Mavzu: Mis va ularning qotishmalarini ishlab chiqarish usullari

Mavzu: Mis va ularning qotishmalarini ishlab chiqarish usullari

Reja:
Ikkilamchi mis va uning asosida qotishmalar ishlab chiqarish

Babbit ishlab chiqarish

Nikel asosidagi chiqindilar va chiqindilarni qayta ishlash

Mis ishlab chiqarish texnalogiyasi.

Mis och pushti rangli metall. Uning suyuqlanish harorati 1083℃, qaynash harorati esa 2300℃, zichligi 8,93 g/sm3. Mis ishlab chiqarish uchun mis ma’danlaridan foydalaniladi. Tabiatda asosan sulfidli, oksidlangan aralash va yombi ma’danlar uchraydi. Ularda misni miqdori 1÷5% gacha ozgarib turadi. Mis madanlarida kopgina misdan tashqari boshqa metallar ham mavjud: rux, qorgoshin, nikel, molibden, selen, mishyak, tellur, talliy, oltin va qumush. Kambagal misning sulfidli madanlari odatda flotasiya usuli bilan boyitilib, tarkibida 10-30% mis totgan konsentratlar, undan tashqari qorgoshin, rux, nikel va boshqa konsentratlar olinadi va tegishli metallarni olishga jonatiladi.
Mis xalq xojaligida sof metall va turli xil qotishmalar korinishida ishlatiladi va ishlatish hajmi boyicha qora va rangli metallar qatorida 3-orinni (temir va alyuminiydan keyin) egallaydi. 1951-yili huqumat tomonidan Olmaliq viloyatida mis-molibden kombinati qurish togrisida qaror qabol qilindi. 1954-yildan boshlab madanni ochiq usul bilan olish Qalmoqir konida boshlandi, 1957-yilda esa mis boyitish fabrikasi qurildi. Songra mis zavodi qurilib, 1963-yilda birinchi bor ozbek qoralama misi olindi. 1970-yilda misdan prokat olina boshlandi. 1968-yilda mis zavodi qoshida oltingugurt oksidini totgan chiqindi gazlar asosida sulfat kislota tsexi ishga tushdi. SHunday qilib, mis va qorgoshin-rux ishlab chiqarishlar zaminida Olmaliq tog- metallurgiya kombinati yaratildi. Uning maqsadli mahsuloti - mis metalli va ulardan ishlangan buyumlar, rux metalli, sulfat kislota va qorgoshin konsentratlari boldi. Bundan tashqari kombinat tomonidan kadmiy, molibden, qimmatbaho metallar, bazi noyob va tarqoq elementlar ishlab chiqarila boshlandi.
Misni madan va konsentratlardan chiqarib olish uchun ikki asosiy usul: piro- va gidrometallurgiya usullari tadbiq qilinadi. Pirometallurgiya usuli yordamida sulfidli, oksidli va aralash madanlarni qayta ishlash mumkin. Bu usulda mis bilan bir qatorda qimmatbaho metallar ham ajralib chiqadi. Gidrometallurgiya usuli asosan kambagal oksidli rudalarni qayta ishlashga yordam beradi, lekin bu usulda qimmatbaho metallar chiqindi tarkiblarda qolib ketadi. Qoralama mis tarkibida qo‘shimcha va erigan gazlari bolishi mumkin. Texnikada qo‘llaniladigan misning tozalik darajasi 99% dan kam bo‘lmasligi kerak. SHuning uchun qoralama misni tozalash kerak. Buning uchun ikki usul mavjud: alangali (no‘rni qaytaruvchi pechlarda) va elektrolitik usullar.
Alangali tozalash usulida misni pechlarda suyuqlantirib (harorat 1300°С), kislorod yordamida qisman oksidlanadi. Hosil bolgan oksidlar metall aralashmalar bilan tasirlashib, ularni oksidlaydi. Hosil bolgan oksidlar misning ustiga sozib chiqadi va shlak sifatida olib tashlanadi. Bu usulda tozalangan misning miqdori umumiy massani 99,6-99,7% ni tashkil qiladi. Ozbekiston mis xom-ashyosida uchraydigan va mis bilan birgalikda ishlab chiqaradigan bazi metallarni xossalarini va ishlatish sohalarini keltiramiz:
Qalay-asosan boshqa metallar bilan birgalikda turli xil qotishmalar tayyorlash uchun ishlatiladi va metallar yuzasida qoplama parda hosil qilish uchun qollaniladi.
Vismut-kimyo, radiotexnika, metallurgiya, farmasevtika va sanoatning boshqa tarmoqlari, masalan, atom texnikasi, hatto kosmetikada ham qollaniladi.
Nikel va kobalt-havoda oksidlanmaydi, yuqori qattiqlikka ega, choziluvchan, suyuqlanishi qiyin, ferromagnit xossasiga ega. Sof holda hamda temir, mis, xrom, rux va alyuminiy bilan qotishmalar sifatida keng qollaniladi. Magnit bolmagan (nikelni miqdori 10-25%) qotishmalari elektrotexnikada, yuqori magnit singdiruvchanlikka egadir(45-80%). U radiotexnikada va suv osti kabellarini qoplash uchun ishlatiladi. Kengayish koeffisienti kichik bolgan qotishmalardan ozunlik etalonlari, aniq asboblar, soat detallari yasaladi.
Simob - issiqlik energetikasi, elektrotexnika, haroratni olchash asboblari ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida, tibbiyotda keng qollaniladi. Hozircha Ozbekistonda simob ishlab chiqarilmasa ham, uning ishlab chiqarishga yaroqli manbalari mavjud. Odatda simob bilan surgma birgalikda uchraydi, lekin Ozbekiston hududidagi simob konlarida surgma uchramaydi. U alohida antimoniy minerali sifatida yoki oltin+qumush+surgma kompleksi sifatida uchraydi.
Surma-metalli podshipnik tayyorlash uchun qotishmalar (babbitlar), akqumulyatorlar, oson ot oluvchi aralashmalar, kauchuklarni vulkanlash, lak- buyoq, idish-tovoq, yonmaydian gazmollar tayyorlashda ishlatiladi.
Stronsiy - hozirgi vaqtda sanoatning stronsiyga ehtiyoji juda katta. U rangli televizorlarning naylarini tayyorlashda, lazerlar, fotoelementlar yaratishda, mahsus qotishmalar olishda va boshqa kopgina sohalarda ishlatiladi. Stronsiy totgan asosiy mineral - selestin. Ozbekistonning uch regionida: janubda (Surxandaryo), garbda va Fargona vodiysida uchraydi.
Metallurgik ishlab chiqarishning asosiy yakuniy vazifasi, metallarni toza metall yoki kimyoviy birikma ko‘rinishda, qayta ishlanayotgan xomashyodan olishdir. Amaliyotida bu vazifa xomashyo tarkibidagi qimmatbaho moddani bo‘sh porodadan, mahsus jarayon va usullarni qo‘llab, ajratib olish yo‘li bilan echiladi. Mahsus jarayonlar va usullar metallurgik ajarayonlar deb nomlanadi.Murakkab polimetallik xomashyodan yuqori tozalikdagi metallarni olish uchun bitta metallurgik jarayon yoki bitta metallurgik dastgohni qo‘llash etarli emas. Bu vazifani echish uchun, ketma-ket bir nechta jarayonlarni qo‘llab, qayta ishlanadigan xomashyodan komponentlarni bosqichma-bosqich bir – biridan, ajratib olish talab etiladi. Barcha qo‘llanildigan metallurgik jarayonlarning kompleksi (tayyorlovchi, yordamchi va asosiy jarayonlar) uchastka, bo‘lim, sex yoki umumiy korxonaning texnologik sxemasini shakillantiradi. Masalan, rangli metallurgiyaning barcha korxonalari ko‘p bosqichli texnologik sxemalar bilan tavsiflanadi.
Metallurgik jarayonlarning asosida, qayta ishlanayotgan xomashyoni bir-biridan tarkibi va fizikaviy xossalari bo‘yicha farqlanadigan, ikki, uch ayrim holatlarda undan ko‘p fazalardan tashkil topgan, geterogen sistemaga o‘tqazish yotadi. Hosil bo‘lgan fazalardan bittasi, ajratib olinadigan qimmatbaho modda (metall) bilan boytilishi va unsur elementlar bo‘yicha qambag‘allashishi lozim, qolgan fazalar esa aksi qimmatbaho modda bo‘yicha kambag‘allashishadi. Hosil bo‘ladigan fazalarning fizikaviy hossalarini (agregat holati, zichligi, o‘zaro namlanuvchanligi, uchuvchanligi va h.) farqi, komponentlarni bir-biridan soda usullar bilan (tindirish, filtrlash va h.) ajratib olishni ta’minlashi kerak.
Metallurgik ishlab chiqarishning amaliyotida quyidagi fazalak kombinatsiyasi keng tarqalgan: G+S; G+Q; S+S; S+Q; G+S+S; G+S+Q, bu erda “G”, “S”, “Q” harflari bilan gaz, suyuq va qattiq fazalar belgilangan.
G+S va G+Q fazalarda gaz, suyuq va qattiq fazalarning zichliklari farq
qilishi sababli, ularni bir birida oddiy tindirish usuli bilan ajratib olish mumkin.Agar gazlrada gaz fazasida qattiq faza juda mayin dispers ko‘rinishda bo‘lsa, tindirish usuli bilan fazalarni ajratib olishi juda sekin boradi, bu holda mahsus usullardan fodylaniladi, masalan chang tutish.
S+S fazalar bir-biridan tindirish yoki sentrifugirlash (sentrifugirovanie) usulida ajratib olinishi mumkin. S+Q tizmi uchun, fazalarni bir-biridan ajratib olish uchun tindirish yoki filtrlash jarayonlarni qo‘llash mumkin. G+G fazalar kimyoviy texnolgiya usullaridan foydalanib ajratiladi, Q+Q fazalar esa boyitish usullari bilan ajratib olinishi mumkin.
Metall ishlab chiqarish uchun ikkilamchi xom ashyo - bu turli sanoat korxonalari chiqindilari va sanoat va maishiy chiqindilar (amortizatsiya qoldiqlari).
Metall chiqindilarni hosil qilishning asosiy manbalari: metall va qotishmalarni eritish (shlaklar, tozalash, suv sepish, axlat va boshqalar); prokat ishlab chiqarish (qirqish, talaş, tegirmon shkalasi, qo'pol talaş); quyish (spreylar, olib tashlash); kabel mahsulotlarini ishlab chiqarish (simli so'qmoqlar, ip); kimyoviy ishlab chiqarish (ishlatilgan katalizatorlar, loy) va boshqalar.
Amortizatsiya qoldiqlarini shakllantirish manbalari: turli sohalarda asosiy vositalarni tugatish; uskunalar va inshootlarni kapital va joriy ta'mirlash; maishiy chiqindilar.
O'rtacha, ikkinchi darajali rangli metallarning umumiy xom ashyosidagi chiqindilarning ulushi taxminan 57% ni, amortizatsiya qoldiqlarining ulushi esa taxminan 43% ni tashkil qiladi.
GOST 1639-78 "Rangli metallar va qotishmalarning chiqindilari va chiqindilari" ga binoan bunday xom ashyoning 14 turi aniqlandi. Jismoniy holatiga qarab, hurda va chiqindilar 4 sinfga bo'linadi (A - chiqindilar va bo'lak chiqindilar; B - talaşlar; C - chang chiqindilar, D - boshqa chiqindilar), har bir sinf kimyoviy tarkibiga qarab guruhlarga, guruhlar sinflarga bo'linadi. ...
Standart iste'molchilarga sotib olinadigan va etkazib beriladigan eritma eritmalar va rangli metall chiqindilarining massasi va umumiy o'lchamlarini tartibga soladi.
Hurda va chiqindilarni birlamchi qayta ishlash ularni metallurgik qayta ishlashdan oldin amalga oshiriladi. U mexanik, issiqlik va kimyoviy usullar bilan amalga oshiriladi va quyidagi asosiy operatsiyalarni o'z ichiga oladi: saralash, kesish, qadoqlash, maydalash, maydalash, magnit ajratish, quritish, yog'sizlantirish va hk.
Rangli metallarning parchalari va chiqindilarini saralash aralash ikkilamchi xom ashyoni ajratishdan, shuningdek, qora va metall bo'lmagan materiallarni olib tashlashdan va o'lchamlari va bo'laklari bo'yicha ajratishdan iborat. Saralashning asosiy turlari: qo'lda saralash, mexanik saralash, qattiq muhitda, qayta ishlaydigan pechlardan foydalanish. Qoldiqlar va rangli metallarning chiqindilarini o'ziga xos saralash saralash jadvallarida (1-rasm), konveyerlarda va konveyer liniyalarida amalga oshiriladi.
Chiqindilarni va chiqindilarni kesish asosiy rangli metall yoki qotishmani boshqa metallar yoki metall bo'lmagan materiallar bilan ifloslanishdan ozod qilishdan, shuningdek, xom ashyoni keyinchalik qayta ishlash yoki tashish uchun qulay bo'lgan o'lcham va vaznga etkazishdan iborat.
Quritish talaşlarda, qoldiqlarda va bir tekis chiqindilarda, shlaklarda, oqmalarda va boshqa materiallarda amalga oshiriladi. Ko'pincha u barabanli quritgichlarda amalga oshiriladi.Yog'larni tozalash operatsiyasi chiplar uchun talab qilinadi.
Qadoqlash va briketlash ixcham bo'lmagan hurda va chiqindilarni ixchamlashtirish hamda ma'lum massa, o'lcham va zichlikdagi paketlar yoki briketlarni olish uchun amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalar gidravlik presslar yordamida amalga oshiriladi.
Hurda va chiqindilarni birlamchi ishlov berishning maxsus usullariga quyidagilar kiradi: kabellar va o'tkazgichlarni qayta ishlashning termal usullari, kabel qoldiqlaridan izolyatsiyani olib tashlashning kimyoviy usullari, kabel qoldiqlarini qayta ishlashning kriogen usuli va boshqa ikkilamchi xom ashyo turlari.