Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
§ ÖZ YOLUMUZU MÜƏYYƏNLƏŞDİRƏRKƏN
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bertran Rassel
|
§ ÖZ YOLUMUZU MÜƏYYƏNLƏŞDİRƏRKƏN
Dövrü və ya milləti anlamaq üçün biz onun fəlsəfəsini anlamalıyıq, onun fəlsəfəsini anla‐ maq üçün isə biz özümüz müəyyən qədər fi‐ losof olmalıyıq. Burada qarşılıqlı asılılıq özünü aydın göstərir: insanların həyat şəraiti xeyli də‐ rəcədə onların fəlsəfəsini müəyyən edir, lakin həm də əksinə, onların fəlsəfəsi xeyli dərəcədə həmin şəraiti müəyyənləşdirir 1 .
Bertran Rassel
Üçüncü minilliyin əvvəli göstərdi ki, qeyri-qərb cəmiyyət- ləri hazırda formalaşan yeni dünya nizamının xeyrinə olaraq, mövcud və ənənəvi institusional strukturlardan üz döndərir- lər. Əfqanıstan və İraq “hegemonçuluq demokratiyası” prin- sipi ilə formalaşan mondializmin nəinki təkcə proloqu oldu, həm də öz təsir qüvvəsini möhkəmləndirmək naminə geosi- yasi qurşağın yaradılmasında təzahür edən yeganə fövqəl- dövlətin gələcək strategiyasının əsas prioritetini üzə çıxardı. Aydındır ki, perspektivdə “üçüncü demokratik dalğanın” ge- nişlənməsi “arzu edilməyən”, “yanlış”, “qeyri-qərb”, “qeyri-
1
стр. 20.
690 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
loyal” və “şər” liderlərin 1 aşkara çıxarılması və bəzən də yeni müstəqil dövlətlərin süni şəkildə, “məcburi” yenidən trans- formasiyası vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir. Formalaşmaqda olan və BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvlərinin çoxu tərəfindən fəal tənqid edilən dünya ni- zamı dünya siyasətinin çoxmərkəzliyi və çoxvektorluğunu get- gedə daha az təcəssüm etdirir. Bu və ya digər birtərəfli ak- siyaların və başqa dövlətlərin işlərinə qarışmaq üçün daim is- tifadə olunan demokratiya, dünya birliyi üçün nə isə bir “qlo- bal müdaxilənin” girovuna çevrilmişdir. Son dərəcə dəbdə olan, qərb və Rusiya müəlliflərinin ötən əsrin sonlarına aid tədqiqatlarında tez-tez adı çəkilən qloballaşma, qərbləşmə, sivilizasiyalararası dialoq, modernləşmə və bir sıra belə ter- minlər demokratik rejim qurulması ilə tədricən öz yerini hərbi- siyasi üstünlüyün nisbəti probleminə verir. Demokratiya get- gedə daha çox kənardan və digər cəmiyyətin iradəsi ilə qurulan rejimlə təcəssüm olunur və bəzən elə təsəvvür yaranır ki, o, idxal olunduğu cəmiyyətin arzu və istəklərini getdikcə daha az ifadə edir. Belə yanaşma hazırda bir çox çətinliklərlə üzləşir, çünki demokratiyanın yayılması siyasətini yürüdən ölkənin özü onun həyata keçirilməsində çətinliklərlə qarşılaşır. Məsələn, tanınmış Amerika tədqiqatçıları arasında ABŞ-ın özündə demokratiyanın nəzəri və praktik cəhətləri barədə bö- yük fikir ayrılığı vardır. Onların əsərləri Amerikada demok- ratiyanın indiki vəziyyətinin alçaldıcı tənqidindən və mənfi şəkildə qiymətləndirilməsindən xali deyildir. Həmin tədqi- qatlarda yüksəlişinə görə vətəndaşlarının qüvvə və bacarıqla- rını buxovlardan azad etmiş ictimai quruluşa borclu olan bu ölkədə demokratiyanın taleyindən ciddi narahatlıq hiss edilir.
1
Oğul Buşun dediyi “şər oxu” prinsipi ilə.
691 Sözardı əvəzi
V.L.İnozemtsevin yazdığı kimi, bu narahatlıq əsassız deyil, çünki hazırda ABŞ “özünü məramı bütün dünyada sülh və demokratiya ideallarını yaymaq olan seçilmiş millət hesab edir. Bir çoxları beynəlxalq münasibətlərdə demokratiya prinsiplərinə hörmət etməyən və insan hüquqlarına dair baza konvensiyalarını imzalamayan dövlətin demokratiya və azad- lıq uğrunda başladığı bu “səlib yürüşlərinə” şübhə ilə ya- naşırlar. Lakin bu şübhə daha çox belə bir inamdan irəli gəlir ki, tam bir sıra xalqlara yabançı ideyanı sırımaq olmaz, nə ilə əvəzlənəcəyi barədə ümumi təsəvvür belə olmadan, təşəkkül tapmış dünya nizamını dağıtmaq ağılsızlıqdır” 1 . Luis Xarts yazır: “Qərbdə Lokkun doktrinası rasionalizmin rəmzi sayılır, lakin ABŞ-da ona bağlılıq o dərəcədə irrasional- dır ki, hətta bu doktrinanın məğzi olan liberalizmi belə duya bilməmişlər”. Buradan müəllif belə bir nəticəyə gəlir: “Ameri- kada heç vaxt liberal hərəkat və ya əsl liberal partiya olmamış- dır. Yalnız “Amerika həyat tərzi” – Lokk ideyalarının spesifik milli yozumu olmuşdur… Nə qədər qəribə olsa da, “libera- lizm” onun maksimum dərəcədə həyata keçirildiyi ölkəyə yad- dır. Məsələ bununla da bitmir. Söhbət bütün Qərb dünyasında şəxsiyyətin azadlığının rəmzi kimi göylərə qaldırılan doktrina- dan gedir, lakin Amerikada onun təsiri o qədər güclü olmuşdur ki, azadlığın özü üçün təhlükə yaratmağa başlamışdır” 2 .
məşhur fikirlər real vəziyyətlə heç də həmişə üst-üstə düş- mür. Rocers M.Smit hesab edir ki, ABŞ heç zaman eqalitar 3
1 “ Теория и практика демократии”. Избранные тексты. М., 2006, стр. IX.
2
Yenə orada, səh. 106. 3
E q a l i t a r i z m – insanlar arasında sosial fərqlərin legitimliyini inkar edən ümumi rifah dövləti nəzəriyyəsinin əsas müddəası.
692 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
və siyasi elitası tərəfindən askriptiv (statusu doğumla müəy- yənləşdirən) sosial sistemin mövcudluğuna haqq qazandırıl- ması dəqiq və dürüst ifadə olunmuşdur… Askriptiv amerika- nizmin tərəfdarlarının bir çoxu iddia edirdi ki, dövlətin iqti- sadi və siyasi strukturları hətta ümumi hüquq prinsiplərinə riayət olunmamaq hesabına belə, formal olaraq təbii və mə- dəni qeyri-bərabərliyi əks etdirməlidir 1 .
ranlığı özünü bir o qədər də doğrultmur, Amerika cəmiyyətini isə əsaslı olaraq eqalitar yox, multiənənəvi cəmiyyət sırasına aid etmək olar. Müəllifin fikrincə, “Amerika heç vaxt tamamilə liberal ölkə olmayıb, dəyişikliklər gərgin səylər nəticəsində başa gəlmişdir və tez-tez dayanıqsız olur”. Ta- mamilə mümkündür ki, “gələcəkdə Amerikada yenidən bir daha irqi, etnik və gender qeyri-bərabərliyini möhkəmləndirən təzə intellektual, siyasi və hüquqi sistemlər yarana bilər” 2 .
qında tənqidi fikir Qərbin və bütövlükdə ABŞ-ın xüsusi ola- raq işlənib hazırlanmış və ayrı-ayrı ölkələrdə hakimiyyətin dəyişilməsinə yönəldilmiş inqilabi texnologiyalardan istifadə etməklə, dünyanın qalan hissəsində demokratiyanı yaymağa göstərdikləri səylərin nə dərəcədə doğru olub-olmaması mə- sələsini (yenə də Amerika tədqiqatçılarının yanaşmaları priz- masından) nəzərdən keçirməyə imkan verir. Postsovet məka- nındakı hadisələrə nəzər salaq. Sual etməyə dəyər: totalitarizmdən demokratiyaya keçid həmişə ciddi ictimai sarsıntılarsız və toqquşmalarsızmı olub? Son dərəcə mürəkkəb və əsla ritorik olmayan sualdır. De-
1 “
стр. 415.
2 Yenə orada, səh. 416.
693 Sözardı əvəzi
mokratiyaya keçidin xarakterini müəyyənləşdirən amillər çoxdur. Ölkənin taleyini avantürist eksperimentlərlə imtaha- na çəkməmək üçün cəmiyyətin demokratik dəyərlərə doğru davamlı, sabit və rəvan hərəkətini təmin edən yol seçmək la- zımdır. Bu, xüsusilə demokratik baxışların ənənəvi institu- sional normalar və stereotiplərlə bir qədər münaqişəli müna- sibətdə olduğu ölkələrə aiddir. 83 yaşlı Q.Kissincer (ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi) postso- vet respublikalarında gedən demokratikləşmə proseslərinə ki- fayət qədər real baxır. O, bu ölkələrdəki demokratiyaya qarşı səslənən bütün iradları rədd edərək yazır: “İstənilən ölkədə baş verən təkamül prosesi haqqında düşünmək lazımdır” 1 . Mövzu-
nu davam etdirən siyasətçi vurğulayır ki, o, “bu ölkələrdə ge- dən təkamül prosesləri haqqında tamamilə müsbət fikirdədir”. Bir tərəfdən, dövlətçiliyi qoruyub saxlamağa, digər tərəf- dən isə, demokratik transformasiyanı həyata keçirməyə im- kan verən optimal şərait ilkin mərhələdə milli tranzitin daya- nıqlığını və səmərəli dövlətçiliyin qurulmasını təmin edə bi- lən güclü hakim elitanın olmasından ibarətdir. Azərbaycan milli tarixinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaq- la, müasir cəmiyyətin universal dəyərlərinə əsaslanan de- mokratik inkişafın təkamül yolunu seçmişdir. Bizim priorite- timiz çoxpartiyalılığın olmasını nəzərdə tutan insan hüquq- ları və vətəndaş azadlıqlarına riayət edilməsidir. Müstəqillik illərində demokratik tranzitin institusional əsaslarını yarat- maq və demokratiyanın bərqərar olması mərhələsini təmin etmək üçün ölkə bir çox ciddi çətinlikləri (dövlət çevrilişi cəhdləri, dövlət başçısına sui-qəsdlər, Ermənistanla Dağlıq Qarabağ üstündə müharibə, erməni separatçılarının terror
1
694 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
aktları, ölkəni parçalamaq cəhdləri və s.) aradan qaldırmalı oldu. Ancaq hər halda, xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, cə- miyyətimizdə heç də hamı ölkənin inkişafının təkamül yolu- nu real və məqbul hesab etmir. Bu səbəbdən də müəyyən da- xili və xarici qüvvələr “demokratiyaya keçidin” inqilabi tex- nologiyasına üstünlük verirlər. Adətən, bu cür texnologiyaların ideoloqları və onları ya- yanlar “zərif” transformasiyaların uğurlarını seçkidən istifa- dədə görürlər. Milli təcrübə həm də onu göstərir ki, müxali- fətin ən çox fəallığı əksər hallarda mövcud qayda-qanunun dəyişməsinə xəlvəti kömək etmək imkanına marağın açıq- aşkar sezildiyi seçki kampaniyası dövrünə düşür. Respub- likada vəziyyətin tənqidi qeyri-dəqiq, dayanıqlı demokratiya- nın mövcud olduğu ölkələrlə müqayisə etməklə aparılır. Nə- ticədə, demokratiyanın nəzəriyyə və praktikası Avropada, ABŞ-da, Kanadada və Yaponiyada nə qədər fərqli olsa da, “postsovet məkanı ölkələri üçün meyar rolunu oynayır. Onlar bu ölkələrdən hər birinin mədəni-tarixi xüsusiyyətlərini və tarixi dövrün reallıqlarını nəzərə almadan qarşıya qoyulur. Ciddi senzorlar və müşahidəçilər …demokratiyanın vəziyyə- tinin qeyri-qənaətbəxş olduğunu göstərirlər. Sadə dillə desək, demokratiyanın olmadığını bildirirlər” 1 . Qloballaşma şəraitində bu cür ssenari demokratik inkişa- fın təmin edilməsi ilə pərdələnən müəyyən xarici siyasət qə- rarlarını həyata keçirmək məqsədi ilə ölkə hökumətinə təzyiq göstərmək siyasətinin ən düzgün yolu hesab olunur. Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, bu halda inqilabi texnologi- yaların gerçəkləşdirilməsində “məxməri” inqilabın milli variantına yol açmaq üçün hakimiyyətin yüksək eşelonları,
1
люциях. М., 2006, стр.68.
695 Sözardı əvəzi
siyasi və biznes elitaları daxilində gizli yenidənqruplaşmaya nail olmaq cəhdlərinə başlıca ümid bəslənilir. Belə ssenarini gerçəkləşdirərkən seçkilərin nəticələrini tanımamaq yolu ilə ölkə rəhbərliyinə göstərilən daxili siyasi təzyiqin gücləndiril- məsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Belə ssenarilərdə, adətən, aşağıdakı ardıcıllıq özünü göstərir: • Qərb müşahidəçilərinin seçkiləri azad və demokratik saymaqdan imtina etməsi, ATƏT və Avropa Şurası müşahidəçilərinin “seçkilərin gedişindəki kütləvi po- zuntular” barədə rəsmi məruzələrinin dərc olunması. Seçkilərin legitimliyi və onun beynəlxalq seçki stan- dartlarına uyğunluğu məsələsi xarici qüvvələrin kö- məyi və müxalifətin əlaqələndirilən səyləri ilə haki- miyyətin qeyri-legitimləşdirilməsi üçün bəhanəyə, onun zəiflədilməsi, bəlkə də, “rejimin dəyişdirilmə- si” üçün siyasi-hüquqi alətə çevrilir; • hakimiyyətin namizədi seçki marafonundan çıxarma- sına yönəlmiş fitnəkarlıq kimi; müxalifətin bəzi nü- mayəndələrinin qüvvədə olan seçki qanunvericiliyini qəsdən pozması; • AŞ-də və ya ABŞ Konqresində seçkilərin yekunları haqqında dinləmələrin təşkili, müvafiq qətnamələrin çıxarılması; • obyektiv surətdə mövcud olan sosial etirazdan istifadə olunması, məsələn, müxalifət partiyaları və onların se- çicilər tərəfindən namizədliyi dəstəklənməyən ayrı- ayrı nümayəndələrinin müxtəlif beynəlxalq qurumlara müraciətlərinin təşviq və təşkil edilməsi. Həmin təzyiq kanallarını qanuniləşdirmək məqsədi ilə bu qurumlara sonuncu instansiya kimi müraciət edilir;
696 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
• demokratik hüquq və azadlıqların guya pozulması, ölkə məhkəmələri tərəfindən ədalətsiz qərarların çı- xarılması, ölkədə siyasi məhbusların mövcudluğu ba- rədə ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən Avropa Məhkəməsi- nə müraciətlərin təşkil edilməsi; • Qərb nümayəndələrinin və Qərb ölkələrinin diploma- tik korpus işçilərinin müxalifət liderləri ilə müntəzəm ünsiyyətləri və görüşləri, rəsmi orqanların nümayən- dələri ilə görüşlərin keçirilməsi və müxtəlif institutlar- da ölkədəki siyasi vəziyyət haqqında məruzələr etmək üçün onların müxtəlif ölkələrə səfərlərinin təşkili; • müxalifət partiyalarının birləşməsinə və onlar tərəfin- dən vahid liderin irəli sürülməsinə ümid edilməsi və s. Ölkədə iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsində öz şərt- lərini diktə edən Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu mühüm təzyiq amilləridir. “Qızıl kəmərin” perspektivsiz ol- duğunu başa düşən bu maliyyə təsisatları çox vaxt siyasi oyunların iştirakçısına çevrilir. Çox vaxt bu “oyunlara” trans- milli korporasiyalar da qoşulur. Artıq deyildiyi kimi, Şərqi Avropa, Gürcüstan, Ukrayna və Qırğızıstandakı inqilab adlandırılan hadisələr yeni siyasi tex- nologiyaların hər şeyə qadir olması barədə eyforiya yaratdı. Lakin 2005-ci ilin sonunda “məxməri” transformasiyaların qlobal yürüşü” səngidi. Əvvəlcə Azərbaycanda parlament seç- kiləri keçirildi və nəticədə mövcud hakimiyyət nəinki öz mövqelərini qoruya bildi, hətta onu möhkəmlətdi. Qazaxıstan- da prezident seçkilərində Nursultan Nazarbayev qalib gəldi. Nəticədə “zərif” transformasiyalar texnologiyası XXl əsrin əvvəlində aşağıda göstərilən səbəblər üzündən müəyyən qədər uğursuz oldu:
697 Sözardı əvəzi
birincisi, inqilabların texnoloqları və təşkilatçılarının özlə- ri onlardan məyus olmuşdular. Bişkekdəki talanlar və Qırğı- zıstanın real olaraq hərc-mərcliyə yuvarlanmaq təhlükəsi de- mokratiyanın yayılması ilə məşğul olan “beynəlxalq” təşki- latlar üçün ilk həyəcan siqnalı oldu. Bundan başqa, inqilabla- rın təşkilatçıları bu cür hakimiyyət dəyişikliyinin nəticələrini də gördülər: yeni rejimlər dedikcə qeyri-sabit, çətin idarə edilən və baha başa gələn oldular; ikincisi, məlum oldu ki, inqilabi texnologiyaların hər şeyə qadir olması barədə deyilənlər şişirtmədir. Əhalinin hakimiy- yətə qarşı loyal mövqedə olduğu radikal dəyişikliklərə kök- ləndiyi yerlərdə inqilabi texnologiyalar işləmədi. Nəticədə, “demokratiyanın ixracı” siyasəti sanki “havadan asılı qaldı”. Bir neçə ildən sonra, demokratiyanın yayılması ilə məşğul olan qeyri-hökumət təşkilatlarının bütöv bir şəbəkəsi bütün dünyada öz fəaliyyətini durmadan genişləndirdiyi müddətdə “məxməri” inqilabların özünün mahiyyətinin dərk edilməsində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi, insanlar gördülər ki, onlar xalqa yox, sponsorlara, özü də ən çox xarici sponsorlara xid- mət ediblər. Sözdə başqa dövlətin işlərinə qarışmamaq prinsi- pini qəbul edən “sponsorlar” məharətlə daxili çaxnaşmalar təş- kil edir, arzu edilməyən rejimi aradan götürmək üçün “ümum- xalq” görüntüsü yaradırdılar. Əksər hallarda da “sponsor” adı altında ABŞ-ın bəzi qeyri-hökumət təşkilatları gizlənirdi. Amerika politoloqu Tomas Karuzersin qeyd etdiyi kimi 1 , Gürcüstan, Ukrayna və Qırğızıstanda baş vermiş “rəngli” in- qilablar, “habelə bu hadisələrdə Milli Demokratiya İnstitutu (National Democratic Institute), Beynəlxalq Respublikaçılar İnstitutu (International Republican Institute), Freedom House
1
Foreign Affairs. АBŞ, 25 aprel 2006.
698 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
və Açıq Cəmiyyət İnstitutu (Open Society Institute) kimi Amerika təşkilatlarının mühüm pərdəarxası rolu olması haq- qında geniş yayılmış şübhələr, əlbəttə ki, bu meylin yaran- masına kömək etmişdi… Lakin burada məsələ yalnız narıncı rəngin “allergiya” do- ğurmasında deyildir (Ukraynadakı inqilabı “narıncı” adlandı- rırlar). Prezident Corc U.Buşun demokratiyanın dəstəklən- məsini ABŞ-ın əsas xarici siyasət istiqamətlərindən birinə çe- virməsi faktı da, heç şübhəsiz, dünyanın bir çox ölkələrində bu səylərin (eləcə də demokratiyanın yayılması ideyasının) yaratdığı qorxu hissinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bəzi avtoritar rejimlər Qərbin “demokratiyanı təşviq etmə- sinə” müqavimət göstərilməsini azadlığın özünə qarşı yox, ABŞ-ın müdaxiləçi siyasətinə qarşı mübarizə olduğunu bildirir, beləliklə də vətəndaşlar tərəfindən öz hərəkətlərinə əhəmiyyətli dərəcədə dəstək qazanırlar. Bundan əlavə, Buş administrasiyası ölkə daxilində və ondan kənarda qanunun aliliyi prinsiplərini dəfələrlə pozaraq, azadlıq və insan haqla- rının təcəssümü kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarının imicinə zərbə vurmuş, bununla da, demokratiyanın yayılması ideya- sının özünün legitimliyini daha da sarsıtmışdır”. T.Karuzersin fikrinə görə, “cavab dalğası” tam bir sıra sə- bəblərdən doğduğu kimi, ona cavab da çoxvariantlı olma- lıdır. Demokratiyanın yayılması ilə məşğul olanlar gələcəkdə də səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün dərk etməlidirlər ki, onların işlədikləri şərait dəyişmişdir. İndiki Amerika ad- ministrasiyası da bəzi xoşagəlməz reallıqları, ələlxüsus dün- yada onun “demokratiyanın yayılması proqramının” necə qavranılması ilə bağlı reallıqarı qəbul etməli və “qlobal demokratikləşmə” siyasətinə inamın möhkəmlənməsi üçün ciddi tədbirlər görməlidir.
699 Sözardı əvəzi
Qərbin demokratiyanın yayılması proqramlarına ən ardıcıl müqavimət Rusiyada göstərilir. Qeyri-hökumət təşkilatları haqqında qanun demokratiyanın yayılması ilə məşğul olan təşkilatların fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmaqdan ötrü Moskvanın atdığı addımlardan yalnız biridir. Məsələn, Kreml Rusiyada və digər MDB ölkələrindəki seçkilərin mo- nitorinqi ilə bağlı ATƏT-in fəaliyyətini kəskin tənqid etmiş- dir. Rusiyada hesab edirlər ki, QHT-yə qarşı kampaniya təh- lükəsizlik mülahizələri ilə bağlıdır; bildirilir ki, ABŞ Rusi- yanı qərbyönlü rejimlərlə mühasirə etmək xətti götürmüşdür və ölkədə mövcud olan siyasi quruluşu sarsıtmağa çalışır. Rusiya Qərbin demokratiyanın yayılması proqramlarına müqavimət göstərən yeganə dövlət deyildir. Özbəkistan, Be- larus, Ermənistan, habelə postsovet məkanından kənarda olan bəzi dövlətlər də oxşar mövqe tutmuşdur. Demokratiyanın yayılmasına qarşı “əks-hücumun” səbəb- ləri nədir? Heç şübhəsiz, burada əsas rolu Serbiya, Gürcüs- tan, Ukrayna və Qırğızıstandakı “rəngli” inqilablar oynamış- dır. Lakin amerikalı müəllif yazır ki, ABŞ-ın bu ölkələrdəki aparıcı ictimai və siyasi təşkilatlara kömək etməsi barədə xəbərlər nə qədər çox yayılırdısa, “rəngli” inqilablar buna bənzər hadisələrdə ABŞ-ın pərdəarxası rəhbər rolu ilə bir o qədər çox assosiasiya olunmağa başlayırdı. “Rəngli” inqilablar nəticəsində demokratiya hərəkatına dəstəyin Amerika siyasətinin aləti olması ilə bağlı qorxuların, şübhəsiz, artmasına baxmayaraq, indiki vəziyyəti daha köhnə ənənənin kulminasiya mərhələsi kimi anlamaq lazımdır. 1980-ci illərin sonu – 1990-cı illərin əvvəlində demokra- tikləşmənin birinci dalğası zamanı inqilabi hərəkatların dəs- təklənməsi sahəsində ixtisaslaşan təşkilatlar ya belə fəaliyyət
700 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
üçün qapını tam bağlayan avtoritar quruluşda, yaxud da bu cür rejimlərdən təzəcə qurtulmuş və bu qapının, adətən, bir qayda olaraq, taybatay açıq olduğu ölkələrdə fəaliyyət gös- tərməli olurdular. Lakin T.Karuzers hesab edir ki, müəyyən müddətdən son- ra bir çox “gənc demokratiyalarda” dövlət quruluşunun baş- qa, aralıq forması – yarımavtoritar quruluş yarandı; bu forma Balkan yarımadasında, Yaxın Şərqdə və Böyük Səhradan cənubda Afrikada yayıldı. Belə rejimlər, adətən, ustalıqla tarazlıq yaradılmasına əl atırlar. Onların liderləri islahatçı kimi ad çıxarmağa imkan verən və bunun hesabına öz reji- mlərinə legitimlik gətirən həddə qədər siyasi azadlıqların ol- masına yol verirlər. Bu o deməkdir ki, belə ölkələrdə de- mokratik seçkilər müntəzəm keçirilir, yeni müxalif partiyala- rın yaranmasına imkan verilir, orada müəyyən sayda vətən- daş cəmiyyətinin müstəqil təşkilatları və KİV fəaliyyət gös- tərir. Lakin eyni zamanda, belə rejimlər öz statuslarına qarşı hər hansı ciddi təhlükənin olmaması üçün hakimiyyət vasi- tələrinə kifayət qədər sərt nəzarət edirlər. Yarımavtoritar rejimlərin taktikası demokratiyanın yayıl- masında ixtisaslaşan bir çox təşkilatları çıxılmaz vəziyyətlərə salmışdır. Lakin zaman keçdikcə MDİ, BRİ, BDSF və Freedom House kimi qurumlar belə şəraitdə də səmərəli işlə- məyə alışdılar. İndi onlar bu və ya digər ölkənin seçkilərdə hakimiyyətə qarşı birləşən ictimai və siyasi təşkilatlarının ge- niş dairəsinə maliyyə və texniki yardım göstərməyi əsas sayırdılar. Belə yardımın başlıca məqsədi eyni vaxtda bir neçə istiqa- mətdə müxalifətin potensialını möhkəmlətmək idi. Birincisi, Qərb təşkilatları bununla həmin hərəkatlara seçkiləri müstə-
701 Sözardı əvəzi
qil müşahidə etməsi, o cümlədən səslərin paralel hesablan- masını aparmağı təmin etməkdə kömək göstərirdilər. İkin- cisi, onlar vətəndaş cəmiyyətinin müstəqil təşkilatlarını, o cümlədən geniş xalq kütlələrini seçki prosesinə cəlb edə bilə- cək dinamik tələbə hərəkatlarını dəstəkləyirdilər. Üçüncüsü, onlar müxalifət partiyalarına məsləhətlər verir, bəzən isə seçki kampaniyasını səmərəli keçirmək üçün texniki kömək göstərir, o cümlədən avadanlıq verirdilər. Üstəlik, onlar bu partiyaları əməkdaşlıq etməyə, geniş seçkiqabağı koalisiyalar yaratmağa təşviq edirdilər. 1990-cı illərin sonunda bu konsepsiya əvvəlcə, hələ ta- mamlanmamış şəkildə, Slovakiyanın baş naziri Vladimir Meçyara və Xorvatiya Prezidenti Franyo Tucmana qarşı, sonra isə, artıq tamamlanmış variantda Serbiya prezidenti Slobodan Miloşeviçə qarşı praktikada həyata keçirildi. Amerika və Avropa təşkilatları Serbiyanın ictimai və siyasi hərəkatlarının dəstəklənməsi istiqamətində əlaqələndirilmiş və səxavətlə maliyyələşdirilən (xərclər 60 milyondan 100 milyon dollara qədər təşkil edirdi) kampaniyaya başladı. Bu, həmin hərəkatlara həm də Qərbin iqtisadi və diplomatik sanksiyaları üzündən çətin vəziyyətə düşmüş Miloşeviçlə seçkilərin gedişində real rəqabət aparmaq imkanı yaratdı. 2000-ci ilin seçki kampaniyası çox yaxşı, düşünüldüyü kimi keçdi: Qərbin köməyi ilə Serbiya müxalifəti sadə vətəndaş- ların bir çoxunu dəyişiklikləri dəstəkləməyə və seçki prose- sində fəal iştirak etməyə inandıra bildi; müxalifət partiyaları keçmişdəkindən yaxşı çıxış etdilər, müstəqil müşahidəçilərin olması isə S.Miloşeviçə seçicilərin nəticələrini ləğv etməyə imkan vermədi. Nəticə bəllidir. Sonralar Qərb təşkilatları başqa ölkələrin işlərinə qarış- maq barədə ittihamlarla tez-tez qarşılaşaraq, həmin strategi-
702 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
yanı, – doğrudur, bir qədər məhdud maliyyə imkanları və çox da güclü olmayan diplomatik dəstəklə, – Azərbaycan, Gür- cüstan, Qırğızıstan və Ukraynada tətbiq etdilər. İttihamların cavabında isə onlar, adətən, gizlində yox, tamamilə açıq fəaliyyət göstərdiklərini vurğulayır və iddia edirdilər ki, məqsədləri seçkilərdə hansısa konkret nəticənin əldə olun- ması deyil, azad və vicdanlı seçkilərin təmin edilməsidir. Bi- ldirirdilər ki, xarici yardım bütün iştirakçılar üçün bərabər şəraitin yaradılması və hakim rejimin seçki prosesləri ilə manipulyasiya etməsinə imkan verməmək üçün zəruridir. Ancaq həqiqət isə bir qədər başqa cürdür: ola bilsin ki, xarici fəalların əksəriyyəti seçkilərin azad və düzgün keçirilmə- sində həqiqətən maraqlıdır, lakin eyni zamanda, onlar çox vaxt öz səyləri nəticəsində mövcud hökumətin hakimiyyət- dən məhrum olması şanslarının artmasına ümid edirlər. Demokratiyanın yayılması sahəsində ixtisaslaşan bir çox təşkilatı maliyyələşdirən (lakin mütləq deyil ki, onların hərə- kətlərinə rəhbərlik edən) Amerika dövlət orqanlarının moti- vasiyası da xeyli mürəkkəbdir: onlar konkret ölkədən və bu cür maliyyələşdirməyə cavabdeh olan məmurların şəxsiyyə- tindən asılı olaraq, prinsipial mülahizələrdən utilitar mülahi- zələrə qədər ən müxtəlif mülahizələri əldə rəhbər tuturlar. Təəccüblü deyil ki, demokratiyanın yayılmasına dair səylərin yönəldiyi obyektə çevrilmiş şəxslər, adətən, bu məqamları hiss etmirlər, bu fəaliyyətə özlərinin hakimiyyətdən devril- məsi üçün nüfuzlu Qərb dövlətləri, ilk növbədə, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən təhrik olunan və ya dəstəklənən əlaqələn- dirilmiş kampaniya kimi baxırlar. Demokratiyanın yayılması proqramına müqavimət gös- tərilməsinə hökumətlərin bu fəaliyyətin daha da ciddi xarak- ter almasına qarşı reaksiyası kimi baxmaq olar. Lakin bu
703 Sözardı əvəzi
müqavimət başqa bir meyillə – son illərdə keçmiş SSRİ ölkə- lərində, Qərbi Avropada, Latın Amerikasında, Yaxın Şərqdə və digər regionlarda demokratiyanın yayılması ideyasının özünə qarşı ehtiyatlı münasibətlə də bağlıdır. T.Karuzers hesab edir ki, belə münasibətin yaranmasında demokratiya- nın yayılmasında istifadə etdiyi üsullara görə Prezident C.Buş da az məsuliyyət daşımır. Başqa ölkələrdə Vaşinqto- nun dilində səslənən “demokratiyanın yayılması” ifadəsi ABŞ-ın prinsipial mövqeyi kimi deyil, “rejimlərin dəyişmə- si” sözlərinin evfemizmi, arzuolunmaz hökumətlərin hərbi və ya digər vasitələrlə devrilməsi kimi başa düşülür. “Hətta demokratiyanın yayılmasını İraqa soxulmaq üçün başlıca dəlil kimi qələmə verən Buş administrasiyasının hərə- kətləri üzündən, həmin formul indi bilavasitə ABŞ-ın hərbi müdaxiləsi və başqa ölkələrin işğalı ilə assosiasiya olunur. Administrasiyanın ABŞ-ın təhlükəsizlik maraqlarına zidd gedən digər hökumətlərin – məsələn, İran və ya Suriya höku- mətlərinin devrilməsində marağı olması barədə təəssürat ya- ratması nəticəsində prezidentin “azadlığın yayılması proqra- mı” daha da qorxulu və düşmənçilik proqramı kimi səslənir. Buş və onun yaxın məsləhətçiləri “istibdad forpostları” haq- qında danışmağa başladıqdan sonra, bu, özünü xüsusilə bü- ruzə verdi: həmin siyahıya yalnız ABŞ-a düşmən münasibət bəsləyən rejimlər düşür. Bununla yanaşı, eyni dərəcədə repressiv, lakin dost dövlətlərin, məsələn, Səudiyyə Ərəbista- nının adı bu kontekstdə çəkilmir”. Belə davranış bir çox dövlətləri Amerikanın “demokrati- yanın təşviqi” ilə bağlı bütün, hətta ən mühafizəkar və ya ziyansız proqramlarına da şübhə ilə yanaşmağa məcbur edir. Bundan əlavə, davranış öz mülahizələrinə görə bu cür proq- ramlardan yaxa qurtarmağa çalışan hökumətlərə öz hərəkət-
704 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
lərini ABŞ-ın təcavüzkar müdaxiləçi siyasətinə qarşı alicə- nab akt kimi göstərməyə əlverişli bəhanə yaradır. Prezident Buş demokratiyanın yayılmasını nə qədər tez-tez öz “şəxsi işi” adlandırırsa, dövlətlərin liderlərinə xaricdə onun son də- rəcə qeyri-populyar olmasından istifadə etməklə, ideyanın özünü gözdən salmağı asanlaşdırır. Təhlilçilərin çoxunun vurğuladığı kimi, Buş administrasi- yası demokratiyanın yayılmasının Amerika tərəfdarlarının nüfuzuna həm də azadlığın və insan hüquqlarına əməl edil- məsinin simvolu kimi ABŞ-a olan inamı bütövlükdə qır- maqla ziyan vurdu. “Azadlığın yayılması proqramına” sadiq olduğunu daim söyləyən prezident, eyni zamanda, İraqdakı və Əfqanıstandakı Amerika obyektlərində məhbusların və saxlanılan şəxslərin işgəncəyə məruz qalmalarına yol ver- məklə, Quantanamo həbsxanasında yüzlərlə adamı məhkə- məsiz və istintaqsız saxlamaqla, saxlanılmış əcnəbiləri işgən- cə tətbiq olunan dövlətlərə “dindirmə üçün ötürməklə”, baş- qa dövlətlərdə Amerikanın gizli həbsxana şəbəkəsini yarat- maqla və ABŞ-ın özündə məhkəmənin sanksiyası olmadan telefon danışıqlarının dinlənilməsinə icazə verməklə Amerikanın demokratik prinsip və normalarına zərbəni zərbə dalınca endirir. Elə bu baxımdan dünyanın istənilən öl- kəsində Amerika hökumət orqanları tərəfindən saxlanılmış şəxslərlə qəddarcasına, insan ləyaqətini alçaldan rəftara hü- quqi qadağanın tətbiq edilməsinə qarşı Ağ evin müqavimət göstərməsini də xatırlatmaq olar. T.Karuzers hesab edir ki, ümumilikdə bu addımlar de- mokratiyanın dünyada yayılmasının mahiyyətinə ölçüyəgəl- məz ziyan vurmuşdur. “Lakin Prezident Buşun və onun ko- mandasının, ola bilsin ki, dövlət katibi Kondoliza Rays is- tisna olmaqla, deyəsən, bu barədə məlumatları yoxdur, yaxud
705 Sözardı əvəzi
yaranmış vəziyyət, sadəcə, onları narahat etmir. Bununla be- lə, ABŞ-ın səylərinə müqavimət göstərən avtoritar liderlər məhz həmin vurulan ziyan səbəbindən bütün iradları dəf edə bilirlər: “Xaricdə məhbuslara işgəncə verən və öz vətəndaş- larının hüquqlarını tapdayan bir ölkənin başqalarına necə davranmaq lazım olduğunu öyrətməyə nə ixtiyarı var?”. Demokratiyanın yayılmasının əleyhdarlarına qarşı çıxış etmək xeyli diplomatik səylər tələb edəcəkdir. Müqavimət göstərməyin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, demokratiya yeni geosiyasi sxemin girovuna çevrilməsin. Tamamilə aydındır ki, bəzi hallarda açıq və sərt hərəkətlər lazımi nəticəni verir; başqa hallarda isə onlar səmərəsizdir və millətçi əhval-ru- hiyyəni yalnız gücləndirə bilər. Birləşmiş Ştatlar digər döv- lətlər tərəfindən atıla biləcək addımlar barədə ağıllı müna- sibət işləyib hazırlamalı və demokratiyanın “ixracının” mən- tiqə sığan meyarlarını müəyyən etməlidir. Siyasi idarəetmənin demokratik metodlarını müəyyən edən ardıcıl beynəlxalq normalar sistemi mövcuddur. Lakin öz sərhədlərindən kənarda demokratik proseslərdə iştirak et- mək barədə dəqiq, sabit meyarlar yoxdur. Bundan əlavə, si- yasi sahədə xarici köməyin əsaslandırılmış və əsaslandırıl- mamış şəkildə məhdudlaşdırılması arasında sərhəd o qədər də aydın deyildir. Əgər Vaşinqton, sadəcə olaraq, başqa döv- lətlərin Amerika və ya Qərb standartlarına riayət etməsini tələb etsə, çox güman ki, bunun bir nəticəsi olmayacaqdır. Əgər bu sahədə hər hansı beynəlxalq meyarlar varsa da, ümumən onlar xaricdən təsir göstərmək üçün Qərb təşkilat- larının istədiyindən daha az imkan yaradır. Məgər elə Va- şinqtonun özü seçkilər keçirilən zaman öz ölkəsində xarici təşkilatların, – xüsusilə də güclü, ola bilsin ki, düşmən möv- qedə dayanan xarici dövlətin maliyyələşdirdiyi, seçicilərin
706 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
maarifləndirilməsi kampaniyalarına pul ayıran və onların keçirilməsinə kömək edən, siyasi partiyalara texniki yardım göstərən, səsvermənin paralel hesablanmasını və vətəndaş- ların siyasi səfərbərliyini həyata keçirən təşkilatların nüma- yəndələrinin olmasına dözərdimi? T.Karuzers hesab edir ki, “ikili standart”larda ittihamlan- dırılmamaq üçün demokratiyanın yayılması ilə məşğul olan Amerika təşkilatları iki prinsipi əsas götürməli və onlara təc- rübədə səmimiyyətlə riayət etməlidirlər. “Birincisi, onlar göstərməlidir ki, Prezident Buşun daim bəyan etdiklərinin əksinə olaraq, demokratiyanın yayılması sırf Amerika təşəb- büsü deyildir. Bu işlə bir çox demokratik ölkələr və bey- nəlxalq təşkilatlar məşğul olur. Amerika təşkilatları, adətən, Avropalı həmkarları ilə və beynəlxalq qurumlarla, məsələn, ATƏT və ya BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə paralel işləyirlər. İkincisi, onlar vurğulamalıdır ki, demokratiyanın dəstəklən- məsi istiqamətində görülən fəal işin məqsədi ölkənin siyasə- tini hər hansı bir xarici dövlətin nəzarəti altına salmaq deyil, hökumətlərə kömək etmək və yaxud demokratik normaları pozan hökumətləri bu normalara riayət etməyə məcbur et- məkdir”. Buna baxmayaraq, demokratiyanın yayılması ilə məşğul olan fəallar nə qədər inandırıcı dəlillər gətirsələr də, onların fəaliyyət obyektinə çevrilmiş ölkələrdə yaşayan insanların çoxunu bu hərəkətlərin qanuniliyinə inandırmaq son dərəcə- də çətindir. Ola bilsin, Qərb fəalları əmindirlər ki, ölkədə de- mokratiyanın olmaması bu ölkələrin xarici müdaxiləyə qarşı mübarizədə suveren hüquqlarını məhdudlaşdırır. Belə fikir demokratiya ənənələri qədim olan ölkələrdə, həqiqətən, geniş yayılmışdır. Lakin bu ideya siyasi çalarından asılı olmayaraq, hakimiyyətin sayıqlıqla milli müstəqilliyin keşiyində dur-
707 Sözardı əvəzi
duğu inkişaf etməkdə olan və postkommunist ölkələrində çətin ki, özünə geniş dəstək qazansın. Bir sözlə, “rəngli” inqilabların qərb təşkilatçıları çətin qərar qəbul etməlidirlər: Onlar başqa ölkələrdə rejimlərə meydan oxuyan hərəkatların dəstəklənməsi istiqamətində geniş, məq- sədyönlü kampaniyaları davam etdirməli, yoxsa bir çox ölkə- lərin qapılarını onların üzünə tamamilə bağlaya biləcək əks- tədbirlərdən çəkinərək, fəallıqlarını bir qədər azaltmalıdırlar? Hələ ki, bu qərar dürüst ifadə olunmayıb və ictimai müzakirə- yə çıxarılmamışdır. Əslində, bu sualın cavabı belədir ki, de- mokratiyanın yayılması proqramlarının həyata keçirilməsində maksimum mümkün olan miqyası və səmərəliliyi təmin et- məyə hansı üsul imkan verir. Bu gün çətin ki, demokratiyanın yayılması ideyasına olan ümumi ehtiyatlı münasibəti dəyişmək mümkün olsun, çünki söhbət məhz “hegemonçu demokratiyadan” gedir. Hətta ya- xın illərdə İraqda nisbi sabitliyə, sülhə və demokratiyaya nail olunsa belə, bir çoxları yenə də demokratiyanın yayılmasın- dan ötrü hərbi gücün tətbiqini qeyri-qanuni və arzuolunmaz hesab edəcəklər və yeni dünya nizamını formalaşdırarkən bu məsələni nəzərə almamaq olmaz. ABŞ-ın bu məsələ ilə bağlı mövqeyi dünya ictimaiyyətinin tam əksəriyyətinin fikri ilə üst-üstə düşmür və çox güman ki, bu fikir ayrılığı demok- ratiyanın yayılması proqramını bundan sonra da bir çox in- sanların gözündə ciddi şəkildə nüfuzdan salacaqdır. Tomas Karuzers yazır: “Əlbəttə, demokratiyanı prinsipcə dəstəkləmək o demək deyil ki, söhbət yalnız yüksək ideyalar- dan gedir və praqmatik maraqlardan sözgəlişi danışılmalıdır. Lakin o tələb edir ki, Vaşinqtonun hərəkətləri heç olmasa, minimum ardıcıllığı ilə seçilsin”.
708 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Daha “əhəmiyyətli” ölkələrdən – Rusiya, Çin, Pakistan və Səudiyyə Ərəbistanından söhbət gedəndə Buş administrasi- yası, ən yaxşı halda, siyasi islahatların vacibliyini nəzakətli şəkildə xatırlatmaqla kifayətlənir. Bununla bərabər, həmin ölkələrlə münasibətlər tam normal şəkildə inkişaf edir. Bu, həmçinin ABŞ-ın Misir, Qazaxıstan və Ermənistana münasi- bətdə siyasətinə də aiddir. Lakin çox vaxt biz digər ölkələrə münasibətdə “ikili standartların” şahidi oluruq. Öz vətəndaşlarını müdafiə edə bilməmək. Onun üçün qayda-qanunun olmadığına əminik. Demokratiyanın olma- ması. “Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan dövlətin” xarakteristi- kasını müəyyən edən üç şərt bunlardır. Noama Çomskinin fikrinə görə, Birləşmiş Ştatlar məhz belə bir dövlətə çevrilir. Amerikanın aparıcı mütəfəkkiri onun ölkəsinin “yolunu az- masının” səbəbini belə izah edir. O hesab edir ki, ABŞ-da ic- timai rəylə dövlət siyasəti arasında kəskin fərq baş vermişdir. “Bu vəziyyət, sadəcə, laqeyd qalmaq mümkün olmayan qor- xuların səbəblərindən biridir. O qorxuların ki, Qar Alkero- vitsin “Kapitalizmdən sonrakı Amerika” kitabında yazdığı kimi, ümumən “Amerika sistemində” açıq-aşkar nəsə qayda- sında deyil, bu ölkənin inkişaf meyli onun ənənəvi dəyərləri- nin – bərabərliyin, azadlığın və real demokratiyanın iflasa uğrayacağından xəbər verir. Tarixdən xəbəri olan hər bir kəs Birləşmiş Ştatlarda “de- mokratiya qıtlığının” artmasının əzab çəkən dünyanı de- mokratiya ilə “xoşbəxt etmək” vəzifəsini yerinə yetirən ölkə- mizin xilaskarlıq rolu haqqında bəyanatlarla müşayiət edildi- yinə təəccüblənməz. Hakimiyyət strukturlarının nəcib niy- yətlər barədə bəyanatları nadir hallarda son nöqtəsinə qədər saxta olur; bizim dediyimiz məsələdə də belədir. Demokratik idarəetmə üsulu müəyyən şəraitdə hakimiyyət üçün məqbul
709 Sözardı əvəzi
görünür. Xarici ölkələrə gəldikdə isə, “demokratiyanın yayıl- masının” əsas tərəfdarları olan alimlərdən biri sayılan Tomas Karuzesin qeyd etdiyi kimi, burada “dəqiq ardıcıllıq” vardır: demokratiya yalnız və yalnız bizim dövlətin strateji və iqtisadi maraqları ilə üst-üstə düşən hallarda məqbul sayıla bilər. Bizim hakimiyyət, bir qədər dəyişilmiş şəkildə olsa da, daxili siyasətdə də həmin doktrinadan istifadə edir” 1 . Terrorizmlə qarşılaşan hər hansı bir ölkə üçün təhlükəsizlik tədbirləri və vətəndaş azadlıqlarının müdafiəsi arasında tarazlı- ğı qorumaq asan deyildir. Lakin nə qədər ki, terrorizmlə mü- barizə şüarları altında insan haqlarının həyasızcasına pozul- ması və terrorizmlə mübarizənin ən yaxşı üsulunun azadlıq ol- ması barədə başqalarına məsləhətlər verilməsi arasında yolve- rilməz ziddiyyətə son qoyulmayıb, azadlığın yayılması proqra- mı bundan sonra da çox davamsız bünövrə üzərində qalmaqda davam edəcəkdir. Azərbaycanın siyasi elitası, habelə ziyalıları üçün Qərb heç vaxt sırf coğrafi anlayış olmamışdır. Əksinə, hələ XX əs- rin ilk onilliklərində demokratik əhval-ruhiyyəli milli ziyalı- larımız Qərbə siyasi simvol, milli dövlətçiliyi yaratmaq və öz vətəndaşlarına layiqli həyat təmin etmək üçün inteqrasiya etməli olduğumuz məkanın təcəssümü kimi baxırdılar. Vətəndaşlarımızın indiki nəsli də Qərbi ümumilikdə milli strategiyanın inkişafının mühüm konteksti kimi anlayır. La- kin bizim məqsədimiz inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin ənənə- lərini və həyat tərzini mənimsəməklə çox qısa bir müddətdə onlara çatmaq deyil, milli məkanı liberal ideyaların və ənənə- vi təsisatların, Qərb novatorluğunun və Şərq müdrikliyinin
1
pendent. Böyük Britaniya, 4 iyun 2006-cı il.
710 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
uyğunlaşmasının yanaşı getdiyi yerə çevirməkdir. Biz irəliyə doğru sıçrayışla deyil, milli reallıqları, adət və ənənələri, ta- riximizi və azərbaycançılıq ideologiyasını nəzərə almaqla, suveren demokratiyanı möhkəmlətməyə imkan yaradan qə- tiyyətli və dəqiq addımlarla getmək istəyirik. Bu təriflərsiz və onlardan kənarda demokratiyanın inkişafı uğursuzluğa məhkumdur. Biz siyasi və iqtisadi quruluşu təkmilləşdirmək- dən ötrü Qərbə inteqrasiya etmək istəyirik. Biz sağlam dü- şüncəyə əsaslanaraq dərk edirik ki, “ümumavropa evi” ide- yası ölkənin Avropa tarixinə və Qərb sivilizasiyasına qovuş- ması deməkdir, bu, bizim ümumi taleyimizin perspektivlərini açır. Bununla belə, demokratiya, qanunların və insan hü- quqlarının aliliyi, təkcə Qərb dəyərləri deyil, ümumbəşəri dəyərlərdir. Demokratiya və Qərbə inteqrasiya bizim düşünülmüş seçimimizdir. Biz baş verənləri tarixi baxımdan anlayırıq və ölkənin taleyi üçün tarixi məsuliyyət hissindən məhrum deyilik. Yalnız öz tarixinə hörmətlə yanaşan, bu gününü dərk edə bilən və gələcək inkişaf yollarını görən cəmiyyətin sabahı vardır. Hər bir nəslin mövcud olanlara əsaslanaraq, sarsıntılarsız, keçmişin üstündən xətt çəkmədən öz gələcəyini müstəqil seçməyə ixtiyarı vardır. Biz bu gün belə imkanı əldən verməməliyik. Yadda saxlamaq lazımdır ki, hər bir ölkə, hər bir xalq sivilizasiyanın ümumi yolu ilə addımlayarkən, bu yolu özünə xas şəkildə keçir. Demokratik dövlət quruluşu ilə bunun üçün geniş meydan açır. Xaricdə kiminsə bunu istəməsi yox, məhz bütün bunların dərk edilməsi bizə daxili əminlik verir və demokratiya uğrunda mübarizədə səylərimizin əsaslı olduğunu göstərir.
|
