Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

Nazorat savollari 
1. Eroziya to‘g‘risida tushuncha. 2. Antropogen (jadallashgan) eroziya. 3. Suv 
eroziyasining ko‘rinishlari. 4. Tuproq eroziyasi va uning turlari. 5. Yonbag‘ir turining 
tuproq eroziyasiga ta’siri. 6. Shamol eroziyasining hosil bo‘lishi. 7. Tuproq 
eroziyasiga qarshi chora-tadbirlar. 8. Ihota daraxtzorlarini barpo etish. 9. Himoya 
uchun mo‘ljallangan ekinlar. 10. Eroziyaga qarshi qo‘llaniladigan gidrotexnik 
inshootlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

174
12. O‘RMON MELIORATSIYASI 
 
12.1. O‘rmonning, o‘rmon melioratsiyasining mohiyati va o‘rmonni inson 
hayotidagi o‘rni 
O‘rmon – bu o‘simliklar to‘plami (uyushmasi), ya'ni ma'lum bir sharoitda 
o‘simliklar evolyusiyasining o‘tishi bilan vujudga kelgan tabiatdagi qonuniy hodisa. 
O‘rmon melioratsiyasi - o‘rmonlar barpo qilish yo‘li bilan atrof muhitning va 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining tabiiy sharoitini yaxshilashga qaratilgan tadbir. 
Bu yerlarni yaxshilashga yo‘naltirilgan tashkiliy-xo‘jalik va texnologik ishlar 
majmuidir.
O‘rmon melioratsiyasi ishlarini amalga oshirishdan asosiy maqsad qumlarning 
ko‘chishi, qurg‘oqchilik, garmsel, qora bo‘ronlardan muhofozalovchi ixota 
daraxtzorlarini barpo etish, tuproqni yuvilishdan, yemirilishdan, ko‘chishdan 
muhofaza qilishdan iborat. 
O‘rmon melioratsiyasi fani ilmiy asoslangan fan bo‘lib ilmiy asoslangan holda 
tog‘oldi, tog‘, qumlik va sug‘oriladigan mintaqalarda yer, iqlim, tuproq sharoitiga 
qarab meliorativ ahmiyatga ega bo‘lgan daraxtzorlar barpo qilish va parvarishlash 
ishlarini o‘z ichiga oladi. 
Odamzotning ishlab chiqarish faoliyati ta'sirida tabiatda katta o‘zgarishlar yuz 
beradi: shamol va suv oqimi ta'sirida tuproq yemiriladi; havo, tuproq va o‘simliklar 
ifloslanadi. Bularning hammasi inson sog‘ligiga ta'sir kiladi, qishloq xo‘jalik 
maxsulotlari sifatini yomonlashtiradi.
O‘rmon meliorativ daraxtlarini ekish boshqa tadbirlar majmui bilan birgalikda 
tuproqni shamol va suv eroziyasidan saqlaydi, dalalar namligini yaxshilaydi, 
qurg‘oqchilikning zararli ta'sirini pasaytiradi. 
Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi ixota daraxtlari himoyasidagi yerlarda 
ochiq yerlardagiga nisbatan anchagina yuqori. Bunday holat faqatgina qurg‘oqchilik 
yillaridagina emas balki boshqa yaxshi kunlarda ham kuzatiladi. 
Bulardan tashkari, o‘rmon melioratsiyasi dalalari agrotexnika ishlari samarasini 
oshiradi, manzarani yaxshilaydi, inson yashaydigan muhitni sog‘lomlashtiradi. 

---

175
Bularning hammasi tabiatni muhofaza qilish va qishloq xo‘jalik ishlab chikarishining 
tabiiy sharoitini yaxshilash muammosini yechishda o‘rmon melioratsiyasi 
ahamiyatini yanada oshiradi. 
O‘rmondan melioratsiya vositasi sifatida foydalanish uning tabiiy xususiyatlariga 
asoslangan. U shamol tezligini pasaytiradi, o‘rmon daraxtlari ostidagi tuproq 
yog‘ingarchilik suvini tezda shimib oladi, natijada tuproq yuzasida suv oqimi vujudga 
kelmaydi. O‘rmonning bu xususitlari faqatgina o‘rmon bilan band bo‘lgan 
maydonlarga tarqalibgina qolmasdan barki yondosh yerlarga ham ta'sir qiladi. 
Shuning uchun ham tuproqni suv va shamol eroziyasidan saqlashga, mikroiqlimni 
yaxshilashga qaratilgan o‘rmon melioratsiyasi daraxtlari tizimini tashkil etishni 
nazarda tutadi. 
O‘rmon meliorativ daraxtlari o‘tkazuvi asosiy vazifadan tashqari yog‘och 
yetishtirish, mevalar, qo‘ziqorinlar va boshqalarni to‘plash uchun foydalanadi. 
Bulardan tashqari ular atrofini muhofaza qilishda va qishloq xo‘jalik yer turlari 
joyining biologik sig‘imi (hajmi) ni oshirishda katta ahamiyatga ega. Ularda qishloq 
dalalaridagi zarurkunandalarni yo‘q qiladigan ko‘pdan - ko‘p qushlar va boshqa 
jonivorlar joylashadi. Ularning sanitariya gigiena va estetika sohasida ham ahamiyati 
katta: ular qishloq aholisining turmush va mehnat sharoitini yaxshilaydi. 
O‘rmon meliorativ daraxtlari o‘tkazuvi tizimini tuzish va joylashtirishda ular 
dehqonchilik tizimining asosiy zvenolaridan biri ekanligini va joyga biriktirib 
qo‘llangan ishlab chiqarish vositasi sifatida bir qator xususiyatlarga ega ekanliklarini 
hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Ularning eng asosiylari quyidagilar: 
1. O‘rmonlarni qishloq xo‘jalik ekinlari dunyosiga kompleks ravishda ta'sir 
ko‘rsatishi.
2. Himoyalaydigan o‘rmon meliorativ daraxtlar o‘tkazuvi o‘zining meliorativ 
ta'sirini faqatgina o‘zi egallagan maydonga emas, balki atrof maydonlarga ham ta'sir 
qiluvchi muhim va spetsifik xususiyatga ega ekanligi. 
3. O‘rmon daraxtlari o‘tkazuvi joyga biriktirilgan ishlab chiqarish vositasi 
tarkibiga kiradi. Undan foydalanish uzoq muddatta mo‘ljallangan. Uni barpo qilish 
esa maxsus yer maydoni va anchagina mablag‘ hamda mehnat talab qiladi. Shuning 

---

176
uchun o‘rmon daraxtlari o‘tkazuvini barpo qilishda ular uchun kerakli maydonni aniq 
belgilash lozimligi.
Klassik o‘rmonshunos rus olimi G.F Morozov o‘rmon tabiati uchta tarkibiy 
qism (komponent)dan tashkil topganligini o‘z vaqtida ko‘rsatib o‘tgan. Ular 
quyidagilar: 1) nasllar tabiati; 2) ularni birlashtirish tabiati; 3) joyida o‘sish sharoiti. 
Nasllar tabiati birinchi navbatda o‘simliklar xillaridagi xususiyatlar, ya'ni 
o‘simlikning yashash sharoitiga bo‘lgan talabi bilan ifodalanadi. Birlashtirish tabiati 
nasllarning o‘zaro munosobatlarini, ya'ni ularning joyda birga joylashishiga 
chidashlari yoki bir-birlariga foydali bo‘lishlarini aks ettiradi. Joyida o‘sish 
sharoitining tabiati esa o‘simliklarning asosiy hayot omillari (yorug‘lik, havo, 
issiqlik, namlik, ozuqa)ga bo‘lgan talabini kondiradigan joyning fizik xususiyatlari 
bilan aniqlanadi. O‘rmon tabiatini tashkil etadigan komponentlar juda ham 
o‘zgaruvchan. Ular ichida eng muhimi bo‘lib, joyda o‘sish sharoitining tabiati 
hisoblanadi. Chunki bu komponent o‘rmonning butun qiyofasini belgilaydi, joyda 
qanaqaligi daraxtlar nasli o‘sishini aniqlaydi. Bu to‘g‘risida prof. G.F.Morozov, 
M.Ye.Tkachenkolar 
quyidagicha 
yozishadi: 
«O‘rmon 
deganda 
geografik 
landshaftning o‘ziga xos juda ko‘p daraxtlardan iborat elementi tushunilib, ular 
o‘zining rivojlanishida atrof muxitga ko‘pmi, kammi o‘z ta'sirini ko‘rsatadi va 
biologik bog‘liq ko‘rinishda bo‘ladi». 
O‘rmon daraxtlari biosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular 
bisferadagi moddalar muvozanatini saqlaydi, moddalar almashib turishini tartibga 
solishni ta'minlaydi, suvlarni muhofoza qilish, gidroiqlim, tuproqni himoyalash va 
sog‘lomlashtirish funksiyalarini bajaradi; bir necha xil hayvonlar va parrandalar 
uchun yashash joyi bo‘lib xizmat qiladi. Odamzod uchun o‘rmon qadimdan yashash 
va oziq-ovqat topish joyi bo‘lib kelgan. Hozir ham u insoniyat hayotida muhim 
ahamiyatli mahsulotlar manbai sifatida o‘z o‘rnini yo‘qotmagan. O‘rmonlar chorva 
mollarini boqish, ov qilish, pichan o‘rish, daraxt va o‘simliklar mevasini va dorivor 
o‘simliklar xomashyosini to‘plashda foydalaniladi. O‘rmon daraxtlari va 
o‘simliklarining estetik ahamiyati ham babaho, ularning ta'sirli va takrorlanmaydigan 
chiroyliligidan aholi punktlarini ko‘kalazorlashtirishda keng foydalanadilar. 

---

177
O‘rmonlarning quyidagi xususiyatlarini sanab o‘tish mumkin: 
1. O‘rmonlar vitaminlarga boy meva, yog‘och va dorivor o‘simliklarni odamzodga 
hadya etadi. 
2. Ular iqlimni mo‘tadil qilib turishi, qurg‘oqchilikka qarshi kurashda qo‘l keladi. 
3. O‘rmonlarning inson salomatligini tiklashda o‘rni muhim. 
4. O‘rmon o‘simliklari havoni kislorod bilan boyitibgina qolmay, havo harorati 
keskin o‘zgarishining oldini olish xususiyatiga egadir. 
5. Ba'zi bir o‘rmon o‘simliklari havoga uchuvchi (fitonsidlar) ajratish orqali kasallik 
tarqatuvchi mikroorganizmlarni o‘ldirish xususiyatiga ham egadir. 
6. O‘rmonlar suvni boshqarish, suv saqlash va tuproqni himoyalash ahamiyatini ham 
o‘taydi. 
7. Ular daryolarni va suv havzalarini ifloslanishdan, sayozlashishdan himoyalaydi. 
8. Suv toshqinlarining kuchini kamaytirishda ham o‘z kuchini ko‘rsatadi. 
9. O‘rmonlar tuproqni suv bilan yuvilishdan, jarliklar hosil bo‘lishidan himoyalaydi. 
10. Ular yo‘llarni qor va suv ko‘chkilaridan ham saqlaydi.