Шаҳарлар географияси


Маъруза 4. Шахарларнинг иқтисодий географик ўрни


Download 345 Kb.
bet4/15
Sana06.04.2023
Hajmi345 Kb.
#1335958
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
Солиев А.С.-Шаҳарлар географияси

Маъруза 4. Шахарларнинг иқтисодий географик ўрни.
Географик объектларга нисбатан жойлашганлиги ва бу объектларнинг шахар иқтисодий ривожланишига таъсирини тушунамиз.
-ХП асрдан кейинги даврларда, унинг ён атрофида урнашган географик объектлар тоғ, кул, даре, йўл, кон, бошка ахоли манзилгохи, қишлоқ хўжалиги далалари, давлат чегаралари, электр станциялари, сурориш иншоотлари, рекреация объектлари ва хоказолар булиши мумкнн. Уларнинг шахарга таъсири, тарихий ва айни пайтда. иктисодий мазмуига эга булиши керак^_.
ИГУ — нинг тарихийлиги шундаки, бу ўриннинг кулай ёки ноқулайлиги давр утиши билан узгарувчан, бир вақт қулай бўлган урин кейинчалик ноқулай ва аксинча булиши мумкин. Бироқ, умумий қонуният шундан иборатки, шахарлар уз иқтисодий географик ўринларини яхшилашга интиладилар,
Шахарнинг иқтисодий географик урни ҳам мураккаб, унинг ичида транспорт, гидрографик, демогеографик, агрогеографик каби йуналишлар мавжуд. Шубхасиз, буларнинг орасида .энг мухими транспорт географик уриндир.
ИГ'У —уч масштабга эга: макро, мезо ва микрогеографик урин.'Бу брскйчларнияг худудий кўлами ва қамрови бир хил эмас. Масалан, микро-географик урин шахарнинг бевосита урнашган жойи, унинг энг яқин атрофи бўлса, мезо — географик урни эса шахарнинг ; нисбатан кенгрок, ва каттарок худуддаги мавкеидир;. макро — герграфик урин урганилаётган шахарнинг янада улканроқ худуддаги холатиии ашлатади, Бу ерда шуни унутмаслик лозимки, муайян бир шахарнинг мезо ёки макрогеографик урни бошка шахар учун (хатто улар қўшни жойлашган бўлса ҳам) худуд кулеши жиҳатидан тўғри келмайдн. Бу шахарнинг катта — кичиклиги, бажарадиган функциясига боғлиқ. Масалан, Тошкентнинг мезогеографик урни (у Марказий Осиё минтакаси билан белгиланиши мумкин) Чирчик. ёки Бекободнинг, Наманган ёки Қаршининг мезогеографик ўрнига мувофиқ келмайди; аксинча, бу шахарлар учун Марказий Осиё макрогеографик мазмунга эга булиши мумкин.
Тошкент вилоятидаги Бука шахрининг макрогеографик урни эса
жуда нари борса, Тошкент внлояти ва унга туташ бўлган кичик
ҳудудлар доирасида белгиланади. Ахир, Буканинг район маркази,
кичик -шахар эканлигини Қиргизистон ёки Тожикистон, Оролбуйи
ёки Фарғонада ҳамма билмайди— да!
Шахарнинг вужудга келиши, айнан шу жойда урнашганлигига энг аввало унинг микрогеографик холати сабабчи булади. "Бу тог ёнбағри, дарёнинт куйилиш жойи ёки унинг қирроғи, тепалик ва бошқа жойида булиши мумкин. Вужудга келган шахарнинг кейинчалик гуркираб ривожланишида эса унинг мезо ва макрогеографик Панжакент, Ахси, Насаф, Поп, Косонсой, Қиёт ва бошка жойларда кўриш мумкин), Баъзи шахарлар, масалан, Чуст, Денов, Ғиждувон, Нурота, Пискент, Хива кабилар жуда катта тарихга эга бўлишига карамай, улар ҳамон кичик шахар даражасида колмокдалар. Эхтимол, бунинг сабаби, уларнинг мезогеографик ўрнини нокулайлиги бўлса ажаб эмас. Айни вактда, унта" катта тарихга эга бўлмаган Навоий ёки Чирчик эса аллақачон «юз минглик» чегарани босиб ўтишган йирик шахарлардир. Албатта, бунта уларнинг мезогеографик ўрнини кулайлиги катта таъсир килган.
Шахарлар иктисодий географик ўрнини ўрганишда айникса, Тошкент, Хўжанд (Алексадр Эс —Хате), Бекобод, Станбул (Константинополь, Византия), Киев, Волгоград, Самара, Москва, Санкт-Петербург, Бухоро ва Самарканд, Тбилиси, Новосибирск мисолларига мурожаат килиш самарали натижалар беради. Шу билан бирга талабаларшшг ўзлари ҳам истаган шахарларининг иктисодий географик ўрнини очйб беришлари керак, Бирок, энг мухими иктисодий географик урин —бу шахарларнинг иктисодий географрш таъсири ва тавсифи эмас, аксинча у ўрганишнинг, тахлил килишнинг махсус усули , иктисодий теографик билимнинг «калити» эканлигини унутмаслик лозим. Ана шундагина, биз нима учун мазкур шахар, худди шу жойда вужудга келган ва ривожланган, нима учун у шундай вазифаларни бажаради ва бу ерда саноатнинг шу тармоклари ривожланган каби жумбок саволларга жавоб топа оламиз.
Худди шу наънода, Бухоройи тариф ва Сайкали рўйи замин Самарқанднинг тарихий «мусобакасини», Мовороуннахрнинг дорулсалтанати бўлиишга талашганлигини, Сохибқирон Амир Темурнинг Самарқандни ўзининг буюк империясининг пойтахти, Сомонийларнйнг эса Бухорони «Қуббаи ислом» қилинишини ўрганиш қизиқарли бўлса керак.


Download 345 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling