Shevasidagi nomutanosibliklar

---

Journal of Advanced Research and Stability 
ISSN: 2181-2608 

www.sciencebox.uz/ 
419
“Lifelong Learning and Teaching Problems of XXI Century”
 

 
Special Issue | 2022

HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TLI VA BUXORONING KOGON TUMANI 
SHEVASIDAGI NOMUTANOSIBLIKLAR 
Fozilova Shahrizoda 
Buxoro davlat universitetining Pedagogika institute "Oʻzbek tili va adabiyoti" taʼlim yoʻnalishi 
1-bosqich talabasi 
Annotatsiya: Har bir tilning o‘ziga xos jozibadorligi, lug‘at boyligi, morfologik, fonetik, 
sintaktik xususiyatlari va albatta sheva so‘zlari bo‘ladi. Bu maqola tilning sheva xususiyatiga 
bag‘ishlangan bo‘lib, Buxoroning Kogon tumani aholisi shevasidagi fonetik, morfologik, 
sintaktik, leksik qirralarni ochishdan iborat. Bunda tahlilga tortilgan shevaga oid so‘zlar yangi 
o‘zbek transkripsiyasida berilgan. 
Kalit so‘zlar: sheva, lahja, qarluq. 
 
Shevalar har bir milliy tilning asosini tashkil etadi hamda u milliy- ma‘naviy qadriyatimiz 
hisoblanadi. Aslida ona tili deganda sheva tushunilishi haqiqatga yaqindir. Shuning uchun ham 
uni asrab-avaylash, qadrlash zarur. Bu haqda Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning: ―Jamiki 
ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona 
tili – bu millatning ruhidir‖, – degan so‗zlarini eslash o‗rinlidir. Demak, shevalar to‗g‗risidagi 
fanni o‗rganish talabalarni milliy g‗oya ruhida tarbiyalash imkoniyatini tug‗diradi. To‗g‗ri, har 
bir madaniyatli shaxs rasmiy doiralarda o‗zbek adabiy tilida muomala qilishi shart, lekin bu o‗z 
shevasini unutishi kerak degani emas. 
Shevalarni o‗rganuvchi fan dialektologiya hisoblanadi. Dialektologiya (sheva tadqiqotlari) — 
tilshunoslikning muhim yo‗nalishi. U shunchaki nazariy ma‘lumot taqdim etadigan, ko‗pchilik 
nazdidagi amaliy foydasi yo‗q soha emas. Dialektologiya, birinchidan, adabiy tilni boyitish, til 
tarixini va xalq madaniyatini o‗rganish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, u 
sotsiolingvistika bilan uzviy bog‗liq: jamiyatda adabiy til va sheva munosabatlarini o‗rganishga, 
ular atrofida yuzaga kelayotgan ijtimoiy munosabatlarni tushunishga yordam beradi. 
O‗zbek tili tarixiy taraqqiyotida shevalarning o‗rni yuqori sanaladi. Shevalar adabiy tilni 
boyitishga xizmat qiluvchi milliy tilning tarkibiy qismidir. ―Sheva‖ forscha ravish, tarz, yo‘sin 
degan ma‘nolarni bildirib, fanda o‗ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlari bilan 
farqlanib turadigan milliy (xalq) tilning kichik territoriyaga oid qismini anglatadi. Buxoro 
shevasi mavzuda juda ko‗p tadqiqotlar olib borilgan. Lahja arabcha so‗z bo‗lib u ham ravish, 
tarz, yo‘sin, sheva ma‘nolarini bildiradi. Dialektologik termin sifatida qadimdan o‗zbek tilining 
taraqqiyotiga asos bo‗lgan sheva va dialektlaming eng yirik to‗dasini anglatadi. O‗zbek tili o‗z 
tarixiy taraqqiyotida uchta lahjaning birligidan tarkib topgan. Ular: qarluq-chigil-uyg‗ur lahjasi, 
qipchoq lahjasi, o‗g‗uz lahjasidir.Buxoro qarluq lahjasig kiradi.Uni o‗rganishga V.V.Radlov, 
G.Vamberi,E.D.Polivanov,A.K.Barovkov, V.V.Reshetov, K.K.Yudaxin va boshqalar salmoqli 
hissa qo‗shishgan. Xususan, akademik V.V.Radlov, G.Vamberi Buxoro dialektini o‗zbek tilining 
mustaqil dialekti deb hisoblaydilar. Professor I.I.Zarubin o‗zbek shevalarini tasnif qilarkan, 
Buxoro dialekti bilan Samarqand dialektini birlashtirib, ―Samarqand-Buxoro‖ dialekti deb 
ataydi.Professor E.D.Polivanov Buxoro dialektining Samarqand va Xo‗jand shahar shevalari 
bilan o‗xshashligini bir qancha xarakterli fonetik va morfologik xususiyatlarni keltirish bilan 
isbotlab berdi.Yuqorida aytilgan shahar shevalarini ―chig‗atoy o‗zbek nutqining maksimal 
eronlashgan tipi yoki o‗zbek shevalarining ―samarqand-buxoro-xo‗jand tipi‖ – ―Samarqand-

---