Њзбекистон республикаси адлия вазирлиги

Delikt va kontrakt.Majburiyat ikki manbadan hosil bo’ladi: 1) huquqbuzarlik, aybdorlik, birovga zarar yetkazish, turli taqiqlarni buzish; 2) biz o’zimizga turli vazifalarni oladigan kontraktlar va shartnomalar. Birinchisi delikt deb ataladi. XII jadval qonunlarida bu haqda: “Sindirdimi – tuzatsin”, “zarar yetkazdimi – to’lasin” kabi qoidalar mavjud. Ikkinchisi – kontrakt, ya’ni shartnomaga asoslangan majburiyat deyiladi.

Shartnomalar haqida jadval va qonunlarda: “Shartnomani bajarish shart, va’da berdingmi bajar” degan qoidalar takrorlangan. O’z majburiyatini bajarmagan, so’zidan qaytgan kishi ikki baravar jarima to’lashi kerak bo’lgan. Ibtidoiy taraqqiyot davrida bo’lgan jamiyat uchun shuning o’zi yetarli bo’lgan, chunki ularda natural munosabatlar mavjud bo’lgan.

Rim huquqi 3-4 asr davomida shunday taraqqiyot yo’lini bosib o’tdiki, u oddiy mol egalari – kreditor bilan qarzdor, sotuvchi va xaridor, ijaraga beruvchi va ijarachi kabilar orasidagi munosabatlarni aniq belgilaydigan qonunlarni ishlab chiqqan.

Yuridik faktlar. Ma’lum yuridik normalarga muvofiq natijasida huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishiga sabab bo’lgan hayotiy sharoitlar, voqea-hodisalarga yuridik faktlar deyiladi. Yuridik faktlar o’z tabiatiga ko’ra yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bo’linadi. Insonning tug’ilishi, o’limi, nogiron bo’lib qolishi singarilarning har biri yuridik fakt hisoblanadi va hammasi “hodisalarga” kiradi, chunki ular insonning xohish-irodasidan tashqarida sodir bo’ladi.

Yuridik harakatlar esa insonning o’z xohishi bilan bajariladi. Ular fuqarolik huquqida – bitim, ma’muriy huquqda – akt (harakat), jinoyat huquqida – jinoyat deb ataladi.