Reja: Rangli metallar ishlab chiqarish

Mis sanoati.Mis xalq xo`jaligida sof metall va turli xil qotishmalar 
ko`rinishida ishlatiladi va ishlatish hajmi bo`yicha qora va rangli metallar qatorida 
3-o`rinni (temir va alyuminiydan keyin) egallaydi. 

---

12 
1951 yili huqumat tomonidan Olmaliq viloyatida mis-molibden kombinati 
qurish to`g`risida qaror qabo`l qilindi. 1954 yildan boshlab ma`danni ochiq usul 
bilan olish Qalmoqir konida boshlandi, 1957 yilda esa mis boyitish fabrikasi 
qurildi. So`ngra mis zavodi qurilib, 1963 yilda birinchi bor o`zbek qoralama misi 
olindi. 1970 yilda misdan prokat olina boshlandi. 1968 yilda mis zavodi qoshida 
oltingugurt oksidini tutgan chiqindi gazlar asosida sulfat kislota sexi ishga tushdi. 
SHunday qilib, mis va qo`rg`oshin-rux ishlab chiqarishlar zaminida Olmaliq tog`- 
metallurgiya kombinati yaratildi. Uning asosiy mahsuloti - mis metalli va ulardan 
ishlangan buyumlar, rux metalli, sulfat kislota va qo`rg`oshin konsentratlari bo`ldi. 
Bundan tashqari kombinat tomonidan kadmiy, molibden, qimmatbaho metallar, 
ba`zi noyob va tarqoq elementlar ishlab chiqarila boshlandi. 
Quyida biz O`zbekiston xom-ashyosida uchraydigan va ishlab chiqaradigan 
ba`zi metallarni xossalarini va ishlatish sohalarini qiziquvchan talabalar uchun 
keltiramiz: 
Qalay - asosan boshqa metallar bilan birgalikda turli xil qotishmalar 
tayyorlash uchun ishlatiladi va metallar yuzasida qoplama parda hosil qilish uchun 
qo`llaniladi. 
Vismut - kimyo, radiotexnika, metallurgiya, farmasevtika va sanoatning 
boshqa tarmoqlari, Masalan,atom texnikasi, hatto kosmetikada ham qo`llaniladi. 
Nikelg` va kobalg`t - havoda oksidlanmaydi, yuqori qattiklikka ega, 
cho`ziluvchan, suyuqlanishi qiyin, ferromagnit xossasiga ega. Sof holda hamda 
temir, mis, xrom, rux va alyuminiy bilan qotishmalar sifatida keng qo`llaniladi. 
Magnit bo`lmagan (nikelni miqdori 10-25%) qotishmalari elektrotexnikada, yuqori 
magnit singdiruvchanlikka egadir(45-80%). U radiotexnikada va suv osti 
kabellarini qoplash uchun ishlatiladi. Kengayish koeffisienti kichik bo`lgan 
qotishmalardan o`zunlik etalonlari, aniq asboblar, soat detallari yasaladi. 
Simob - issiqlik energetikasi, elektrotexnika, haroratni o`lchash asboblari 
ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida, tibbiyotda keng qo`llaniladi. Hozircha 
O`zbekistonda simob ishlab chiqarilmasa ham, uning ishlab chiqarishga yaroqli 
manbalari mavjud. Odatda simob bilan surg`ma birgalikda uchraydi, lekin 
O`zbekiston hududidagi simob konlarida surg`ma uchramaydi. U alohida 
antimoniy minerali sifatida yoki oltin+qumush+surg`ma kompleksi sifatida 
uchraydi. 
Surma metalli podshipnik tayyorlash uchun qotishmalar (babbitlar), 
akqumulyatorlar, oson o`t oluvchi aralashmalar, kauchuklarni vulkanlash, lak-
buyoq, idish-tovoq, yonmaydian gazmollar tayyorlashda ishlatiladi. 
Stronsiy - hozirgi vaqtda sanoatning stronsiyga ehtiyoji juda katta. U rangli 
televizorlarning naylarini tayyorlashda, lazerlar, fotoelementlar yaratishda, mahsus 

---

13 
qotishmalar olishda va boshqa ko`pgina sohalarda ishlatiladi. Stronsiy tutgan 
asosiy mineral - selestin. O`zbekistonning uch regionida: janubda (Surxandaryo), 
g`arbda va Farg`ona vodiysida uchraydi. 
Mis och pushti rangli metall. Uning suyuqlanish harorati 1083
0
S, qaynash 
harorati esa 2300
0
S, zichligi 8,93 g/sm
3
.Mis ishlab chiqarish uchun mis 
ma`danlaridan foydalaniladi. Tabiatda asosan sulfidli, oksidlangan aralash va 
yombi ma`danlar uchraydi. Ularda misni miqdori 1 ÷ 5% gacha o`zgarib turadi. 
Mis ma`danlarida ko`pgina misdan tashqari boshqa metallar ham mavjud: rux, 
qo`rg`oshin, nikel, molibden, selen, mishyak, tellur, talliy, oltin va qumush. 
Kambag`al misning sulfidli ma`danlari odatda flotasiya usuli bilan boyitilib, 
tarkibida 10-30% mis tutgan konsentratlar, undan tashqari qo`rg`oshin, rux, nikel 
va boshqa konsentratlar olinadi va tegishli metallarni olishga jo`natiladi. 
Misni ma`dan va konsentratlardan chiqarib olish uchun ikki asosiy usul: piro- 
va gidrometallurgiya usullari tadbiq qilinadi. Pirometallurgiya usuli yordamida 
sulfidli, oksidli va aralash ma`danlarni qayta ishlash mumkin. Bu usulda mis bilan 
bir qatorda qimmatbaho metallar ham ajralib chiqadi. Gidrometallurgiya usuli 
asosan kambag`al oksidli rudalarni qayta ishlashga yordam beradi, lekin bu usulda 
qimmatbaho metallar chiqindi tarkiblarda qolib ketadi. 
Qoralama mis tarkibida qo`shimcha va erigan gazlari bo`lishi mumkin. 
Texnikada qo`llaniladigan misning tozalik darajasi 99% dan kam bo`lmasligi kerak. 
SHuning uchun qoralama misni tozalash kerak. Buning uchun ikki usul mavjud: 
alangali (nurni qaytaruvchi pechlarda) va elektrolitik usullar. 
Alangali tozalash usulida misni pechlarda suyuqlantirib (harorat 13000S), 
kislorod yordamida qisman oksidlanadi. Hosil bo`lgan oksidlar metall aralashmalar 
bilan ta`sirlashib, ularni oksidlaydi. Hosil bo`lgan oksidlar misning ustiga so`zib 
chiqadi va shlak sifatida olib tashlanadi. Bu usulda tozalangan misning miqdori 
umumiy massani 99,6-99,7% ni tashkil qiladi.