Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

12.2. O‘zbekistonning o‘rmon fondi. 
Mavjud statistik ma'lumotrga ko‘ra jahon mikyosidagi quruqlikning 29% yoki 
3722 mln ga o‘rmonzorlar qoplagan, shundan 1235 mln ga (30,5%) o‘zlashtirilgan 
hisoblanadi. Maxsulot bermaydigan (borish qiyin bo‘lgan) o‘rmonzorlar maydoni 
1044 mln ga. dan ortiroq. Katta xajmdagi pishib etishgan yog‘ochli o‘rmon daraxtlari 
mavjud, ularning uchdan birini ninabargli qimmatbaho daraxtlar tashkil etadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan o‘rmonlar davlat mulki va 
boyligi hisoblanadi. O‘rmonlarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 
ta’qiqlanadi. 
Respublika miqyosida o‘rmon xo‘jaligi va o‘rmonzorlarning unchalik 
rivojlanmaganligi tufayli o‘rmon daraxtlari yogochiga bo‘lgan katta extiyoj boshqa 
mintaqalar hisobiga qondiriladi. 
Davlat ahamiyatidagi o‘rmonlardan joyiga qarab to‘g‘ri va maqsadga muvofiq 
foydalanishni ta'minlash maqsadida ular uch guruhga bo‘linishi (1977 y) qabul 

---

178
qilingan. 
Birinchi guruh o‘rmonlariga - havzasini himoyalovchi (daryo, ko‘l va suv 
omborlari qirg‘og‘ida joylashgan); ixotalaydigan–himoyalaydigan (tog‘ qiyaliklarida 
eroziyaga qarshi joylashgan, dalalarni ixotalaydigan, yo‘l va kanallar yoqasida 
joylashgan); sanitariya-gigiena va sog‘lomlashtirish ahamiyatidagi (shahar va qishloq 
aholi atrofida joylashgan o‘rmonlar, suv manbalarini himoyalovchi sanitariya 
mintaqasida joylashgan); alohida joylashgan qimmatbaho o‘rmon massivlari, 
qo‘riqxonalar, tabiiy va milliy bog‘lar, ilmiy va tarixiy ahamiyatdagi o‘rmonlar, 
mevali va yong‘oq, mevali o‘rmonlar kiradi. Bu o‘rmonlardagi o‘rmon xo‘jaligi 
faoliyati ularni saqlashga, quvvatlashga va qo‘yilgan talabga javob beradigan foydali 
xossalarni kuchaytirishga karatilgan. Bu o‘rmonlardagi daraxtlardan yog‘ochlar 
tayyorlanmaydi. 
Ikkinchi guruh. Bu guruhga aholiy zich joylashgan mintaqalardagi asosan 
himoya qilish va sog‘lomlashtirish vazifasini bajaruvchi, ekspluatatsiya qilish 
chegaralangan o‘rmonlar kiradi. Bu o‘rmonlarda yog‘och tayyorlash o‘rmondan 
uzluksiz foydalanishni ta'minlash bilan bog‘liq. Bu guruhga birinchi guruhga 
kirmagan jamoa xo‘jaliklari va boshqa yerdan foydalanuvchilarning yerlardagi 
barcha o‘rmonlar ham kiradi. 
Uchinchi guruh. Bu guruhga ko‘p o‘rmonli mintaqalarning o‘rmonlari kiritilgan. 
Bu o‘rmonlarda asosiy yog‘och tayyorlash ishlari olib boriladi. Xalq xo‘jaligining 
yog‘ochga bo‘lgan talabi aynan shu guruh o‘rmonlari orqali qondiriladi. 
O‘rmon yog‘ochini tayyorlashda hosil bo‘lgan chiqindi (qipiq, qirindi va 
shoxcha)lar gidroliz sanoatida keng foydalaniladi, jumladan o‘rmon kimyosi ishlab 
chikarishda yog‘ochdan turli mahsulotlar olinadi. 
Xalq xo‘jaligida o‘rmon yog‘ochining roli juda ham katta. Undan natural holda 
foydalanish hyech vaqt kamaymaydi, qayta ishlash mahsulotlarining soni va xillari 
esa uzuksiz ko‘payib boradi. 
Himoyalaydigan o‘rmon daraxtlari tizimi deganda joyining relefi va tuprog‘ini 
hisobga olib joylashtirilgan ixota daraxtlari tizimi va o‘rmon massivlarining atrof 
hududga ta'siri yig‘indisi tushuniladi. Bu tizim quydagi himoyalovchi o‘rmon 

---

179
daraxtlari o‘tkazuvini xillar oladi:
1. Dalalarni himoya (ixota)laydigan o‘rmon daraxtlari. Ularni dalalarni quruq 
shamol (garmsel)dan va shamol eroziyasidan saqlash uchun tekis yerlarda va 
sug‘orish tarmoqlari atrofida joylashtiriladi. 
2. Suv oqimini tartibga solib turuvchi (kengligi 15 m) o‘rmon daraxtlari va 
buta o‘simliklardan tashkil etilgan to‘siq (kulis)lar. Bular suv oqimini tartibga solish 
maqsadida qiyalikdagi haydalma yerlarda joylashtiriladi. Bu daraxtlar dalalarda suv 
eroziyasining oldini olish va mikroiqlimni yaxshilash uchun ham xizmat qiladilar. 
3. Balka va jarliklar oldi o‘rmon daraxtlar tizimi (kengligi 15-21 m atrofida), 
balkalar va jarliklarning yoqasi bo‘ylab joylashtirilgan. Bulardan tashqari yuzada suv 
oqkimini tartibga solish, uni to‘xtatish yoki uni oldini olish, kam mahsulotli yerlardan 
xo‘jalik maqsadida foydalanish, yaqin atrofda mikroiqlimni yaxshilashga qaratilgan 
balka va jarliklar atrofida joylashtiriladigan o‘rmon daraxtlari o‘tkazuvi.
Yuqoridagi qishloq xo‘jalik dalalari uchun asosiy bo‘lgan uch xil o‘rmon 
meliorativ daraxtlaridan tashqari, himoyalaydigan hududning xususiyatlarini hisobga 
oladigan boshqa o‘rmon meliorativ daraxtlari ham barpo etiladi. Ular quyidagilar: 
a) sug‘oriladigan yerlarda kanallar bo‘ylab joylashadigan suv yuzasidan bug‘lanishi 
kamaytirish, yer osti suvini pasaytirish, dalalarni quruq shamol (garmsel) dan 
saqlashga qaratilgan o‘rmon daraxtlari tizimi; 
b) zaxi qochiradigan yerlarda kanallar bo‘ylab joylashadigan ularning ko‘milib 
ketishidan saqlashga, dalalarni esa shamol eroziyadan saqlashga qaratilgan o‘rmon 
daraxtlari tizimi;
v) bog‘zor, uzumzor va boshqa ko‘p yillik mevali daraxtlarning ichida joylashadigan, 
shamol tezligini pasaytirish va mikroiqlimni yaxshilash uchun qo‘llanadigan o‘rmon 
daraxtlari tizimi; 
g) hovuzlar va suv omborlari atrofida, daryolar yoqasida va suvli yerlarda suv 
oqimidagi qattiq zarrachalarni ushlab qolish, qirg‘oqlarni yemirilishidan, yuvilishdan 
va qum bosishdan saqlash uchun joylashtiriladigan o‘rmon daraxtlari; 
d) yaylovlarda ularning mahsuldorligini oshirish, chorva mollarini shamol va qum 
jaziramasidan saqlash uchun joylashtiriladigan o‘rmon daraxtlari va to‘p-to‘p qilib 

---

180
o‘tqazilgan daraxtlar; 
ye) qishloq xo‘jaligida foydalanilmayotgan maydonlarda, qumliklarni mustahkamlash 
va unumdor yerlar qatoriga kiritishga qaratilgan to‘siq (kulis)lar, to‘p-to‘p qilib 
o‘tqazilgan va massivli o‘rmon daraxtlari; 
j) tog‘ qiyaliklarida yuza yuvilishni kamaytirish va sel oqimining oldini olish uchun 
joylashtiriladigan chiziqli, to‘p-to‘p va massiv qilib o‘tkaziladigan o‘rmon daraxtlari; 
z) yo‘llar yoqasida ularni qor va qum bosishdan saqlaydigan o‘rmon daraxtlari 
tizimi; 
k) qazilma boyliklar konlarida hosil bo‘ladigan ag‘darma (otval)larda rekultivatsiya 
qilish maqsadida joylashtiriladigan o‘rmon daraxtlari.
Mavjud an'anaga ko‘ra o‘rmondan foydalanish quyidagilarga bo‘lingan: bosh, 
o‘rta va yondosh. Bosh foydalanish - daraxtlar o‘tqazish, yetishtirish, yog‘ochlar 
olish. O‘rtacha foydalanish – o‘rmon daraxtlarini parvarish qilish, ishlov berish. 
Bunday ishlov berishlar pishib yetishmagan yoshdagi barcha guruh o‘rmonlarida 
amalga oshiriladi. Ular umumiy tayyorlanadigan yog‘ochlarning yarmidan ko‘pini 
berishi mumkin. Himoyalovchi o‘rmon daraxtlari (kurort o‘rmonlari, o‘rmon bog‘i, 
daryo, ko‘l va suv omborlari yoqasidagi o‘rmon daraxtlari) o‘tqazuvida o‘rtacha 
ishlov berish pishib yetishgan o‘rmon daraxtlarida ham o‘tqazilishi mumkin. 
O‘rtacha ishlov berish (foydalanish) ayniqsa, birinchi guruhdagi o‘rmon daraxtlari 
uchun muhim ahamiyatga ega. Bunday ishlov berish o‘rmonning foydali xossasini 
oshiradi, yog‘ochga nisbatan talabini qondiradi. O‘rmondan yondosh (yordamchi) 
sifatida foydalanish deganda undan yaylov, pichanzor, meva, qo‘ziqorin va dorivor 
teradigan, asal arilar quttisini joylashtiradigan, ov qiladigan joy sifatida foydalanish 
tushuniladi. O‘rmondan yuqoridagi an'anaviy foydalanishlardan tashqari, keyngi 
yillarda, yangi xildagi foydalanishlar paydo bo‘ldi-o‘rmon meliorativ va rekreatsion 
foydalanishlardir. Unga ko‘ra respublika o‘rmonlari tog‘, cho‘l, vodiy va to‘qay 
o‘rmonzorlariga bo‘linadi. Tog‘ o‘rmonlari 769,9 ming gektarni, cho‘l o‘rmonlari 
7001,6 ming gektarni, vodiy o‘rmonlari 178,9 ming gektarni va to‘qay o‘rmonlari 
107,3 ming gektarni tashkil qiladi. 
Tog‘ o‘rmonlarining 105 ming ga qismi archazor bo‘lib, Tyan Shan tog‘larida 

---

181
(Chotqol va Quramin tizmalari) 26 ming ga, Hisor tizmalarida 46 ming ga, Turkiston 
tizmasida 33 ming ga ni tashkil qiladi. 
Tog‘larning yuqori qismlari archazorlar bilan qoplangan, yong‘oq va yovvoyi 
holdagi mevali daraxtlar pastki va namli maydonlarda, bodom, do‘lana yonbag‘r va
nami kamroq tog‘larda o‘sadi. 
Yong‘oq, olma, nok, olcha daraxtlari asosan issiqsevar ekinlar hisoblanib, ular 
800–2300 m balandlikda, 800-900 mm (eng ko‘pi 1500 mm) yog‘in miqdori mavjud 
maydonlarda havo harorati 9-12
o
S bo‘lgan (6, 8 ming ga) maydonda 
yetishtirilmoqda. 
Bodomlar asosan Bobotog‘da ko‘p tarqalgan bo‘lib, ular hozirgi kunda 11,5 
ming ga maydonda yong‘oqzorlar O‘zbekistonda 100 ming ga maydonda mavjud. 
O‘rmon maydonlarni 1, 5-2 marotaba ko‘paytirish imkoni bor. 
Respublikamiz ekologik muvozanatini yaxshilashda madaniy o‘rmonlarni 
ko‘paytirish zamon talabidir. Jarliklar paydo bo‘lishining oldini olishda, suv 
tanqisligi muammosini hal etishda selga qarshi kurashda, qumlarning ko‘chishni 
to‘xtatishda, dasht-yaylovlarning hosildorligini oshirishda, sug‘oriladigan yerlardagi 
ekinlar hosildorligini oshirida madaniy o‘rmonlarning ahamiyati nihoyatda katta. 
Asosiy vazifa respublika xalqining yog‘ochga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, tog‘li, 
tog‘oldi, qumli va qishloq xo‘jaliklari yerlarini tabiiy ofatlardan muhofaza etishni va 
shular bilan birgalikda paxta, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlari hosilini 
oshirishga qaratilgan .