TürkmenisTanyň Bilim minisTrligi TürkmenisTanyň milli Bilim insTiTuTy umumy orta bilim berýän mekdepleriň V–Xii synplary üçin

1. Okuwçylaryň sözleýşine esasy talaplar
Okuwçylaryň dilden ýa-da ýazuw arkaly ýüze çykaran islendik 
jogabyna (belli bir tema boýunça giňişleýin jogabyna, synpdaşynyň 
beren jogabyna, çykyşyna beren synyna we şulara meňzeşlere) baha 
berlende, aýdylan pikiriň mazmuny, logiki gurluşy we sözleýiş taý-
dan çeperçiligi nazarda tutulmalydyr.
Okuwçylar şulary başarmalydyr:
– temanyň çäginden çykman, şol tema boýunça dilden aýdyp 
bermegi ýa-da ýazmagy;
– aýdylan pikirleriň temasyny we esasy manysyny aýan etmek 
üçin iň ähmiýetli faktlary we maglumatlary saýlap almagy;
– materialy logiki yzygiderlilikde beýan etmegi (faktlar bilen 
hadysalaryň arasyndaky sebäp-netije baglanyşyklary anyklama-
gy, zerur umumylaşdyrylmalary we netijeleri çykarmagy);
– pikiri çeper beýan etmek üçin dil serişdelerinden dogry we 
takyk peýdalanmagy;
– gürrüňdeşligiň maksadyna we ýagdaýyna görä (sapakda, ýyg-
nakda, syýahatda, gezelençde we ş.m.) pikir aýtmagy, sözleýşiň 
belli bir görnüşini (gepleşik, ylmy, publisistik...) guramagy;
– logiki basymy, pauzany (säginme) we intonasiýany (heň, äheň) 
dogry berjaý etmek bilen, pert-pert jogap bermegi;
– orfografiýa we punktuasiýa kadalary berjaý edip, isleg bildiril-
ýän pikiri arassa we dogry ýazmagy.

---

11
Aýdyp bermede, pikir aýtmada şular: 
a) sözleriň aýdylyş düzgünleri we basymlary;
b) sözleri sözlükdäki manylaryna hem-de sözleýşiň dürli 
aýratynlyklaryna laýyk ulanmak düzgünleri;
ç) grammatikanyň talaplaryna laýyklykda sözleri emele 
getirmegiň we üýtgetmegiň, şeýle hem söz utgaşmalaryny we 
sözlemleri emele getirmegiň düzgünleri;
d) orfoepiýa kadalaryny berjaý edip, öwrenilen adalgalary, geo-
grafik we taryhy wakalaryň, ýazyjylaryň, alymlaryň, taryhy we 
beýleki şahslaryň atlaryny dogry aýtmak berjaý edilmeli. 
Okuwçylaryň sözleýşi täsirli bolmalydyr. Bu bolsa sözlük 
goruň köpdürlüligi, grammatik gurluşyň baýlygy, täsirli sözleýiş 
serişdelerini ýerlikli peýdalanmak arkaly gazanylýar.
Mugallymyň we ýoldaşynyň sözüni diňlemegi hem-de oňa 
düşünmegi başarmak, başgalaryň aýdýan pikirlerine ünsli gara-
mak, soragy orta atmagy başarmak, möhüm meseläni ara alyp 
maslahatlaşmaga gatnaşmak ýaly başarnyklar hem okuwçylaryň 
sözleýiş medeniýeti üçin zerurdyr.