Ўзбeкистон рeспубликаси

3.15-жадвал
Товар айланиш ҳажми таҳлили

Кўрсаткичлар	Товар ҳажми, млн. сўм.		Режадан фарқи (+;-)	Товар айланиши динамикасига таъсири (+;-)
	Режа	Ҳақиқатда
Йü бошига товар захираларлнинг қолдиғи (Т,б)	104	130	+26	+26
Йил давомида товарларнинг кирими (Т5	1200	1298	+98	+98
Товарларнинг йил охирига қолдиғи (Т,.)	50	57	+2	-2
Товар айланишининг ҳа]ми (Та)	1254	1371	+117	+117

Баъзан баланс усул алоҳида омилламинг натижавий кўрсаткич- нинг ўсишига таъсир катталикларини аниқлаш учун қў1лани1ади. Масалан, уч омилларнинг иккитасининг таъсири маъ1ум бў1са, у ҳолда учинчиси таъсирини натижавий кўрсаткичнинг умумий

ўсишидан дастлабки икки омилламинг таъсири натижа чиқариб ташлаб

аниқлаш мумкин.

10. 
    Занжирли боғИаниш усули
    

Иқтисодий таҳлилда ўргани1аётган натижавий кўрсаткичнинг ўзгариши ва мазкур ўзгаришни юзага келтирган асосий омилламинг тури ҳамда уларнинг алоҳида олинган таъсир миқдорлари аниқ ҳисоб-китоб қилинади. Бу билан натижавий кўрсаткичнинг ўзгаришига қандай омиллар таъсир қилди ҳамда уларнинг ҳар бирини таъсир миқдори қанчани ташкил этди, деган саволга ойдинлик киритилади. Ушбу турдаги масалаларни ҳал қилишда занжирли боғ1аниш усулидан кенг фойдаланилади. Таъкид1аш керакки, занжирли боғланиш усулида таҳлил қилинаётган кўрсаткич1ар ўзаро қатъий функционал боғ1иқ1икда бў1иши талаб этилади. Яъни, бир ёки бир неча кўрсат- кич таъсирида натижавий кўрсаткич юзага чиқиши керак.

Занжирли боғланиш усулида ўргани1аётган натижавий кўрсаткич ўзгаришига таъсир этган омилларни тартиб асосида аниқлаштирилиб, ҳар бир алоҳида олинган омилни ўзининг ўзгарган ҳолатини сақлаб қолган ҳолда бошқа омиллами дастлабки ҳолатини шартли ўзгармас тарзида олиб қолиб, яъни холислантириб белгиланган математик амаллами бажариш билан натижавий кўрсаткич ўзгариши- га фақат бир омил (ўзгарган ҳолатдаги омил) таъсири ҳисоб-китоб қилади. Ҳисоблаш ишининг кейинги жараёнларида бошқа омиллар ҳам шу тартибда ўрганилади. Фақат, якуний натижага таъсири ўргани1ган омил ўзидан кейинги омилни (ёки омиллами) якуний натижага таъсирини ҳисоблашда холислантирилмайди. Балки, улар ҳақиқий ўзгариш ҳолатида олинади. Чунки, дастлабки босқичда таъсири ҳисоб-китоб қилинган омил (ёки омиллар) якуний натижа ўзгариши- га ўз таъсирини кўрсатиб бўлган деб қаралади. Ушбу тартиб охирги омилнинг якуний натижага таъсирини ҳисоб-китоб !қилгунга қадар давом этади. Шу усулда ҳар бир омил босқичма-босқич алмаштирилиб, уларнинг якуний натижага таъсирларİ алоҳида-алоҳида аниқланади. Алоҳида-алоҳида ҳисобланган таъсир миқдорлари ўзаро қўшиб ёки айирилганда (бу ҳолат вазиятга кўра амалга оширилади) якуний натижани ўзгариш миқдорига тенг бўлади. Мана шу тартибдаги ҳисоб-китоблар занжирли боғланиш усулига хос бў1иб,
унинг мазмунини ташкил этади. Занжирли боғланиш усули моҳиятини амалий мисолда янада яққолроқ кўриш мумкин.
19-жадвал Занжирли боғланиш усулининг жами материал харажати

ўзгаришига таъсир этувчи омилларни аниқлашда қўлланилиши

Кўрсаткич1ар	Бизнес режа маълумот1ари	Ҳақиқатдаги маълумотлар	Фарқи (+,-)
1. Материал миқдори, дона	30	32	+2
2. Бир дона материалнинг баҳоси, минг сўм	92,0	90,0	-2,0
Материал харажати, минг сўм	2760,0	2880,0	+120,0

19-жадва1 маълумот1аридан кўриниб турибдики корхонада жами материал харажатлари режага нисбатан ҳақиқатда 120,0 минг сўмга кўп бўлган. Ушбу натижавий кўрсаткич ўзгаришига материал миқдори ҳамда бир дона материал баҳосининг ўзгариши таъсир кўрсатган. Бу икки омил таъсирини ҳисоблаш учун қуйидаги ҳисоблаш ишлари бажарилади.

1. 
   Биринчи омилни ўзгариш ҳолати олинади (32 дона), иккинчи омил шартли ўзгармас деб қаралиб (92,0 минг сўм), у холислантирилади.
   

92,0*32-2944,0 минг сўм

Ушбу тартиб билан шартли материал харажати кўрсаткичи (2944,0 минг сўм) ҳисоблаб топилди.

Материал харажатламинг бизнес-режадан ортиқ сарфланишига:

2. 
   Материал миқдорини меъёрдан ортиқча сарданганининг таъсири: (92,0*32) — (92,0*30)=+184,0 минг сўм
   

Материал миқдорини меъёрдан +2,0 (32—30) дона кўп

сарфланиши +184,0 минг сўмга харажатни оширган.

3. 
   Бир дона материл баҳосининг ўзгариши таъсири: (90,0*32) — (92,0*32) = - 64,0
   

Бир дона материл баҳосининг -2,0 (92,0— 90,0) минг сўмга

ўзгариши — 64,0 минг сўмга жами материал харажатини оширган.

4. Иккала омилнинг таъсири:

+184,0 — 64,0 = 120,0 минг сўмга тенг.
Занжирли боғланиш усулида фақат натижавий кўрсаткичга фақат икки омил таъсир миқдори ўргани1майди, балки уч ва ундан кўп бў1ган омилламинг таъсири ҳам ҳисоб-китоб қилинади. Ушбу ҳисоб- китоб моделини 3.17-жадвалда кўрса бў1ади.
3.17-жадвал

Кўп омиллар таъсир миқдорини занжирли боғИаниш усулида ҳисоб-

китоб қилиш модели

Тартиб рақами		Бир бирига таъсир этувчи кўрсаткиcНар (Омиллар)						Умумлаштиру вчи кў рсаткич	Умумлаштирувчи кўрсаткичнинг ўзгариши
Ҳисо-б лашлар	Алмаш- тиришлар	А	Б	В	Г		Алоҳида олинган омиллар таъсирида		Ўзгарис ҳ-лар ҳисоби
1	-	Режа	Режа	Режа		Режа		А БазиС	х
2	1	Ҳақи- қатда	Режа	Режа		Режа		А Қайта ҳисоблан- ган	А	^Ал ^—^А
3	2	Ҳақи- қатда	Ҳақи қатда	Режа		Режа		^Аз ^Қ£т^£ф ‹ҳисоблан-	Б	2 — ]
4	3	Ҳақи- қатда	Ҳақи қатда	Ҳақи қатда		Режа		3 Қайта ҳисоблан- ган	В	А, — Ат
5	4	Ҳақи қатда	Ҳақи қатда	Ҳақи қатда		Ҳақи қатда		Ҳақиқатда

( |ʼ ) ʼ (А2 1) ” ( 3ʼ 2) ” ( 3)ʼ -А
Ушбу моделни аниқ мисолда ўрганиб чиқамиз. Маъ1умки, маҳсулот ҳажми ўзгаришига ишчилар сони, ишланган киши бунлари, соатлари, бир соатда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми каби омиллар таъсир қилади. 3.18-жадва1да маҳсулот ҳажми ўзгаришига қайд этиб ўти1ган омиллар таъсир миқдори ҳисобланиб топилади.