Ўзбeкистон рeспубликаси

Ўртача хронологик	Н )/(Н - И
Воқеликларни содир бўлиш интерваллари бир хил бў1- ганлиги инобатга олиниб, муайян даврдаги ўрта- ча аниқланади. Мисол учун, омбордаги маҳсу- лотларнинг ой охирига ёки бошига қолдиқларини ўр- тача миқдорлари топилади.
Ўртача		Воқеликлар ўзгариши коэф- фисиентларда аниқланиб, коэффисиентлар асосида ўр- тача миқдор топилади. Ми- сол учун, баҳо ўзгариш- ларининг ўртача ўзгари- ши аниқланади.
Ўртача квадратик	Н	Оддий арифиметик ўртачани янада аниқликда ҳисоблаб топиш учун зарур.

Иқтисодий таҳлилда ўртача миқдордан фойдаланишда оммавий маъ1умот1арга асосланган ҳолда ҳодисаламинг умумлашма тавсифини беришини ҳисобга олиш лозим. Уларнинг кучи ҳам, нуқсони ҳам шунда. Кўпинча ёмон бўлмаган умумий ўртача кўрсаткич1ар ичида ёмон ишловчи бригада, цех ва бошқа хўжа1ик бў1инма1ари натижалари яширин бўлади. Ўртача олинган маъ1умот1арда корхонанинг алоҳида сегментлари ютуқлари ҳам кўринмайди. Шунинг учун таҳлилда уларни ўртача гуруҳ, айрим ҳолларда эса индивидуал кўрсаткич1ар билан тўлдириб, ўртача миқдор мазмунини ёритиш зарур.

8. 
   Гуруҳлаштириш усули
   

Иқтисодий таҳлил корхона фаолиятида кўп сонли воқеликлами гуруҳлаштириш усули билан тартибга солиб ўрганади. Бунда воқеликлами ижтимоий-иқтисодий табиати чуқур тадқиқ этилиб, уларнинг бир турдаги хусусиятлари, жиҳатлари ва миқдорлари аниқланиб, шу мезонлар бўйича гуруҳлар ва кичик гуруҳларга ажратилади.

Таъкидлаш керакки, воқеликлар тасодифий белгиларига кўра гуıуҳ- ларга бў1инмайди. Бу ҳолат таҳлил натижаларига жиддий таъсир этади.

Воқеликлами ташкил этувчи таркиб, тузилиш ҳамда тартиб, уларнинг ўзгариш сабаби ҳамда ўзгартирувчи асосий омилларининг биргаликда юзага чиқиши ҳамда ўзаро боғлиқлиги асосида кўрсаткичлами гуруҳлаштириш учун илмий асосланган белгилар топилади. Хўжа1ик жараёнларини белгилар бўйича гуруҳларга ажратиш билан ҳар бир гуруҳга тегишли бошқа воқеликларни аниқлаш, ўрганиш, уларнинг ўзига хос томонларини топиш ҳамда гуруҳдаги турли воқеликларни ўзаро алоқалари, боғлиқ1ик1ари ва таъсирини билиш, шу асосда гуруҳ бўйича бир неча жараёнламинг биргаликдаги ривожланишининг йўналиши ҳамда қонунийлиги аниқланади.
Демак, корхона фаолиятидаги воқеликлами тузилиши ва ўзаро боғлик1ик1арини ўрганиш мақсадида барча кўрсаткичларни илмий асосланган белгиларига кўра ажратиб, ажралган муайян бўлакга тегишли воқеликларни алоҳида тарзда ўрганиш усули гуруҳлаш- тиришнинг мазмунини ташкил этади. Шу жойда таъкилаб ўтиш керакки, алоҳида олинган гуруҳлами ўрганиш натижасида олинган хулосалар иқтисодий таҳлилда белгилаб олинган умумий мақсад ва вазифалардан келиб чиқиб синтез қилинади.
Иқтисодий таҳлилда гуруҳлаштириш мақсади ва вазифасига кўра: типологик, тузилиш ва омилли гуруҳларга ажратилади.
Типологик гуруҳлаштириш — бир турдаги воқеликларни умумий белги бўйича бўлакларга. ажратишдир. Мисол учун, корхоналарни мулкчилик шакли бўйича (давлат, қўшма, АИ, хусусий ва шу кабилар) ёки корхонадаги барча ходимлами (асосий ва ёрдамчи ишчилар, инженер-техник ходимлар, хизматчилар ва шу кабилар) категориялари бўйича гуруҳлаштириш.
Тузилиш бўйича гуруҳлаштириш — кўрсаткич1ами ички тузилиши ва уларнинг алоҳида қисмларини мутоносиблигини ўрганишга қаратилган. Умумий ишчилар таркибида — ишчилаининг малакаси, маъ1умоти, иш стажи, ёши, жинси ва бошқа белгилари бўйича ўрганиш ушбу гуруҳлаштиришга мисол бўла олади.
Омилли (аналитик) гуруҳлаштириш натижавий кўрсаткичга (оқибат) таъсир қилувчи омил (сабаб) бўйича ташкил қилинади. Бундай аналитик гуруҳлаштиришда воқеликларнинг бир-бирларига боғлиқ1ик1арини ўрганиш мақсадида кўрсаткичлар биринчиси икıнчисини келтириб чиқарувчи тарибда тузилади. Яъни, биринчи
т24
кўрсаткич иккинчи кўрсаткичга таъсир этувчи омил, ўз навбатида иккинчи кўрсаткич биринчи кўрсаткич таъсирининг натижасидир. Мисол учун, гуруҳдаги ходимларнинг иш стажи, уларнинг ойлик маоширü ўзгаришига таъсир этади ёки ишлаб чиқариш жараёнини технıк ва технологик жиҳатдан янгилаш ҳар бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар миқдорини оширишга кескин таъсир эташи ва шу кабилар.
Таъкидлаш керакки, ҳар бир алоҳида олинган гуруҳдаги омил ҳамда натижа кўрсаткичлари, бошқа гуруҳдаги худди шундай кўрсаткичлардан фарқ қилиши мумкин. Яъни, биринчи гуруҳдаги омил кўрсаткичи иккинчи гуруҳда натижа кўрсаткичи бў1иши мумкин. Демак, омил ва натижани ифодаловчи кўрсаткичлар гıимҳлар бўйича ўзгарувчан тавсиф касб этади.

3.14-жадвал Техник ва технологик янгиланиш бўйича

корхоналарни гуруҳлаштириш

Техник ва тех- нологик янги- ланиш бўйича корхоналарни гуруҳлари	Гуруҳдаги корхоналар сони, дона	Ҳар бир ишчига тўғ- ри келадиган янгила- ниш харажатларининг ўртача миқдори, минг сўм	Ҳар бир ишчи ишлаб чиқарган маҳсулотларнинг ўртача миқдори, млн. сўм
30 млн. сўмгача	10	404	11
30 - 60	15	670	17
60 - 90	18	798	26
90 дан юқори	20	934	37

3.14-жадвалда келтирилган параллель қаторлардан фарқли равишда жадвалда гуруҳланган материал ўргани1аётган ҳодисалар ўртасида ўзаро алоқа янада яққол акс эттиради. Гуруҳлашда кўрсаткичларнинг индивидуал катталиклари ўртача гуруҳларини алмаштиради. Бунинг натижасида бошқа омилларнинг ноаниқ таъсири билан келиб чиққан турли тасодифий оғиш1ар ўзаро қопланади, шунинг учун ўзаро алоқа янада аниқ ҳисобланади.

Шундай қилиб, ахборотлами тўғри гуруҳлаш кўрсаткич1ар ўртасида боғлиқликни, ўргани1аётган ҳодисаларнинг моҳиятини

янада чуқур англаш, таҳлилнинг материалларини тизимлаштириш, уларнинг асосийси, характерли ва типикларини ажратишга имкон беради .

Корхона фаолиятини иқтисодий таҳлил қилиш учун гуруҳлаш- тириш усулини қў11ашда муайян талаблар эътиборга олиниши шарт. Мисол учун, типологик гуруҳлар тузишда иқтисодий қонун- қоидаларга асосланган гуруҳлар тузишга интилиш лозим.

Тузилиш бўйича ва омилли гуıуҳлаштиришда эса — гуруҳлар ора1иғи имкон қадар бир-бирига мос бўлиши зарур. Шунингдек, гуруҳлар кичик сондан, юқорига бориш таркибида тузилиши, таҳлил натижаларининг аниқлигини таъминлаш мақсадида гуруҳлар орасидаги интерваллар яқинроқ олиниши, дастлабки ва охирги гуруҳ чегараси очиқ, қолган оралиқ гуруҳлар чегараси ёпиқ, яъни бошланғич ва охирги гуруҳ чегаралари аниқ бў1иши, барча ўргани1адиган объектлар сони тузилган гуруҳларга имкон қадар тенг тақсимла- нишига риоя қилиниши керак.

Ушбу кўрсатиб ўти1ган талабларга амал қилиниши иқтисодий таҳлил натижаларини тўғри ва аниқ бўлишида муҳим аҳамиятга эга.

9. Иқтисодий таҳлилда баланс усули

Баланс усули ўзаро боғ1иқ ва тенгланган иқтисодий кўрсат- кичламинг икки гуруҳи пропорциялари, нисбатини акс эттириш учун хизмат қилади. Бу усул бухгалтерлик ҳисоби ва режалаштириш амалиётида кенг тарқалган. Лекин у иқтисодий таҳлилда ҳам муайян аҳамият касб этади, хусусан билан корхонанинг меҳнат, молиявий ресуıс, хом ашё, ёнилғи, материал, асосий ишлаб чиқариш воситалари ва бошқалар билан таъмин1анганлигини таҳлилида кенг фойдаланилади. Мисол учун, корхонанинг меҳнат ресурслари билан таъминланган1игини аниқлаш мақсадида, меҳнат ресурслари бўйича баланс тузилади. Унда, бир томондан, меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёж, бошқа томондан

— уларнинг ҳақиқатдаги мавжудлиги кўрсати1ади. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш таҳлилида иш вақтининг эҳтимолий фонди ҳақиқатдаги ишланган соатлар миқдори билан таққосланади. Чорва ҳайвонламинг озуқа билан таъмин1анганлигини аниқлаш учун озуқа баланси ишлаб чиқилади, Унда, бир томондан, озиқага бў1ган режавий эҳтиёж кўрсатилса, бошқа томондан — унинг ҳақиқатда ма удлиги

ктıърсати1ади. Корхонанинг тў1ов қобилиятини аниқлаш учун тў1ов л›аланси тузилади, унда тў1ов маблағ1ари ва тўлов мажбуриятлари ı›ъзаро таққосланади.

Қўшимча воситалар сифатида иқтисодий таҳлилда баланс методи натижавий кўрсаткич1ар катталиклари ўсишига турли омилларнинг таъсири аниқлаш тўғри1игини текшириш учун фойдаланилади. Детерминациялашган таҳлилда алоҳида омилларнинг таъсир катталиклари алгебраик суммаси натижавий кўрсаткичнинг умумий ўсиш катталигига мос келиши лозим.

Баланс усули аддитив омилли модель тузишда фойдаланилиши мумкин. Мисол учун, товар баланси:

^{Та = Таб + Т} к ^{- Тип}