Ўзбeкистон рeспубликаси
Ўрганилаётган ҳолатларнинг эгри чизиқли
Download 7.02 Mb.
|
16-Iqtisodiy-tahlil-nazariyasi-1 крилча
|
Ўрганилаётган ҳолатларнинг эгри чизиқли боғфонисАфарида ҳам боғланиш тенгламаси шу тарзда эчилади. Агар бир кўрсаткичининг кўпайиб, бошқасининг миқдори маъ1ум даражагача ўсиб, кейин камая бошласа (масалан, ишчиламинг меҳнат унумдорлиги уламинг ёшига боғлиқ бўлиши), бундай боғланишни ёзиш учун иккинчи тартибли парабола мос келади
Йқ —— а+бх+ cх 2 (2) Энг кам квадратлар усулининг шартларига мувофиқ а, б ва c параметр- ларини аниқлаш учун қуйидаги тенгламалар тизимларасини ечиш керак: на + бЗ • + •З•2 - Зйъ •З 2 + бź!•ʼ+ З• 4 -— źź хʼ›- Л• Зй З•й З•2 й З • 2 З =3 З 4 — қ ийматлар бош1анғич маълумот1ар асосида топилади ( -жадвал). Олинган қийматларни тенгламалар тизимларасига қўйиб, қуйидагини оламиз: 9а + 36б +159c = 46; 36а +159б + 756c — 183; 159а + 756б + 3788c = 794. а, б ва c параметрлар аниқловчилар усулида ёки истисно қилиш усулида топилади, аниқловчилар усулини қў11аймиз. Аввало умумий аниқловчини топамиз:
+ 36 756 159 — 159ʼ — 7562 9 36-ʼ 3788 — 2565 кейин да, кб ва öc хусусий аниқловчиларни топамиз:
Бундан да — 6846 = —2,67; фи = Аф› 11349 = 4,424;А 2565 А 2565дc —1440 = —0,561. А 2565Парабола тенгламаси қуйидагича кўринишга эга бў1ди: Ф, = —2,67 + 4,24з —0,561х 2. Олинган тенглама параметрлари иқтисодий маънога эга эмас. Агар тенгламага з нинг мос қийматларини қўйиб чиқсак, меҳнат унумдорлигининг тўғри1анган қийматини ишчилар ёшига боғ1иқ- лигини оламиз. Натижалар жадвалнинг охирги устунида келтирилган.4.5-жадвал Меҳнат унумдорлиги (Ф) нинг ишчилар ёши (х) га боғлиқлиги
Жадвалдан кўриниб турибдики, ишчиламинг меҳнат унумдорлиги 40 ёшгача ошиб, кейин пасайиб боради. Демак, қайсики корхонанинг 30-40 ёшли ишчилари кўп бў1са, ўша корхонанинг унумдорлик кўрсаткич1ари юқорироқ бў1ар экан. Бу омилни меҳнат унумдорлиги даражасини режалаштиришда ва унинг ўсиш захираларини ҳисоблашда эътиборга олиш зарур. Иқтисодий таҳлилда эгри чизиқли боғ1анишни ёзиш учун, кўпинча, гипербола қўл1ани1ади Й —— а + ҳ (3) Унинг параметрларини аниқлаш учун қуйидаги тенгламалар тизимларасини ечиш керак:•° +бЗ —— Зй °З 1 (4) Гипербола икки кўрсаткич орасидаги қуйидагича боғ1анишни тавсифлайди, агар битта ўзгарувчи ошса бошқасининг қиймати маъ1ум даражагача ўсади, кейин эса ўсиш пасаяди, масалан, ҳосилдорлик неча марта ўғит солинганликка, ҳайвонламинг маҳсулдорлиги уларнинг боқилишига, маҳсулот таннархи ишлаб чиқариш ҳажмига боғ1иқлиги ва ҳ.к. Ўрганилаётган ҳолатлар орасидаги мураккаброқ характердаги боғ1аниш1ар учун мураккаброқ параболалар (учинчи, тўртинчи тартибдаги ва ҳ.к.) ҳамда квадратик, даражали, кўрсаткичли ва бошқа функциялар қў11анилади. Шундай қилиб, у ёки бу турдаги математик тенгламадан фойдаланıб, ўрганилаётган ҳолатларнинг боғ1аниш даражасини аниқлаш мумкин, яъни омилли кўрсаткич1ар бирликда ўзгарганда натижавий кўрсаткичлар катталигининг абсолют ў1чамда неча бирликда ўзгаришини билиш мумкин. Бироқ регрессион таҳлил боғланишнинг чамбарчас ёки чамбарчас эмас деган саволга жавоб бера олмайди, бу омил иккинчи даражали ёки натижавий кўрсаткичлар катталигида якуний таъсир кўрсатади.Омилли ва натижавий кўрсаткичлар боғланишларининг чамбар- часлигини ўлчаш учун корреляция коэффисиентлари ҳисобла- нади. Ўрганилаётган кўрсаткич1ар орасидаги боғланишнинг тўғри чизиқли шаклида бў1ган ҳолатида у қуйидаги формуладан топилади: қ _Л•:Зй р З Х (5)-жадвøлдан формулага Зø З• Зй З • 2 ва й2 ларнинг қийматларини қўйиб, унинг қиймати 0,66 га тенглигини оламиз.22900 — 900 - 500 20 = 0,66 41500 —900 2 12860 —500 2ʼ 20Корреляция коэффисиенти 0 дан 1 гача қиймат қабул қилиши мумкин. Қиймати 1 га қанча яқин бў1са, ўрганилаётган ҳолат билан боғ1аниш шунчалик чамбарчас бў1ади ва аксинча. Берилган ҳолатда корреляция коэффисиенти каттароқ (р=0,66). Бундан шуни хулоса қилиш мумкинки, эрнинг сифати ушбу тумандаги донли экинлар ҳосилдорлиги даражасига боғлиқ бў1ган асосий омиллардан бири ҳисобланар экан. Агар корреляция коэффисиентини иккинчи даражага оширсак, детерминация коэффисиентини (д=0,436). Бу шуни кўрсатадики, донли экинларнинг ҳосилдорлигининг ошиши ер сифатига 43,5%, қолган омилларга эса 56,5% боғ1иқ экан.Боғ1анишнинг эгри чизиқли шаклда боғ1аниш чамбарчас- лигини ўлчашда эса чизиқли корреляция коэффисиенти ишлатилади ва бу корреляцион муносабат қуйидагича кўринишга эга: (6) (6.6) формула ҳар томонлама (универсал) ҳисобланади. Бу формуладан корреляция коэффисиентини ҳисоблаш учун исталган шаклдаги боғланишда қў11аш мумкин. Бироқ, энг аввало, регрессия тенгламасини эчиш керак, ҳар бир кузатув учун натижавий кўрсаткичнинг тўғри1анган қиймати {Йх) ру ҳамда ўртача ва тўғри1анган даражасидан ҳақиқий қийматнинг оғишлар квадратини ҳисоблаш керак (4.6-жадвал). 4.6-жадвал Эгри чизиқли боғИанишда корреляцион муносабатни аниқлаш учун бошлангфич рнаълумотларни ҳисоблаш
Олинган қийматлами (6) формулага қўйиб, ишчилар ёши ва меҳнат унуррлдорлиги орасидаги боғланиш чамбарчаслигини характерловчи корреляцион муносабат катталигини аниқлаймиз: 5,19: 9 —0,43: 9 _ ʼ 0,576 —0,049 = 0,956 5,19 : 9 \ 0,576 Хулосада шуни айтиб ўтиш керакки, жуфт корреляция усулини қў1лашни фақат иккита мисолдагина кўриб чиқдик. Бироқ бу усул ҳар хи1 иқтисодий кўрсаткичлар орасида муносабатни ҳам ўрганиш учун қў1ланилиши мумкин. Бу эса ўрганилаётган ҳолатни, унинг ўзгаришида ҳар бир омилнинг ўрни ва аҳамиятини баҳолашда чуқурроқ билимга эга бў1иш имкониятини беради. В) Кўп миқдорли корреляцион таҳлил методикаси Корхонанинг хўжалик фаолиятидаги иқтисодий ҳолатлами ва жараёнлари кўп сонли омилларга боғлиқ. Бу каби комплекс омилларнинг ўзаро боғланиш1ари ўрганилаётган ҳолатни тў1иқроқ характерлайди. Кўп миқдорли корреляцион таҳлил бир нечта босқичдан ташкил топади. Биринчи босқичда ўргани1аётган ҳолатга таъсир этувчи омиллар аниқланади ва корреляцион таҳлил учун муҳим аҳамиятга эга бў1ганлари танлаб олинади. Иккинчи босгичда корреляцион таҳлил учун зарур бўлган бошланғич маълумот1ар йиғилади ва баҳоланади. Учинчи босгичда омилли ва натижавий кўрсаткичлар ораси- даги боғланиш моделлаштирилади, яъни ўргани1аётган боғ1аниш мазмунини аниқроқ акс эттирадиган математик тенгламалар танланади ва асосланади. Тўртинчи босгичда корреляцион таҳлилнинг асосий боғланиш кўрсаткичлари ҳисобланади. Бешинчи босқичда корреляцион таҳлил натижаларига статистик баҳо берилади ва уларни амалиётда қўл1аш амалга оширилади. Download 7.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||