Reja: Rangli metallar ishlab chiqarish

Gidrometallurgik jarayonlarning turlari
Gidrometallurgiya (gidro... va metallurgiya) 
— kimyoviy elementlarning suvdagi eritmasi yordamida 
xom ashyo (ruda va baʼzi sanoat chiqindilari)dan rangli metallarni ajratib olish. G. birin-ketin 
bajariladigan quyidagi texnologik yumushlarni uz ichiga oladi: rudaga mexanik ishlov berish, 
kimyoviy ishlov berish, choʻktirish (tindirish), metallni ajratib olish. Rangli metallarni ajratib olish 
uchun xom ashyo maydalanadi, maydalangan xom ashyo xlorlovchi, oksidlovchi va qaytaruvchi 
muhitlarda kuydiriladi, qovushtiriladi, soʻngra erituvchi birikma bilan ishlanadi. Natijada pulpa 
(maydalangan rudaning erituvchi bilan aralashmasi) hosil boʻladi. Erituvchi birikma sifatida sulfat 
kislota, soda, oʻyuvchi natriy, ammiak, sianid va xloridlar, natriy sulfid va b. nin g suvdagi eritmasi 
ishlatiladi. Er
ituvchi birikmadagi metall eritmalari shlam (tarkibida metall boʻlmagan mayda 
qoʻshimchalar) dan ajratiladi. Buning uchun pulpa quritiladi, soʻngra tindirish qurilmalari va filtrlarda 
yuviladi. Erituvchi birikmadagi metall eritmalari chanlarda (krestovina 
va kurakchalar oʻrnatilgan val 

---

8 
yordamida) va kimyoviy usul bilan (rux, alyuminiy kukunlari taʼsir ettirib) choʻkmagan zarralar va 
zararli qoʻshimchalardan tozalanadi. Metall va uning birikmalari eritmadan choʻktirib olinadi. Bu 
jarayonda elektroliz, sementitlash, sorbsiya (ion almashuvchi qatronlar yoki kumir yordamida), suyuq 
ekstraksiya (organik erituvchilar yordamida) usullari tatbiq etiladi. Choʻkindi metall va uning kimyoviy 
birikmalari qayta ishlanib, toza metall (mis, rux, kumush, oltin va b.) yoki shunga yaqin mahsulot 
olinadi. Buning uchun choʻkindi qayta kristallanadi, bugʻga aylangunga qadar qizdiriladi, qayta 
eritiladi va elektrolizlanadi. G. usulida oltin, mis, qoʻrgʻoshin, rux, volfram va b. rangli metallar olinadi 
(qarang 
Asl metallar
. Gidroliz, Elektroliz).
Gidrometallurgik jarayonlar sanoatda ko’pgina rangli metallar ishlab 
chiqarishda keng qo’llanilmoqda. Ular nisbatan past (300S dan yuqori bo’lmagan) 
haroratda suyuq, ko’p hollarda suvli muhitda o’tkaziladi. Gidrometallurgik
jarayonlarni bugungi kunda keng ishlatilayotganiga quyidagi yutuqlarini sabab 
qilib ko’rsatish mumkin: 
- minimal issiqlik va energetik harajatlar bilan nisbatan yuqori bo’lmagan 
haroratlarda (300C haroratgacha) kambag’al va boyitish qiyin bo’lgan rudalardan 
metallarni (ayrim hollarda ruda qatlamini o’zidan – mis, uranni yer ostida tanlab 
eritish) tanlab ajratib olish imkoniyati; 
- atmosferani zaharli gazlar bilan zararlanishni yo’qligi; 
- xizmat ko’rsatuvchi personallar uchun nisbatan yaxshi sanitar-gigienik 
sharoitlarni mavjudligi. 
Gidrometallurgik jarayonlar texnologiyasining asosiy bosqichlari 
quyidagilar: 
1) ruda mahsulotini qayta ishlashga tayyorlash; 
2) ajratib olinishi kerak bo’lgan metalni eritmaga o’tkazish – tanlab eritish; 
3) eritmani va qattiq cho’kmani bir-biridan ajratish; 
4) eritmani zararli qo’shimchalardan kimyoviy usulda tozalash; 
5) eritmadan metalni ajratib olish. 
Gidrometallurgik jarayonlarning asosiy ko’rinishlari tanlab eritish jarayoni, 
eritmalarni keraksiz qo’shimchalardan tozalash va eritmalardan metallarni 
cho’ktirish hisoblanadi.Tanlab eritish – qayta ishlanayotgan materialga ko’p 
hollarda gazsimon reagent – kislorod, vodorod va boshqalar ishtirokida erituvchi 
ta’sir ettirib, ajratib olinayotgan komponentni eritmaga o’tkazish (eritish) 
jarayonidir. Tanlab eritish natijasida keraksiz qo’shimchalar bilan ifloslangan
ajratib olinayotgan metall eritmasi va asosan keraksiz jins komponentlari hamda 
qiyin qaytariladigan birikmalardan iborat erimagan qoldiq (kek) olinadi.Erituvchi
sifatida suv, kislota, ishqor yoki tuz eritmalari ishlatiladi. 
Erituvchi arzon, qayta ishlanayotgan materialga nisbatan yaxshi ta’sir 
kiladigan,texnologik jarayon borayotganda qayta tiklanish imkoniga ega bo’lishi 
kerak. Eritmalarni keraksiz qo’shimchalardan tozalashdan maqsad eritmalardan 

---

9 
cho’ktirish vaqtida ajratib olinayotgan metallga qo’shimchalarni tushmasligi yoki 
cho’ktirish jarayoniga salbiy ta’sirni oldini olish hisoblanadi. Tanlab eritish
eritmalarini keraksiz qo’shimchalardan tozalash uchun kimyoviy birikmalar
ko’rinishida noorganik va organik reagentlar yordamida cho’ktirish, gidroliz, 
durlash yoki sementasiya usullari ishlatiladi. Durlash vaqtida eritmani to’yinishi, 
masalan, undan suv bug’latib chiqarilishi natijasida keraksiz qo’shimcha cho’kma
ko’rinishida cho’kadi. Sementasiya usulida cho’ktirish eritmadan bir metallni 
unga nisbatan faol bo’lgan metall bilan siqib chiqarishga asoslangan. Sementasiya 
usulida tozalashga sulfatli eritma tarkibidan misni rux yoki nikel bilan siqib 
chiqarish usuli misol bo’la oladi: 
CuSO4 + Me→ Cu + MeSO4 
Eritmalardan metallarni erkin holda cho’ktirish suvli eritmalarni elektroliz, 
cho’ktirish yoki bosim ostida, hamda kimyoviy birikmalar ko’rinishida gazsimon 
qaytaruvchilar 
yordamida 
amalga 
oshirish 
mumkin. 
Rangli 
metallar
gidrometallurgiyasida (ayniqsa noyob va nodir metallar metallurgiyasida)
sorbsiya va ekstraksiya jarayonlari keng tarqalmoqda. Bu jarayonlarni 
qo’llashdan maqsad qo’yidagi masalalarni yechish hisoblanadi: 
- tanlab eritishda olingan eritmadan qimmatli metallni tarkibi 
bo’yichakeyingi qayta ishlash jarayonlariga qulay bo’lgan boshqa eritmaga 
o’tkazish; 
- suyultirilgan eritma va bo’tanadan metallni jamlab olish; 
- eritmalardan metallni samarali ajratib olish va uni
keraksizqo’shimchalardan tozalash; 
- sorbsiya bilan birlashtirilgan tanlab eritish. 
Ion almashinuv jarayonlari ayrim qattiq birikmalarni (ionitlar) eritmalar 
bilan ta’sirlashuvi natijasida eritmadan ion yutib olish va ionit
tarkibidan o’shanday zaryadli va o’shancha miqdordagi ionlarni almashishga
asoslangan. Ionit sifatida ko’pincha yuqori sig’imli, kimyoviy barqaror,
mexanik mustahkamlikka ega, yuqori molekulyarli sintetik birikmalar
(smolalar) ishlatiladi. 
Ekstraksiya deb erigan metall kimyoviy birikmalarini suvli fazadan, suv 
bilan aralashmaydigan boshqa suyuq organik fazaga o’tkazish jarayoniga aytiladi. 
Ekstragent sifatida organik kislota va ularning tuzlari, amin va aminli ishqorlarni 
tuzlari, spirtlar, efirlar ishlatiladi.