Reja: Rangli metallar ishlab chiqarish

---

1 
5-Mavzu: Sanoatda rangli metallar ishlab chiqarish. 
Reja: 1. Rangli metallar ishlab chiqarish. 
2. Gidrometallurgiya va pirometallurgiya usullari yordamida rangli metallar 
ishlab chiqarish texnalogiyalari. 
3. Mis, rux va boshqa rangli metallar ishlab chiqarish texnologiyalari. 
4. O‘zbekiston metallurgiya sanoati. O‘zbekistonda rangli metallar ishlab 
chiqarish. 
Rangli metallar ishlab chiqarish texnologiyasi.
Rangli metallurgiya - rangli 
metallar rudalarini
 qazib olish, boyitish, rangli metallar va 
ularning 
qotishmalarini
 
eritishni
 o'z ichiga olgan 
metallurgiya
 sohasi. Fizik xususiyatlari va maqsadi 
bo'yicha rangli metallar shartli ravishda og'ir ( 
mis
, 
qo'rg'oshin
, 
rux
, 
qalay
, 
nikel
 ) 
va yengil ( 
alyuminiy
, 
titanium
, 
magniy
 ) ga bo'linadi. Ushbu bo'linish asosida engil metallar 
metallurgiyasi va og'ir metallar metallurgiyasi farqlanadi. 
Metallar er yuzida eng ko’p tarqalgan ashyo va materiallardan biridir. 
Insoniyat bor ekan, har bir soniyada metallarga duch keladi hamda metallarga 
ehtiyoji hamisha ortib boradi. XXI asrga kelib, odamzot kimyoviy, sintetik
moddalarni ko’proq ishlab chiqarmoqda va metallar o’rnini bosib, xalq 
xo’jaligining ayrim tarmoqlaridan ularni siqib chiqarmoqda. Bu metallarga bo’lgan 
ehtiyoj kamaymoqda degani emas, balki er yuzasidagi ayrim metallarning kamayib 
borishi, ularni qazib olish ancha iqtisodiy qiyinchiliklar tug’dirayotgani sababli 
metallar o’rnini bocuvchi, ekologik toza, arzon va zanglamaydigan materiallar 
yaratilmoqda.
To’g’ri, insoniyat metallarsiz shunday qulaylikka, madaniyat va taraq-
qiyotning bunday cho’qqisiga erishmagan bo’lar edi. CHunki turli avtomobillar, 
mashina mexanizmlari, elektrotexnika, atom yadro energiyasi, koinotning zabt 
etilishi metallar bilan bog’liqdir. Tosh asridan barcha qurollar, kerakli anjomlar, 
qurilish materiallari-yu ish dastgohlari, hammasi tosh yoki daraxtdan yasalar edi. 
Uning o’rniga sekin-asta metallning qo’llanilishi o’z-o’zidan bo’lgani yo’q. 
Minglab yillar kerak bo’ldi-ki, insoniyat birinchi metalni qo’lga kiritib, hayotiy 
faoliyati mobaynida ishlatib keldi.
Birinchi metall bu mis edi. Insoniyatning tog’u toshlar orasida boshqa 
metallarga qaraganda misni ajratib olishi unchalik qiyin kechmagan. CHunki 
ma’lum bo’lgan barcha kimyoviy elementlar ichida faqat 2 ta metall rangli – mis 
qizil, oltin esa sariq, qolganlarining barchasi deyarli bir xil, ya’ni rangsiz, oq. 
Aynan qizil rangda bo’lganligi, tosh bilan urib egsa, cho’ziltirsa, ishlov berilsa 
shakl-shamoyilini o’zgartirganligi uchun ham o’ziga jalb qilgan bo’lsa ajab emas. 
Misning tori¬lishi, uning keng ko’lamda ishlatilishi, so’ng turli qotishmalar 

---

2 
aralash-masi natijasida Bronza raydo bo’lishi, butun dunyoda “Tosh asri” dan 
keyin “Bronza asri” ning boshlanishiga olib keldi. CHunki Bronzaning kashf 
etilishi odamzot madaniyatini, yashash tarzini bir necha rog’ona ko’tarib yubordi. 
Arxeologlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, miloddan oldingi 6500–
5700-yillarda mis eritib olingan. Ayrim arxeolog olimlar va tarixchilarimiz undan 
ham oldin mis eritib olin¬ganligi haqida fikr yuritmoqda. 
Keyingi topilgan metalllar – bu oltin va kumushdir. Misga qaraganda yanada 
yaltiroq, chiroyli, oson mexanik ishlov berilsa, o’z shaklini o’zgartira oladigan bu 
ikkala metallning ocon kashf etilishiga sabab ularning tabiatda sochma holda 
uchrashidir.
To’rtinchi metall bu temirdir. Insoniyat tarixining ma’lum bosqishi “Temir 
asri” deb nomlanishi bejiz emas. Uning kashf etilishi miloddan oldingi 2500–2000-
yillar deb, taxmin qilinmoqda. Albatta, bunga tog’lardagi temirning sof magnetit 
holida uchrashi va uning keng tarqalganligi sabab bo’lgan. 
Ayrim metallar o’zining turli xususiyatlari bilan boshqalardan ajralib turadi, 
masalan, eng qiyin eriydigan, elektr tokini yaxshi o’tkazadigan, zichligi eng kam, 
eng og’ir va hokazolar. SHunday ekan, ba’zi qiziquvchi kimyogarlar uchun ayrim 
metallar haqida fikr yuritamiz. Eng yuqori elektr tokini o’tkazuvchi metall bu 
kumushdir. Keyingi o’rinda mis, oltin, alyuminiy va temirlar turadi. 
Metallurgik ishlab chiqarishning asosiy yakuniy vazifasi, metallarni toza 
metall yoki kimyoviy birikma ko‘rinishda, qayta ishlanayotgan
xomashyodan olishdir. Amaliyotida bu vazifa xomashyo tarkibidagi qimmatbaho 
moddani bo‘sh porodadan, mahsus jarayon va usullarni qo‘llab, ajratib olish yo‘li 
bilan echiladi. Mahsus jarayonlar va usullar metallurgik ajarayonlar deb nomlanadi. 
Murakkab polimetallik xomashyodan yuqori tozalikdagi metallarni olish uchun 
bitta metallurgik jarayon yoki bitta metallurgik dastgohni qo‘llash etarli emas. Bu 
vazifani echish uchun, ketma-ket bir nechta jarayonlarni qo‘llab, qayta 
ishlanadigan xomashyodan komponentlarni bosqichma-bosqich bir – biridan, 
ajratib olish talab etiladi. Barcha qo‘llanildigan metallurgik jarayonlarning 
kompleksi (tayyorlovchi, yordamchi va asosiy jarayonlar) uchastka, bo‘lim, sex 
yoki umumiy korxonaning texnologik sxemasini shakillantiradi. Masalan, rangli
metallurgiyaning barcha korxonalari ko‘p bosqichli texnologik sxemalar bilan 
tavsiflanadi.
Metallurgik jarayonlarning asosida, qayta ishlanayotgan xomashyoni bir-
biridan tarkibi va fizikaviy xossalari bo‘yicha farqlanadigan, ikki, uch ayrim 
holatlarda undan ko‘p fazalardan tashkil topgan, geterogen sistemaga o‘tqazish 
yotadi. Hosil bo‘lgan fazalardan bittasi, ajratib olinadigan qimmatbaho modda 
(metall) bilan boytilishi va unsur elementlar bo‘yicha qambag‘allashishi lozim, 
qolgan fazalar esa aksi qimmatbaho modda bo‘yicha kambag‘allashishadi. Hosil 

---

3 
bo‘ladigan fazalarning fizikaviy hossalarini (agregat holati, zichligi,
o‘zaro namlanuvchanligi, uchuvchanligi va h.) farqi, komponentlarni bir-biridan 
soda usullar bilan (tindirish, filtrlash va h.) ajratib olishni ta’minlashi kerak.
Metallurgik ishlab chiqarishning amaliyotida quyidagi fazalar 
kombinatsiyasi keng tarqalgan: G+S; G+Q; S+S; S+Q; G+S+S; G+S+Q, bu erda 
“G”, “S”, “Q” harflari bilan gaz, suyuq va qattiq fazalar belgilangan.
G+S va G+Q fazalarda gaz, suyuq va qattiq fazalarning zichliklari farq 
qilishi sababli, ularni bir birida oddiy tindirish usuli bilan ajratib olish mumkin. 
Agar gazlarada gaz fazasida qattiq faza juda mayin dispers ko‘rinishda bo‘lsa, 
tindirish usuli bilan fazalarni ajratib olishi juda sekin boradi, bu holda mahsus 
usullardan fodylaniladi, masalan chang tutish. 
S+S fazalar bir-biridan tindirish yoki sentrifugirlash (sentrifugirovanie) 
usulida ajratib olinishi mumkin. S+Q tizmi uchun, fazalarni bir-biridan ajratib olish 
uchun tindirish yoki filtrlash jarayonlarni qo‘llash mumkin. G+G fazalar 
kimyoviy texnolgiya usullaridan foydalanib ajratiladi, Q+Q fazalar esa boyitish 
usullari bilan ajratib olinishi mumkin.