«tariyxiy ulketaniw»
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- T.t.
- Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 1. Ulkashunoslikda ezma manbalar axamiyati? 2. Ulkashunoslikda ogiz-aki manbalarning urganilishi?
1. Qoraqalpoqlar haqidagi dastlabki ma`lumotlar 2. XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoqlar haqida 3. XX asrda qoraqalpoqlar tarixini o`rganish masalalari T.t. etnografiya, etnos, dostonlar, ezuvlar. Adabietlar: 1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 3. Materialы po istorii karakalpakov. Sb.Trudы Inst. Vostokovedeniya, Tom. VII.1935 4. Tleumuratov M. Qaraqalpaq həm өzbek xalыqlarыnың mədeniy baylanыslarыыnың tariyxыnan.N.,1993 5. Tleo`muratov M. Qaraqalpaqlardың tuo`ыsqan xalыqlar menen mədeniy baylanыslarы. N.,1989 6. Yusupov O.J. Janibek batыr. Maman batыr. Murad shayx. Əziyz baba, Qorazbek biy atalыq.N.,1998 7. Mambetov K. Qaraqalpaqlar tariyxы.N.1993
1. Qaraqalpaq xalqi ham qadimiy xalqlardan bo`lib, boy tarixiga ega. Qoraqalpoqlar asrlar mobaynida Xorazmning shimolida. Orol atrofida yashab ko`pchilik bulagi Orol atrofini tashlab kuchib ketishga Majbur bo`lgan. Bunga sabablarning biri 1221 yildagi Chingizxon boshliq mu»ullarning Urganchni 5 oy qamoldan keyin bosib olishi bo`ldi. Amudare tug`oni bo`zilishi natijasida dare suvi g` arb tomonga yo`nalish oladi. Avval dare bo`yida dehqonchilik bilan mashg`ul bo`lgan qoraqalpoqlar suv etishmovchiligi sababli boshqa tomonga ko`chishga majbur bo`ladi. Usha vaqtda qoraqalpoqlarning bir bo`limi g`arb, Amudarening yangi oqimi tomon ko`chib, asrlar davomida usha joyda yashab qoladi. Qloaqalpoqlarning bir bo`limi esa Volga va Ural darelari bo`ylariga, ayrimlari Qora dengiz sohillariga, bir bo`limi Sirdare bo`ylariga ko`chib joylashgan. Bu Sirdare atroflari O`rta Osie xalqlari tomonidan Turksiton deb atalgan. Xalqning bir bo`limi hozirgi Surxondare viloyati hududiga ko`chib borganligi haqida ma`lumotlar ham mavjud. Hozirgi vaqtgacha tarix ilimida qoraqalpoqning atab o`tilgan davrlarda son jihatidan qancha bo`lganligi qaysi bo`limi qaysi erga ko`chganligi ham to`la aniqlanamagan. Ammo qoraqalpoqlarning vatanini tashlab ketishiga asosiy sabab suvvizlik natijasida yashash 44
imkoniyatining qolmaganligi sababli ekanligi aniqlandi. Ko`chgan qoraqalpoqlarning hammasi dare, ko`l bo`ylariga yashash uchun qulay joylarga ko`chib borgan. Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishi haqida har xil fikrlar mavjud. Olimlarning bir guruhi qoraqalpoq etnonimining har xil variant va tillarda ezilgan XII-XIV asrlardagi ezma ma`lumotlarga asoslanib va o»uz pecheneg qabilalarining kiygan bosh kiyimining asosida paydo bo`lgan deb hisoblaydi. Sababi qoraqalpoqlar haqida XII asrdagi rus yilnamalarida «Chernoe klobuki» deb ezib qoldirsa, mu»ul yilnamasida «Qora telpakli» shaklida Iran tilida keltiriladi. XII asr o`rtalaridan boshlab rus yilnamalarida “chernoe klobuki» atamasi uchraydi. B.V.Alin o`zining «Rus na bogatыrskix zastavax» maqolasida («Voprosы istorii N1.1969. s.136). ularni pecheneg va turklarning qoldiqlari deb ko`rsatadi. Shuningdek, XII asrga oid «Igor` palki haqida so`z» asarida polovetslar ya`ni qipchoqlar haqida ham so`z etiladi. Masalan 1185 yilda polovetslar Bilan jangda rus knyazining mag`lubiyatga uchraganlgi haqida ma`lumot mavjud. Shuningdek boshqa sharq sayehlari tomonidan «qora bo`rikli» deb atalgan urug` va haqida ezib qoldiradi. Bu nomi atalgan urug` va xalq atamalari qoraqalpoqlar haqida aytilgan deb hisoblashga asos bor. Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishini olimlarning boshqa guruhi fikri bo`yicha qoraqalpoq so`zi Bilan bog`lanadi. «ulpoq so`zi eski qoraqalpoq tilida soch, tepa soch ma`nosini bergan. Qoraqalpoq atamasi XVI asrga oid ezma manbalarda ilk bor uchraydi. Bu manbalar 1570 va 1593 yillarga tegishli. Ayniqsa 1598 yilgi Buxoro xoni Abdullaxonning maxsus erli»ida Sirdare buyida yashaetgan xalqlar qatorida qoraqalpoqlar atamasi ham tilga olinadi. Olimlar fikriga ko`ra qoraqalpoqlarning butunlay xalq bo`lib shakllanishi XVI asr deb hisoblaydi. O`sha davrda qoraqalpoqlarning tarkibida ko`plagan uru» va uru» birikmalari bo`lgan. Qoraqalpoqlarning uru»lik tuzimini eng boshli 6 uru»dan iborat. O`lar Qitoy, qipchoq, keneges, man»it, qun»irot, muyten. O`lar o`z navbatida 130 dan oshiq mayda urug`larga bo`linadi. 6 urug` 2 arisga bo`linadi: 1) qung`irot arsi- urga qo`ng`irot va muyten urug`lari: 2) un turt urug` arisi- unga qitoy, qipchoq, keneges, mang`it uru»lari kiradi. Ikki aris birigib, qoraqalpoq xalqini paydo etgan. Qoraqalpoqlar haqida XVIII asrdagi rus hujjatlarida ko`plab uchrashadi. Masalan Murod shayx Azizboboning siesiy faoliyati 1724 yilda eq rus manbalarida ezilgan. Petr 1 va Ishim Muhammadxon davrida diplomatik qo»ozlarda Murod Shayx Azizbobo Kim bo`lgan degan savolga quyidagicha javob eziladi: «Karakalpakskogo umershego starogo Ishimxana deti pervoy jenы karakalpkchin chetыre sыna, drugoy jenы-kalmыchiya dva sыna: bol`shoy Murad Sheyx Aziz, vtoroy Alim sultan i nыne dvoe vladeet nijnim Karakalpakami». Demak, bunda Ishim Muhammad Bahadurxonning qalmoq xotinidan tu»ilgan ug`li Murad Shayx ekanligi aytilgan. Rossiya elchisi bashqurt Maxsud mulla Yunus axun elchining ma`lumoti bo`yicha va Petr I- ga ezilgan xotnomada Murod Shayx Aziz bin xan Ishim Aziz deb ko`rsatiladi. Bobolar dasturi bo`yicha onasi boshqa oq suyak u»ullarni xon boshqaruviga unchalik aralashtirmagan. Shu sababli Surod Shayx Aziz bobo (1675-1748) jami qoraqalpoqlarning din hazrati xizmatida bo`lgan. Mamet Mirzo Tevkelee podsho hukumatining topshiri»i bilan qozoq erlarida 1731 yildan 1733 yilning 14 yanvarigacha bo`lgan. U boshqurt millatidan. Tevkelee kun sayin bo`lib o`tgan voqealarni ezib borib jurnal yurgizgan. Bu «jurnal» da qoraqalpoqlarning haeti ko`rsatiladi. Unda qoraqalpoq xoni Qaypxonning va Murod shayxning xotidan parchalar keltirildi.
45
1734 yilda san`atning ober-sekretari I.K.Kirillov loyihasi bo`yicha Orenburg ekspozitsiyasi tuziladi. Uning «Tsvetuщee sostoyanie Rossiyskogo gosudarstvo» asarida qoraqalpoqlar haqida ma`lumotlar bor. P.I.Rыchkov usha davrda «Qirg`iz-qaysaq va qoraqalpoq urdasi haqida xabarlar degan proektida Or` daresining bo`yida yangi qal`a solish, shuningdek qoraqalpoqlar bilan aloqa o`rnatish va hokazolar haqida aytiladi. 1740 –
dengizi va Xiva ekspeditsiyasi materiallari ham ahmyaitli. XVIII asrning olimi P.I.Rыchkovni «Orenburg Lomonosovi» deb ham ataydi. U 1744 yilda «Orenburg kompaniyasining boshlanishi va ahvoli haqida xabar» asarini ezadi. Shu asarda tarixchi V.N.Tatishev «Istoriya Rossiyskaya» asarini ezishda foydalangan. P.I.Rыchkov qoraqalpoqlar bilan uchrashgan «Tatarlar haqida qisqacha xabarlar» asarida mahalliy aholi haqida ham ma`lumot beradi. 1780-1781 yillarda Mendiyar Bekchurin Buxoroga saexat qilgan va kundalik yurgizgan. Bu kundalikni 1- marta professor X.Z.Zieev o`z asarlarida e`lon qildi. U qoraqalpoqlarning Janadar`ya (Yangidare) davri tarixi bo`yicha bizga ma`lumot beradi. («XVIII asrda O`rta Osie va Ural bo`ylari.T.,117-bet). Bekchurin o`z kundaligida quyitdagicha ezib qoldiradi. «6 dekabr`da qoraqalpoqlar yashaganligi uchun uni « Qoraqalpoqlar eri» deb ataydi ekan. Qoraqalpoqlar dehqonchilik bilan shug`allanadi. Ular 200 ovulni tashkil qiladi. Ular Erali Sulton boshchiligidagi qozoq ulusiga buysinib «alla bilan soliq tulaydi». Qoraqalpoqlar tarixi Munis (1778-1827), Ogohiy (1809-1874) va Baeniy (1859- 1923) asarlarida ham so`z etiladi. Munis asarlarida qoraqalpoqlar o`lkasining tabiati, tabiiy- ju»rofik sharoitlari, Amudare Orol dengizi tasvirlanadi. XIX asrdagi ayrim Saroy tarixchilarining asarlarida ham qoraqalpoqlar haqida ma`lumotlar mavjud. O`nga Mulla Muhammadning tarixiy asari bo`lgan «Tarixi jahannamai» ni misol keltirish mumkin. 1807 yilda Qozon universiteti ochildi. O`nda birinchi marta sharq tillari bo`yicha mutaxassislar tayerlanadigan kafedra ochildi. Dastlab arab tili o`rganildi, so`ng fors tili. 1811 yilda sharq tillari bo`yicha mutaxassislar Moskva universitetida tayerlanadigan bo`ldi. 1819 yili Peterburg universitetida sharq tillari o`rganila boshlandi. 1854 yilda Peterburg universitetida sharq fakul`tetining ochilishi O`rta Osieni o`rganishda hamiyatga ega bo`ldi. Mashhur sharqshunoslardan P.S.Savel`ev, N.V.Xan`kov, V.V.Grigor`ev, V.V.Vel`eminov- Zernov, N.I.Veselovskiy, G.A.Bartol`d va boshqalar shu fakul`tetni bitirgan. Ulardan N.F.Xan`kov (1822-1878) asarlarida Orol bo`yi xalqlari haqida ma`lumot beriladi. U Orenburg general-gubernatorligida xizmat qilgan. So`ng 1839 yilda Perovskiy tomonidan uyushtirilgan harbiy yurishga qatnashgan. 1841 yilda Rossiyaning Buxoroga elchiligining tarkibida bo`lgan. XIX asrda Rossiya Fanlar Akademiyaining Orol dengizi bilan qiziqishiga binoan 1851 yilda N.V.Xan`kov «Orol dengizi va Xiva xonligi atrofidagi erlarning xaritasini izohnoma» asarini yaratdi. U Orol dengizi haqida ezilgan birinchi tarixiy-ju»rofik asar hisoblanadi. V.V.Grigor`ev 1836 yilda Peterburg universitetini bitirib, Orenburg kelib ishlaydi. U Qoraqalpog`istonda ya`ni Xujayli va Man»itta bo`lgan Vel`yaminov-Zernovning «Qirg`iz- qaysaqlar haqida tarixiy ma`lumotlar va Abdulxayrxon vafotidan keyin Rossiyaning O`rta Osie Bilan munosabatlari tarixi» kitobi qozoq va qoraqalpoqlarning tarixi uchun kata ahamiyatga ega. (Ufa, 1858 yil). A.I.Butakov 1848-1849 yillarda Orol dengizida gidrografik ish yurgizadi. Flatiliyada umuman 27 kishi bo`lgan. Ular orosida Tamash Foma Berner, K.e.Pospelov, A.I.Maksheev va boshqalar bo`ldi. Ular birinchi marta «Vozrojdenie, «Bellinsgauzen», «Lazarev» orollarini ochdi. Butakovning 1850 yilda tuzgan Orol dengizining xaritasi dengiz vazirligi
46
tomonidan bosib chiqarildi. Uning 1872 yilda «Turkestanskie vedomosti» gazetasida joriy etilgan «Xiva tarixi bo`yicha bir qancha sahifalar», «Muhammad Tura sufining Qung`irot shahrini boshqarishni o`z quliga olishi va uning o`ldirilishi» degan asarlari bor. N.I.Veselovskiy qoraqalpoqlarning baliq ovlash qurollari, bo`yicha asari bor. A.Kunning «Xiva xonligining madaniy oazisi», «Xiva xonligi bo`yicha saexat» asarlari mavjud. Kun Xiva xonlari arxivini urgangan. U S.Peterburgda Saltыkov-Щedrin kutubxonasida saqlangan. Uni birinchi marta P.P.Ivanov o`rganadi. Taqiqq etadi. Uning, Xiva xonligining arxivi» asari bor. L.S.Berg 1968 yilda «Orol dengizi» monografiyasini yaratdi. Yuqorida ko`rsatilgan asarlarda ma`lum darajada qoraqalpoqlar haqida ma`lumotlar berilgan. 3. Qoraqalpoq xalqining tarixini o`rganishda XX asrning 30-yillariga tegishli ishlarni atab o`tish kerak.1935 yilda Moskva va Sankt-Peterburgli olimlar «Qoraqalpoqlar tarixi bo`yicha materiallar» to`plamini bosmadan chiqardi. Bu to`plam sharqshunoslik instituti asarlarining VII jildini tashkil etdi. O`nda P.P.Ivanovning «Qoraqalpoqlar tarixi ocherki» maqolasi kirgizilib, qoraqalpoqlar haqida birinchi marta aniq ma`lumot beriladi. Ushbu maqolasida qoraqalpoqlar atamasida ma`lumot beruvchi Abdullaxon II ning erli»i da keltiriladi. To`plamda A.N.Samoylovichning «Xiva va qoraqalpoqlar munosabatlari haqidagi XIX asr Xiva xronikalaridan parchalarning qisqacha tarjimasi» (91 bet). P.P.Ivanovning «Sayd Muhammadxon (1856-1865) podsholigi tarixi» (165 bet). N.N.Pal`mov va A.I.Ponomarevning «Rus tilidagi qoraqalpoqlar haqidagi bosma so`z va qul ezma tarixiy xabarlari» maqolasi (145-257 bet), berilgan. Keyingi maqolada Riza Quli Mirzoning asarlari keltiriladi. 1875 yil Unda erejeb biy haqida, u bilan Riza Quli Mirzoning uchrashuvi haqida ezilgan. Rizo Quli Mirzo qoraqalpoqlar ruslardan o`z qullariga olishni bir necha marta suranganligini aytganida erejeb biy bu faqaat ayrim biylarning xiylakorligi edi xolos deb javob keltiradi. Shuningdek erejeb biy bergan ma`lumotlar keltiriladi. Bu ma`lumot bo`yicha 360 yil avval qoraqalpoqlar dudida bo`lgan. Shaharni qoraqalpoqlar solgan deydi. So`ngra shaharga nu»oylar kelgan. So`ng ruslar kelgandan keyin shahar bosib olinadi. Nu»aylar ularning qo`lida qoladi. So`ng qoraqalpoqlar 130 yil ko`chib yurgan va hazrat sulton eki Turkistonga kelgan deydi. Unda 50 yil yashaydi. 180 yil avval urush bo`lib, qoraqalpoqlar Turkistonni tashlab 3 tomonga ketadi: Qo`yi Sirdarega, Yangidarega boshqasi Zarafshonning o`ng sohilini egallaydi. Shuningdek 64 yil avval Muhammad Raxim xon davrida Quyi Sirdaredan Amudare del`tasiga qoraqalpoqlarning ammoviy kuchirilgani haqida aytiladi. Shunda erejeb 9 eshda bo`lgan. (Riza Quli Mirza. Kratkiy ocherk Amu-dar`yainskoy oblasti. SPb. 1875 s.1-45 ). Qoraqalpoqlar tarixini o`rganish bo`yicha 1937 yildan boshlab S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm-arxeologik-etnografik ekspeditsiya ishlari samarali chiqdi. 1948 yilda Chop etilgan S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm tsivilizatsiyasi izidan», «Oks va Yaksartning qadimgi del`talari bo`ylap» kabi asarlarida qoraqalpoq xalqi tarixi ham o`z ifodasini topdi. XX asrning 50-60 yillarida tariximizni o`rganishda mahalliy tarixchi olimlarimiz kata hissa qo`shdi. Masalan: Ya.M.Dosumovning «Qoraqalpog`iston tarixi ocherklari» kitobi Toshkentda 1960 yilda Chop etildi. Qoraqalpoq xalqi tarixi, etnografiyasi haqida qator asarlar yaratildi. (Tureev A. Qoraqalpo»istonda 1916 yilgi qo`zg`olon, N., 1967 , Jdanko T.A. Kamalov S.K. Qoraqalpoqlar. T., 1971, Sarыbaev K. «Qoraqalpog`istonda su»orilish tarixiga oid (XIX- XX asar boshi) N., 1971 va boshqalar).
47
Qoraqalpog`iston tarixshunosligida ahamiyatli voqealardan biri-bu 1974 yilda Toshkentda Qoraqalpog`iston tarixi bo`yicha ikki jildlik asarning Chop etilishi bo`ldi. U 1977 yilda qoraqalpoq tilida Chop ettirildi. Qadimgi davrdan bizning kunlarimizgacha Qoraqalpog`iston tarixi bo`yicha 1 jildlik monografiya (M.K.Nurmuxammedov tahrirligida). 186 yilda rus tilida Toshkentda, 1989 yili qoraqalpoq tilida Nukisda Chop etildi.
Mustaqillik sharofati bilan muqaddas tariximizni chuqur, har tomonlama o`rganishga keng yo`l choildi. 1993 yilda S.Kamalov va A.Koщanovlar muallifligida «Qoraqalpg`iston tarixi» kitobi chop etildi. (N, 1993). Unda 1917 yilga qadar xalqimiz tarixi ifodasini topdi. 90-yillarda qator Qoraqalpog`iston tarixi bo`yicha maktab darsliklari (5,7,8,9,10,11 sinflar uchun) yaratildi. Qoraqalpoqlar tarixi hali ko`p chuqur tadqiqotlarni talab qiladi, ochilmagan sirlari ko`p. Mustaqillik tufayli milliy mafkuramiz, milliy tafakkurimiz qayta shakllangan davrda Yangi tariximiz yaratilmoqda. Uning amalga oshishi uchun mustaqil O`zbekistonimizda barcha sharotlar mavjud. Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 1. Qoraqolpoqlar xakida kadimiy manbalar? 2. Qoraqalpoqlar etnografiyasi? 3. Qoraqolpoqlar xaqida ezma manbalar? O`lkashunoslikni o`rganishda arxivshunoslikning o`rni Reja: 1. Arxiv hujjatlari haqida tushuncha. Markaziy arxiv fondlari. 2. O`zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.
1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 3. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. T.,1996. 264-275 betlar. 4. Raximov J. O`zbekiston tarixini urganishda arxiv manbalaridan Foydalanish -T.,1995 5. Ashurkov V.N. Katsyuba V.D. Matyushin G.N. «Istoricheskoe kraevedenie» M., 1980.
6. Karakalpakstan Respublikasi Markaziy Davlat arxivi fondi. 7. Avezova A., Dao`letnazarov J. Arxivtanыo`. Nөkis, 2004.
1. Arxiv hujjatlarini qidirib topish, ular ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni haetga tatqib qilish bu-juda murakkab ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, jamoa va davlat hujjatlarining, ayrim shaxslarning ko`p yillik faoliyati haqidagi ma`lumotlar, hujjatlar saqlanadi. Ayniqsa, hozirgi haqiqiy tariximizni tiklash davrida hujjatlar manbai bulgan arxivlarni urganishga kata e`tibor berilgan. Arxiv hujjatlari ezma va og`zaki shaklda bo`lishi mumkin. Og`zaki tarixiy hujjatlar har xil texnika vositalari Bilan ezib eki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylarda, ya`ni arxivlarda sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga, qimati va ahamiyatiga qarab tartibga solingan holda saqlanadы.
48
Hujjatlar saqlash va ularni har tomonlama foydalanish maqsadida Xalq Komissarlari Kengashiningg 1918 yil 1-iyun`da «Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish haqida» deb nomlangan dekretiga asosan Moskvada Davlat arxiv fondi (DAV) tashkil etildi. Hozirgi vaqtda DAF tarkibiga po`ntarishgacha bo`lgan davr, undan keyingi barcha tashkilotlarning faoliyati, muassasalar va ayrim shaxslar huquq, san`at, adabiet va hamdo`stlik davlatlari xalqlarining maishiy, ma`naviy madaniyati, kinofotohujjat fondlari, kinofil`m negativlari fotosuratlar, ularni tulatuvchi pozitivlar, grasofon, patefon, plastinkalari va ezib olingan ovoz materiallari, ilmiy tarixiy va Amaliy ahamiyatga ega bo`lgan boshqa narsalar illyustratsiyalar, varaqalar, plakatlar va boshqa hujjatlar kiritilgan. DAF ni boshqarish Davlat Arxivi Bosh boshqarmasiga (DABB) topshirilgan. DABB va uning juqoridagi organlariga bir qator yirik davlat tarixiy arxivlari qaraydi. Bular quyidagi Hamdo`stlik mamlakatlari miqiesidagi arxivlar: Moskvadagi qadimgi hujjatlarni saqlaydigan Markaziy davlat arxivi. Sankt Peterburgdagi Markaziy tarix arxivi. Moskvadagi Markaziy harbiy tarixiy arxiv. Sankt-Peterburgdagi Markaziy harbiy dengiz floti arxivi oliy davlat organlari va Bosh `oshqarmasining arxivi. Markaziy Armiya arxivi, Markaziy adabiet va san`at arxivi, Markaziy davlat kinofoto hujjatlar arxiv iva 50 ta respublika Markaziy davlat arxivlari, 130 ta viloyat va ulka davlat arxivlari va 200 ga yaqin shahar va tuman davlat arxivlari ham Davlat Bosh boshqarmasiga qaradi. 2. Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida (O`zRMDA) saqlanaetgan qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O`rta Osie Respublikasi Markaziy davlat arxivlari ichida eng yirigidir. Unda XIX asrning II yarmidan boshlab, to hozirgi kunimizgacha bo`lgan juda ko`p sonli hujjatlar saqlanmoqda. Arxifda Turkiston general gubernatorligiga qarashli hozirgi O`zbekiston Qozoqiston va qisman Qirg`iziston respublikalari xususidagi viloyatlar uezdlar, volostlar, muassasalar va korxona hamda tashkilotlarning tarixi faoliyatiga doir barcha hujjatlar manna shu Markaziy arxivda mujassamlashtirilgan. Arxivda Turkiston ulkasidagi chor hukumatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir hujjatlar to`li»icha saqlanib turibdi. Ularning ko`pchiligida chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik siesatiga oid bo`lib, unda chorizm va uning malaylariga qarshi xalqning quz»alishi, joylarda xalq ommasining milliy ozodlik uchun olib borgan kurashlari, suvsizlik, qur»oqchilik qashshoqlik va huquqsizlikka qarshti kurashlari, mahalliy ahoilning ayanchli ahvoli, chorizmning shavqatsiz zulmi, chorizm amaldarlarining kat`i-harakatlariga doir arxiv hujjatlari usha davrda tartibli saqlanmagan. O`rta Osie xonliklari bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo`q bo`lib ketgan. Ayrim mavjud materialar esa ulkaning Rossiyaga qushib olinishi jaraenidagi harbiy tuqnashuvlar davrida yo`q qilib yuborilgan. Akademik V.V.Bortol`dning aytishicha, bosib olingan joylardagi xonliklarning kutubxona va arxiv hujjatlarini saqlab qolish uchun hech qanday tadbirlar kurilmagan. Tarixchi A.I.Dobrosmislovning ezishicha, erli arxiv ishlari nazoratsiz qolgan, faqat, birgina general-gubernator kantselyariyasi arxivi kungildagidek olib borilgan. O`zbekiston Markaziy Davlat arxivida 1917 yilga qadar hujjatlar fondi saqlanaetgan hujjatlarning ko`rsatkishi 8 bo`limdan iborat. 1 bo`lim «Davlat ma`muriy boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat. 1- bob «Turkiston viloyat tashkilotlari, ya`ni Turkiston general-gubernatori kantselyarisi, uning soveti, knyaz` Nikolay Konstantinovich Romanovning Boshqaruv ishlari, general gubernatorlikdagi diplomatik- chinovniklar bo`limi. Bulardagi isperatorning «siesiy agentligi»ga oid hujjatlar arxivning 1- fondida, 3- bob «Xon hokimiyati organlari Xiva-xonligi 1-fondida, 3 -bob «Xon hokimiyati organlari: Xiva xonligi kantselyarisi, amir Buxoro Kushbegi boshqarmasi» haqidagi hujjatlar 126 fondida 4-bob Sirdare oblast` pravleniesi, Zarafshon okrugi boshli»i, Samarqand oblast` pravleniesi, Far»ona oblast` harbiy gubernator kantselyariyasi Boshqarmasi, davlat dunasiga 49
saylov utkazish komissiyasi Sirdare oblsat` bo`limi qachoqlarni ishga joylash Far»ona oblast` komitteti kabi hujjatlar 17,5,18,276,19,284, 274,525 fondlarda saqlanmoqda: 5-bob shahar uezd, rayon va uchastka tashkilotlari deb nomlangan, unda Toshkent shahar boshqarma boshliqlari, Sirdare oblast` Kurama uezdi boshqarmasi, Jizzax, Samarqand, Andijon, Quqon, Namangan, Skobelev, Chimen va Uchqur»on uezdlarining har xil hujjatlari arxivning 36,360,24,22,28,300,329,23,15,348,296,172,299,320 fondlarida saqlanmoqda. 6-bob: «Jandari politsiya nazorati organlari deb nomlangan va unda Turkiston rayonlarini himoya qilish bulimlari ettisuv oblasti poselkasidagi Verman qidiruv punkti, Temir yo`l jandarm- politsiya bo`limi, Toshkent eski va yangi shahar politsiya bulimlari, Andijon va Jizzax politsiya pristavvlari haqidagi hujjatlari 461,467,462,464,465,490,620 va 531 fondlarda saqlanmoqda. 7-bob: «Qamoqlar va qamoq kumitalari haqida d.a. 780,270,325,75 fond. II-bo`lim «O`z o`zini boshqrish tashkilotlari va oliy martabali muassasalar» deb nomlangan, unda Toshkent shahar dumasi, shahar boshqarmasi, shahar umumiy xo`jalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Marg`ilon xo`jalik boshqarmasi va Toshkent meщanlar oqsoqoli tashkilotlariga doir hujjatlar arxivlarining 718,37,472,277,286 va 79 fondlarida joylashgan. III-bo`lim: «Sud va prokuror fondlari» deb ataladi. U o`z navbatida 3 bobdan 1) oblast` sudlari, 2) okrug sudlari, 3) uezd sudlari, sud ijrochisi, jonjollik ishlar komissiyasi, xalq sudlari
qozilar, notariuslar haqidagi hujjatlar bo`lib, ular
127, 134,353,178,122,504,592,593,129,133,128,132,318,130,131,2-78,350,150
va
505 fondlarda saqlanmoqda. IV-bo`lim «Xo`jalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxonalar» deb nomlanadi va bu 7 bobdan iborat. 1-bob moliyaviy bo`lim. I7,88,89,108,13,487,281 fondlarda: 2- bob san`at bo`limi: 41,241,113 va 100 fondlarida 3- bob qishloq xo`jaligi 7,356,104,29,16,163,614,14,42,9,78 va 12 fondlarda: 4-bob savdo sotiq bo`limi- 4-bob 469,264,90,99,97,93,98 va 214 fondlarida: 5-bob, Boj soli shva olish haqidagi bo`lim 471,121,46,187,306,185 fondlarida 6-bob: transport bo`limi: 33,396,528,102,101 va 560 fondlarda va nihoyat 7-bob aloha va statistik haqidagi hujjatlar 557,43,44,266,249, 269 fondlarda saqlanmoqda. V- bo`lim: «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. O`rta Osie ilmiy jamiyati haqida 591 fonda: Toshkent ximiya laboratoriyasi 73 fonda, 1878 yilgi Toshkentda tashkil qilingan qishloq xo`jaligi va sanoati kurgazmasi materiallari 575 fonda, Turkiston harbiy okrugi qoshidagi astronomiya va fizika obsorvatoriyasi haqidagi ma`lumotlar 70 fondda. Turksiton arxeologiya havaskorlari tugaragi 71- fonda, rus imperatori geografik jamiyati Turkiston 69 fonda, imperator Sharqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi 361 fonda, Turkiston etnomolog stantsiyasi haqida to`plagan hujjatlar 715 fonda, Turkiston ulkasidagi Oliy va o`rta maktablari boshqarish haqidagi hujjatlar 47 fonda: Sirdare oblast` xalq o`quv yurti direktorii haqida 48 fonda, Toshkentdagi I yillik erkaklar gimnaziyasi 50 fondda, Toshkentdagi real bilim yurti 64 fondda, Toshkent harbiy gimanaziyasi 51 fonda, Toshkent sovdobilim yurti 56 fonda, Toshkentdagi 1-xotin-qizlar nimnaziyasi 52 fonda, Toshkentdagi rus-tuzem maktabi 61 fonda, Toshkentdagi 1 razrayadli quyi qishloq gidrotexnika maktabi 65 fonda. O`rta Osie temir yo`l bilim yurti 254 fonda. Samarqand Xotin-qizlar gimnaziyasi 55 fonda, Skobolev Xotin-qizlar gimnaziyasi 287 fonda, Turkiston xalq kutubxonasi 267 fonda va Turkiston xalq muzeyi haqidagi hujjatlar Markaziy arxivning 72 fonda saqlanmoqda. VI-bo`lim:
«Jamoat tashkilotlari» deb
nomlangan va
bu hujjatlar 596,27,81,268,611,34,8,595,76,490 va 279 fondlarda saqlansoqda. VII bo`lim: «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu haqidagi ma`lumotlar arxivining 182,85 fondlarida saqlanmoqda. Ko`rsatkichga ilova sifatida VIII bo`limda
50
geografik ap shaxsiy ko`rsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim so`z va terminlarga izohlar ham berilgan. 1918 yil 1 iyunda Sobiq Shuro hukumatining «RSFSR» arxiv ishlari asosida Turkiston ASSR da, O`zbekiston SSR da ham arxif ishlari qayta kurib chiqiladi va markazlashtiriladi. 1931 yil 20 may O`zbekiston Markaziy Ijroya Komitetining qaroriga asosan O`zbekiston SSR Markaziy davlat arxivi tashkil etildi. Usha davrga qadar Sovet davriga hujjatlar O`zbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari boshqarmasining har xil sektsiyalarida saqlanib kelinar edi. 1924 yil O`rta Osie milliy davlat chegaralarinishi utkazilishi munosabati bilan Turkiston ASSR Buxoro va Xorazm Sovet Xalqlari respublikasi tugatilib, hujjatlar O`zbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu hujjatlar hisobga juda boyib ketdi. 1935 yil 1-yanvar` ma`lumotlariga ko`ra arxivda fondlar soni 455, ishlar soni (Delo) 173230 ga etgan, 1941 yil 1 yanvar`ga esa fond soni 742, dano soni 248872 taga ortgan. 1940 yili kasaba soyuz va mehnat fondlari arxivi tugatilib, Markaziy arxivning mustaqil bo`limi sifatida qo`shib olinadi. 1945 yilda Toshkentdagi Markaziy harbiy arxivi tugatilib, u ham Markaziy arxivga mustaqil bo`lim sifatida qo`shib yuborildi. 1958 yili 20 noyabr`dagi Ministrlar Sovetning 750 son qaroriga asosan Markaziy Davlat arxivi qayta tuzilib uning fondlari asosida ulkani industriyalash bo`limi tashkil qilindi. 1959 yili bu bo`lim fondlarining soni 1527 undagi hujjatlar soni 503604 taga etdi. Hozir tuzimli kataloglar tuzilgan, har bir fondga tushunchalar berilgan. 1917 yil fevral`dan to hozirgi kunimizgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Arxiv hujjatlari asosida juda ko`p ilmiy ishlar qilindi. Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida 200 dan ortiq dissertatsiya eqlandi. Arxiv
hujjatlaridan foydalanishni osonlashtirish maqsadida «Ko`rsatish» (Peteshvoditel`) Lar nashr qilingan. U 8 bo`limdan iborat, ular tormoqlar va sohalarga moslashtirilgan, har bir bo`lim va boblarda voqealar tartib Bilan ta`riflangan va xronologiyaga asoslangan. Ko`rsatkichdagi ayrim fondlarning ilimiy jihatdan faolligi aks ettiruvchi individual tavsiyanomalar ham berilgan. U 4 qismdan ya`ni fondning nomi, fond haqidagi sprvka ma`lumotlar, fondning tashkil qilingan vaqti va materiallarining betlari, fond materiallari haqida annotatsiya qismlardan iborat bo`lishi kerak. Ko`rsatkichning 1- bo`limi «Turkiston hududida Muvaqqat hukumatning tuzilishi va ichki soldat deputatlari Soveti deb nomlangan, bunda Vaqtli hukumatlarning Turkiston Komiteti haqidagi hujjat 1760 yilda va Turkiston Ulka soldat va ishchi deputatlari Soveti 1-chaqiri»i haqidagi hujjatlar esa 1613 fonda saqlanadы. 2- bo`lim: «Davlatning oliy organlari va davlat boshqarmalasi» deb nomlangan, u 5- bobdan iborat. 1-bob: TASSR ning davlat organlari va davlat boshqarmalari» deb atalgan bo`lib hujjatlar 17,13,16,25,20,18,111,39,621,38,35,606,34,208,33,37,337,29,182,184,41 va 21 fondlarda. II-bob: «Buxoro Sovet Respublikasi davlat organlari» deb nomlangan hujjatlar 46,47,48,49,50,1616,56,61,63,58,62,51,52,53,68 fondlarda saqlanmoqda. III-bob: «Xorazm xalq respublikasi davlat hokimiyati organlari va boshqarmalari» ga doir hujjatlar 71, 72,83,74, va 75 fondlarda. IV va V boblar-»O`zbekiston SSR Davlat organlari va
davlat boshqarmalari faoliyati»ga doir
hujjatlar 87,86,225,837,1807,85,95,81,2027,1,9, 11 fondlarda, «Adliya va sud organlari deb nomlangan 3- bo`lim hujjatlari 904,334,343,345,1713,1714 fondlarda asralmoqda. «Xalq xo`jaligi tashkilotlari muassasalari va korxonalirning faoliyati»ga doir 4- bo`limning o`zi ham 7-bobga bo`linadi. Q-bob «Planlashtirish va statistika» deb otaladi va u
51
88,10 va 93,1680,335,634,2086,430,33,332,436 fondlarda: «Sanoat» degan 3-bobdagi 89,93,103,1977,2117,109,2113,87,132,1867,1023,2105,2106 va 2038 fondlarda: «Qishloq xo`jaligi» deb nomlangan 4-bobdagi ma`lumotlar 90,611,223,226, 674,218,756,473,301 fondlarda saqlanmoqda: «Savdo ta`minot va tayerlov tashkilotlari» deb otalgan beshinchi bobdagi materiallar 91,274,320,701,141,272,1753,293 va 1943 fondlarda: va 5 fondlarda va nihoyat 7-chi «Loyhalash va qurilish» bobidagi hujjatlar 169,170,610,114,2061,2048,2092 va 1956 fondlarda joy olgan. V- bo`lim: «Madaniy va maishiy tashkilotlar» deb ataladi va bunga oid hujjatlar haim 4 bobdan iboratdir. 1-bob «Xalq maorifi va Fan» bundagi materiallar 94,368,373,371,633,414,364,632,631,630,361,2091,2082,743,394,396,412,1876 foglarda va «Matbuot» deb nomlangan boblar esa 402,431,155,405,403,408,409 fondlarda saqlanadi. «San`at» bobidagi hujjatlar 2087,2062,2088 va 417 fondlarda «Soliqni saqlash» sohasidagi 4 bobka doir hujjatlar 131,330, va 2096 fondlarda joylashgan. «Mehnat va sotsial ta`minot tashkilotlari» deb nomlangan 6- bo`limdagi hujjatlar arxivning 97,328,96,419 va 421 fondlarda saqlanadi. «Kasaba soyuzlar va jamoat tashkilotlari» deb nomlangan bo`lim ham 3-bobdan iborat bo`lib 1-bobga «Kasaba soyuzlar» haqidagi hujjatlar arxivning 735,805,20,747,792 fondlarida saqlanadi. «Jamoat» tashkilotlari nomli bobdagi hujjatlar 44, 245,126,406,840,423,239,348 va 424 fondlariga kiradi. «Sport tashkilotlarining hujjatlari» 2043, 2053, 2047 fondlarda va nihoyat «Shaxsiy fond» deb nomlangan oxirgi bo`lim 7226,1591 fondlarda saqlanadi. Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling