Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

F = i 2r 7ГГ~ = r8 7^tr'- ( 5 1 U 9 ) Plazmani qisilishga undaydigan F kuchga R = (njon + nd)kT gaz kinetik
bosim kuchi qarshilik qiladi (bu yerda n - ionlar soni, ne - elektronlar soni). M agn it m aydonning m a’ lum bir N0 qiym atida va plazm a shnur radiusining r0 qiymatlarida F = P boMadi. Tok kuchi bir necha amperga

teng boMganda, magnit maydonning bosimi shunchalik katta boMadiki, razryad shu razryad hosil qilgan idish devorlaridan ajraladi va plazma

idish devorlaridan izolyatsiyalanadi.						M agnit		maydon ta’sirida plazma
adiabatik	siqilganda TV273 = const,				PV5/2 =			const qonunlarga asosan
uning temperaturasi va bosimi
yanada ko‘tariladi. Yuqorida
aytilganlardan faqat plazmani
s ilin d r	u ch i			to m o n lari
izolyatsiyalanm ay qoiadi. Bu
m uam m oni			kam eran i
halqasim on		qilib	tayyorlash
yoMi b ilan		b artaraf etilish i
m u m k in .		L ekin	p lazm a
ta b ia td a	gaz em as, b alk i
k o ‘ proq		su y u q lik k a

5.15-rasm. Deyteriy-tritiy,
deyteriy-deyteriy reaksiyalari
uchun plazmani ushlash
parametrining temperaturaga
bogiiqligi.

o‘xshashligi uchun plazmani uzoq ushlash im koniyatini bermaydi. Toroidal kam eraning ichki halqa markaziga yaqin tom onidagi magnit

maydon tashqi (m arkazning uzoq) tomonidagi m agnit maydondan katta boMganligidan, bu hoi butun plazmani tashqi devor tomon surilishga va tashqi devorga urilib «halok» boMishga olib keladi. Plazm aning bu «surib chiqarilisn» effektini bartaraf qilish uchun L. Spitser kam erani sakkiz raqami ko‘rinishida tayyorlashni taklif etdi.
Bunday kamerada yarim aylanishdan so‘ng birortom onga surilib qolgan plazm a ikkinchi yarim aylanishda boshqa tomonga suriladi va kamera ichidagi devordan yetarlicha uzoqroq masofada boMadi. Bunday kamera stellarator deb ataladi.
Stellaratorlarda magnit sirt plazma hosil qilishuvchi hajm dan tashqarida joylashgan o‘tkazgichdan oquvchi toq yordam ida hosil qilinadi.

8 '

5.16-rasm. Stellarator

Plazmadan toq o‘tkazilsa oqayotgan elektr toki protsesningboshlangMch davrida plazmani yaratadi, uni qizdiradi, plazmani idish devorlaridan uzib term oizolyatsiyalaydi va nihoyat, plazma berk doiraviy toq rolini o‘tab, uning atrofida berk magnit sirtni hosil qiladi. Bu prinsip asosida ishlovchi term oyadroviy sintez qurilm alari tokam ak (tok, m agnit va katushka so‘zlaridan olingan) deb ataladi.
Termoyadro reaksiyasini am alga oshirishda tokamak usulidan tashqari plazmaga yetarli darajada tezlashtirilgan neytral atom lam i injeksiya qilish ham istiqbolli usullardan hisoblanadi. Bunda atomlar plazmani ushlab turgan magnit maydonidan erkin o‘tadi va qizdirilgan plazm aga kirib ionlashadi.
Boshqa usullardan intensiv lazer nurlanishi vatez elektronlam i injeksiya qilish va h.k.lardan foydalaniladi.
Lazer nurlari bilan nurlantirilganda hosil boMgan intensiv nurlanish jism

sirtida katta bosim ni hosil q ilad i. Buning hisobiga d eyteriy -tritiy aralashmasi ming marta kuchlirok siqiladi va termoyadroviy reaksiyaning bo‘ lish intensivligi million m artaortibketadi. Lekin bujarayonda energiya sochilish kattadir. M asalan, lazerlard a elektr en ergiyan i yorugM ik

energiyasiga	aylantirish	foydali koeffitsienti	atigi 1%.	Lazer yorugMik
energiyasining 6-10% gina term oyadroviy yoqilgMni					qizdirishga sarf
boMadi, qolgan qismi bugMangan modda bilan sochiladi.
Kuchli tokli im pulsli		elektron-tezlatgichlarda olingan relyativistik
e le k tro n la r	o q im id an	fo y d a la n ilg a n d a ,	la z e r	te rm o y a d ro v iy
qurilm alardan afzalligi		shundaki, ularning	foydali	ish koeffitsienti

kattaroqdir. Lekin relyativistik elektronlarni fokuslash va energiyasini juda kichik hajm da konsentratsiyalash muammosi ju d a murakkabdir. Hozirgi vaqtda bu sohada turli uslublarda butun dunyo olim lari intensiv izlanishlar olib bormoqdalar. Bu muammoning hal boMishi energetikada katta o‘zgarish yasaydi va yer yuzida insoniyatning energiyaga boMgan ehtiyojini toMa qondiriladi.

0.