Shevasidagi nomutanosibliklar

Journal of Advanced Research and Stability 
ISSN: 2181-2608 

www.sciencebox.uz/ 
420
“Lifelong Learning and Teaching Problems of XXI Century”
 

 
Special Issue | 2022

Buxoro gruppasi‖ deb atadi. Bundan ko‗rinib turibdiki, Buxoro va Samarqand shevasi bir biriga 
juda yaqin hisoblanad. Ularda tojik tili unsuri yuqorilik qiladi. Shevashunos M.M.Mirzayevning 
―O‗zbek tilining Buxoro gruppa shevalari‖ kitobida aholini ikki tilda va bir tilda so‗zlashuvchi 
aholiga bo‗ladi. Ikki tillik guruhga o‗zbek va tojik tillarida so‗lashuvchi aholini kiritadi. Albatta 
bu ikki guruh shevasi fonetik, morfologik, leksik jihatdan farqlanadi. Sababi ikki tilda 
so‗zlashuvchilar guruhi nutqida tojik tilidan kengroq foydalaniladi. Tojik tiliga xos unlilarni 
cho‗zib talaffuz qilish holati uchraydi. Bir tilda so‗zlashuvchi aholi nutqida esa bu xususiyat 
deyarli ko‗rinmaydi. Kogon aholisi M. Mirzayev talqini bo‗yicha bir tilda so‗zlashuvchi aholi 
tarkibiga kiradi. 
Kogon tarixi, uning etnografik tarkibiga bir to‗xtalib o‗tish kerak. Sababi uning sheva xarakteri 
ham ayni shu mavzuga aloqadordir. Oʻtgan asrlarda Kogon oʻrnida shu nomda qishloq va yirik 
somon bozori boʻlgan. Shahar nomining kelib chiqishi ham shu somon bozori bilan bogʻliq 
degan taxminlar mavjud. Shundan kelib chiqib «kohkon» (koh forscha — somon), yaʼni somon 
koni atamasi haqiqatga yaqinroq. Keyinchalik bu nom oʻzgarib Kogonga aylangan boʻlishi 
mumkin.Kogon 1935-yilgacha Yangi Buxoro deb atalgan.1929-yildan Buxoro viloyatidagi 
shahar deb kiritilgan.Kogon mamlakatimiz tarixida 1887-yil birinchi temiryo‗lning kelishi bilan 
ko‗proq eslanadi desak mubolag‗a bo‗lmaydi. 
Bugungi kunda Kogonning aholisi serob. Shaharning tub aholisi oʻzbeklar (77,1 %) boʻlib, ular 
80 ming kishini tashkil etadi. Shuningdek, shaharda rus (10,2 %), tojik (4,5 %), ukrain (0,5 %), 
ozarbayjon (0,5 %), turkman (0,5 %), qozoq (0,3 %), tatar (0,3 %), arman (0,3 %), belorus (0,1 
%), yahudiy (0,5 %) va boshqa millat vakillariga mansub (5,6 %) kishilar yashashadi, Shundan 
ko‗rinib turibdiki, Kogonda sof o‗zbeklar soni umumiy aholi soniga nisbatan yuqori miqdorda 
ko‗p. Rus va tojik millati keyingio‗rinlarni egallaydi. Tojik tili ta‘sirining kamligi Kogon 
shevasining Buxoro shahri va undagi boshqa hududlaridan farq qiladi. Ammo bu tojik tili 
umuman yo‗q degani emas. Endi transkripsiya atamasiga to‗xtalsak, maqola mazmunini 
tushunish ancha yengillashadi. Trаnskripsiya lоtinchа qаytа yozish degаn mа‘nоni bildirаdi. 
Ashirboyev Samixoning ―O‗zbek diolektologiyasi‖ kitobida trаnskripsiyaga quyidagicha tа‘rif 
berilgan: Shevаlаrdаgi kоnkret nutq tоvushlаrini,ya‘ni fоnemаning vаriаtsiyalаri, vаriаntlаrini 
yozuvdа ifоdаlаsh uchun qo‗llаnilаdigаn hаrflаr, ishoralar sistemаsigа trаnskripsiya deyilаdi. 
Trаnskripsiya qo‗llаnish dоirаsigа ko‗rа ikki хil bo‗lаdi:
1. Хаlqаrо trаnskripsiya.Bu trаnskripsiya lоtin аlifbоsigа аsоslаnаdi.
2. Milliy trаnskripsiya. Bu har bir milliy tilning аmаldа bo‗lgаn yozuvi tizimigа аsоslаnаdi. 
O‗zbek shevаlаrini yozib оlishdа qo‗llаnilаdigаn trаnskripsiоn tizim prоfessоr V.V.Reshetоv 
tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn vа u rus аlifbоsi аsоsidаgi o‗zbek grаfikаsigа аsоslаnаdi, Lekin 
o‗zbek diаlektоlоglаri gаrchаnd V.V.Reshetоv trаnskripsiyasigа аsоslаnsаlаr-dа, shevаlаrni 
yozib оlishdа hаr dоim hаm ungа to‗lа riоya qilmаydilаr,chunki shevаlаrdаgi tоvushlаrni 
belgilаshda hаr bir tаdqiqоtchi mа‘lum dаrаjаdа erkinlikkа erishishlаrigа ruхsаt etilаdi. Biz 
maqolamizda rus grafikasi asosidagi transkripsiyasidan foydalandik. 
―Bir tilli‖ shevaning asosiy belgi-xususiyatlari tubandagilar: 
1) orqa qator ↄ unlisi yarim lablangan bo‗lib, cho‗ziqlikka moyil tovush emas: ↄsh, qↄshъq, 
tↄshlↄq; 
2) ъ , ўunlilari sayoz til orqa undoshlaridan keyin old qatorga moyil tovush kabi aytilsa (kъm, 
kъgъz, kўl, gўzal) , chuqur til orqa undoshlaridan keyin orqa qatorga moyil tovush kabi 
aytiladi(qъr, ↄg‗ъz, g‗ↄz); 
3) lab undoshlarida p va f differensiyalashmagan, asosan, p talaffuz etiladi. Masalan, paqat, 
Purqat, poydↄ shaklida; 

---