mol qiymati iqlimiy shart-sharoitlardan yer yuzasiga tushadigan issiqlik 
energiyasi, tuproq nami, qishloq xo‘jaligi ekinining turi va hosildorlik qiymatlariga 
bog‘liqdir. 
Sug‘orma dehqonchilik amaliyotida qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv 
iste’molini aniqlashning quyidagi uch: to‘g‘ridan-to‘g‘ri dalada o‘lchov olish, 
meteorologik va hisobiy usullari qo‘llaniladi.
Hisobiy usulda empirik koeffitsientlar bevosita kuzatuvlar natijasida 
aniqlanganligi uchun bu usul aniqroq usul hisoblanadi. Shunday aniqlash 
formulalaridan biri A. N. Kostyakov formulasidir: 
,
Y
k
E
w
⋅
=
m
3
/ga, 
bu yerda 
E
-suv iste’moli, m
3
/ga; 
w
k
-suv iste’mol koeffitsienti, m
3
/t; 
Y
-loyihaviy hosildorlik, t/ga. 
Suv iste’mol koeffitsienti hosil birligiga sarflangan suv hajmi hisoblanib, iqlimiy 
shart-sharoitlar, ekin hosildorligi va agrotexnika darajasiga bog‘liqdir. Shuning uchun 
ham bu qiymatni barcha hududlar uchun yuqori aniqlikda aniqlash juda qiyindir.
Tabiiy namlanishning taqchilligi tuproqni sun’iy namlatishni taqozo etadi. Bu 
holda o‘simlikning alohida yillar va vegetatsiya davri uchun suv iste’mol qiymatini 
aniq belgilash zaruriyatini tug‘diradi. Bu talab bioiqlimiy usulda (A. M. va S. M. 
Alpatevlar) qondirilishi mumkin, jumladan: 
∑
⋅
⋅
=
,
d
k
10
E
b
m
3
/ga,
bu yerda 
b
k
-biologik koeffitsient, mm/mb; 
∑
d
-havoning o‘rtacha ko‘p yillik namlik taqchilligi 
yig‘indisi, mb.

---

29
Qurg‘oqchil mintaqada qishloq xo‘jaligi ekinlarining umumiy suv iste’molini 
aniqlashda N. N. Ivanovning bug‘lanishga asoslangan quyidagi formulasidan 
foydalaniladi: 
(
) (
)
,
8
,
0
a
100
t
25
0018
,
0
E
0
⋅
−
⋅
+
⋅
=
mm, 
bu yerda 
0
E
-oylik bug‘lanish, mm; 
t
-havoning o‘rtacha oylik harorati, 
o
С; 
a
-havoning o‘rtacha 
oylik nisbiy namligi. 
Suv muvozanat uslubi (SMU)
sug‘orish dalasining suv muvozanat tenglamasi 
usuliga asoslangandir:
,
W
W
M
W
P
E
f
gr
−
+
+
+
⋅
=
∆
µ
m
3
/ga, 
bu yerda 
µ
-yog‘indan foydalanish koeffitsienti; 
P
-vegetatsiya davridagi yog‘in miqdori, m
3
/ga; 
W
∆
-o‘simlikning ildiz qatlam tuprog‘idan foydalanadigan nam miqdori, m
3
/ga; 
M
-mavsumiy 
sug‘orish me’yori, m
3
/ga; 
gr
W
-ildiz qatlam tuprog‘iga sizot suvlaridan kapillar kuchlar ta’sirida 
kelib qo‘shiladigan suvlar miqdori, m
3
/ga; 
f
W
-sug‘orish suvining yer usti va faol qatlam ostiga 
bo‘lgan tashlama isrofi, m
3
/ga. 
SMU ning ko‘rinishlari – bu bug‘latgich va lizimetrlar hisoblanadi.
Bug‘latgichlar yuzasi 500-3000 sm
2
, balandligi 1-1,5 m bo‘lgan, osti va yon 
devorlari suv o‘tkazmaydigan silindrsimon idish ko‘rinishida bo‘lib, idishga tuproq 
monoliti o‘rnatiladi. Ular sug‘orish maydonida sizot suvlar chuqurligi 5-10 m da 
bo‘lganda, ya’ni suvlarning tik yo‘nalish bo‘yicha almashinuvi bo‘lmaganda 
qo‘llaniladi. 
Lizimetrlar esa monolitda tik suv alamashinuvini hisobga olishga asoslangan 
bo‘lib, bu idishlarning yuzasi 1000-2000 sm
2
dan (don ekinlari uchun) 10000 sm
2
gacha (g‘o‘zada), balandigi 1-2,5 m gacha bo‘ladi. 
Lizimetrlarda sizot suvlar sathi doimiy ravishda ushlab turiladi.
SMU ning kamchiligi 
E
ni aniqlashda o‘simlikning o‘sish omillari hisoblanmish 
issiqlik energiyasi, meteorologik va boshqa omillarning hisobga olinmasligidir. Bu 
omillar issiqlik muvozanati usuli (IMU) da inobatga olinadi. 

---

30
Sug‘orish yordamida yetishtiriladigan qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘rtacha suv 
iste’moli quyidagi qiymatlarga tengdir: don ekinlarida 3000-4000 m
3
/ga, sholida – 
12000 m
3
/ga, poliz ekinlarida 3000-10000 m
3
/ga, ko‘p yillik o‘tlarda – 8000-12000 
m
3
/ga, g‘o‘zada – 6000-9000 m
3
/ga. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’moli o‘simliklarning rivojlanish fazalariga 
bog‘liq holatda vegetatsiya davrida o‘zgaruvchandir. Shu bilan birga har bir ekinning 
biologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ularning suv iste’moli grafigi turlicha 
bo‘ladi. Jumladan, g‘o‘za umumiy suv iste’molidan gullaguncha 10-15%, gullash 
arafasida 60-70%, hosil yetilishi davrida 20-25% ini iste’mol qiladi.
Sug‘oriladigan 
maydonlarda 
yetishtiriladigan 
asosiy 
qishloq 
xo‘jalik 
ekinlarining kunlik iste’mol grafiklari 2-rasmda keltirilgan. Har bir ekin o‘zining 
maksimal suv iste’mol muddatiga ega. G‘o‘zada bu muddat uning gullash fazasiga 
(iyul-avgust), bug‘doyda ham gullash fazasiga (iyun), shakar lavlagida esa ildiz 
o‘sish fazasiga (iyul) to‘g‘ri keladi.
Suv iste’moli grafigi ekinlarning sug‘orish rejimini aniqlashga yordam beradi. 
Tabiiy sharoitlarda qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’moli tuproqdagi nam 
zaxirasi va yog‘in hisobiga qondiriladi. Qurg‘oqchil mintaqalarda esa bu nam taqchil 
2-rasm. Sug‘oriladigan yerlardagi 
qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv 
iste’moli grafiklari: