Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

Turkiy tillarda undoshlar tizimi. Turkiy tillar undosh tovushlar miqdori jihatidan, deyarli, farqlanmaydi. Turkiy tillar fonetikasiga bag‘ishlangan adabiyotlarda undoshlar 20tadan - 30 tagacha bo‘lgan miqdorda ko‘rsatiladi.
Undoshlar tizimida umumiy jihatlar bilan birga farqli xususiyatlar ham mavjud. Masalan, turkiy tillarda undoshlar so‘z tarkibida qo‘llanish o‘rni nuqtayi nazaridan o‘zaro farqlanadi.
Turkiy tillarda undoshlar tizimidagi umumiy jihatlar quyidagicha:
– sof turkiy so‘zlar sonor tovush bilan boshlanmaydi (bunday so‘zlar uchrasa, ular boshqa tildan o‘zlashgan yoki keyingi fonetik taraqqiyot natijasida yuzaga kelgan bo‘ladi);
– sonorlar ko‘proq so‘zning oxirgi qismida uchraydi. Sonor bo‘lmagan undoshlar esa so‘zning boshida ham, oxirida ham keladi. Bu hodisa turkiy tillar tarixining eng qadimgi davrlarida kuchli bo‘lgan;
– turkiy bobo til va undan keyingi davrlarda jarangli undoshlar so‘z boshida juda kam qo‘llangan. Umuman, turkiy tillar taraqqiyotida so‘z boshida jarangli undoshlarning kelishi kam kuzatiladi;
– turkiy bobo til davrida r, l, m, n, b, d, č kabi undoshlar so‘z boshida kelmagan. A.Sherbak tiklagan bir bo‘g‘inli turkiy bobo til o‘zaklari ichida na (nima) o‘zagidan boshqa sonor yoki jarangli undosh bilan boshlangan o‘zak uchramaydi (y bilan boshlangan o‘zaklar bundan mustasno). Hozirgi turkiy tillarda jarangli undoshlar bilan boshlanadigan o‘zaklar fonetik o‘zgarishlar orqali hosil bo‘lgan ikkilamchi hodisadir.
Turkiy tillarning o‘g‘uz guruhi (turkman, turk, ozarbayjon tillari)da so‘z boshida undoshlarning jaranglilashuvi keng tarqalgan: boshqa turkiy tillarda so‘z boshida keladigan k, p, t kabi jarangsiz undoshlar o‘rnida bu tillarda g, b, m, d jarangli undoshlari keladi. Masalan, o‘zbek tilidagi kel, ko‘r, tog‘, tosh⁶ so‘zlari ozarbayjon tilida gal, gur, dağ, daško‘rinishiga ega. So‘z boshida undoshlarning jaranglilashuvi qarluq, qipchoq tillarida ham uchrab turadi. Masalan, o‘zbek tili va uning shevalarida bir so‘zning teraza-deraza, tokcha-dakcha, tala-dala kabi jarangsiz va jarangli tovush bilan boshlanuvchi variantlari mavjud; qozoq tilida bayga “poyga” di:rmen “tegirmon” kabi so‘zlar jarangli tovush bilan boshlanadi. So‘z boshida jarangsiz undoshlarning ko‘proq saqlanishi Sibir hududidagi turkiy tillar va chuvash tili uchun xarakterlidir.
Turkiy tillarga xos fonetik hodisalardan biri so‘z o‘rtasidagi jarangsiz undoshlarning intervokal pozitsiyada jaranglilashuvidir. Shu nuqtayi nazardan turkiy tillarni ikki guruhga ajratish mumkin:
1) bir bo‘g‘inli so‘zlar tarkibida jaranglilashish sodir bo‘ladigan turkiy tillar. Bu guruhga mansub tillarda bir bo‘g‘inli o‘zaklarga unli bilan boshlanuvchi affiks qo‘shilsa, o‘zak oxiridagi jarangsiz undosh jaranglilashadi. Masalan, xak.pas-pazı “bosh-boshi”, at-adi “ot-oti”; tuv. as-azıp “osib”; qoz. šıq-šığıb “chiqib”, kap-kabı “qopi”; tat. aq-ağım “oqim” kabi;
2) bir bo‘g‘inli so‘zlar tarkibida jaranglilashish sodir bo‘lmaydigan turkiy tillar. Bu tillarda bir bo‘g‘inli o‘zaklarda har qanday sharoitda ham jarangsiz undosh saqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida: ot-oti, ek-ekib, oq-oqib. Ammo bu tillarda ham ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar oxiridagi k, q, p jarangsiz undoshlari intervokal pozitsiyada jaranglilashadi: uyg‘. yazlik-yazligi “yozligi”, ayaq-ayiğim “oyog‘im”. o‘zb.o‘rtoq-o‘rtog‘i, o‘simlik-o‘simligi; Bunday jaranglilashuv undoshlardan keyin egalik affiksi qo‘shilgandagina sodir bo‘ladi, boshqa hollarda esa ular jarangsizligicha qoladi: qishloqi, qo‘rqib, qiziqib va h.k. Qarluq va o‘g‘uz guruh tillariga boshqa tillardan kirgan so‘zlarda ham bu undoshlar jaranglilashmaydi.
Turkiy tillarda ayrim jarangli undoshlar (masalan, b, d) ning so‘z oxirida kelishi chegaralangan, shuning uchun o‘zbek tiliga boshqa tillardan jarangli undoshlar bilan tugagan so‘z qabul qilinsa, bunday undosh jarangsizlashadi. Masalan, uyg‘. javop, qrim-tat. šarap, qoz. mektep o‘zb. kitop, yot ( kitob, yod) va h.k. Bu so‘zlarga unli bilan boshlanadigan affiks qo‘shilsa, ular yana jaranglilashadi: kitabi, yadida, javabi, šarabi, mektebi singari.
Turkiy tillarning konsonantizmi (undoshlar tizimi)da kuzatiladigan hodisalardan biri undoshlar geminatsiyasi, ya’ni undoshning miqdor jihatdan o‘zgarib, cho‘ziq tovushga o‘tishi, ikkilanishidir. Yozuvda bunday undoshlar ikkita bir xil harf bilan aks ettiriladi. A.Sherbak fikricha, intervokal pozitsiyada undoshlar jaranglilashuvi mavjud bo‘lgan tillardagina geminatlar bo‘lishi mumkin. Intervokal pozitsiyada undoshlarning jaranglilashuvi esa barcha turkiy tillarga xos. Bu holat turkiy bobo til davrida ham undoshlar geminatsiyasi mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Undoshlar geminatsiyasining assimilyatsiya natijasida vujudga kelishi turkiy tillarda eng ko‘p tarqalgan: o‘zb. yetti “yetdi”, shaharri “shaharni”; qum.minni ‘mindi”, qoz. atti “otni” kabi. Geminat tovushlarning o‘zak tarkibida uchrashi turkiy tillarda bir xil emas. Qarluq, o‘g‘uz va bulg‘or tillarida bunday tovushlar ko‘p kuzatilsa, qipchoq guruhi va Sibir hududidagi tillarda (yoqut tili bundan mustasno) bu hodisa kam uchraydi. Masalan, to‘qqiz so‘zi o‘zbek tilida to‘qqiz, chuvash tilida taxhar, qozoq tilida toğuz; qirg‘iz tilida toğus shaklida keladi.
Turkiy tillar o‘zaro yaqinligiga qaramay, har bir turkiy til o‘ziga xos fonetik taraqqiyot jarayoniga ega. Shu bois turkiy bobo tilda ayni bir undosh bo‘lgani holda, muayyan turkiy tillarda boshqa-boshqa undosh qo‘llana boshlagan. Bu jihatdan, ayniqsa, y-j-d-č undoshlarining qo‘llanishi xarakterlidir:

o‘zb.	turkm.	qoz.	olt.
yil, yoq	yil, yoq	jil, joq	dil, doq

Misollardanko‘rinibturibdiki, qarluqvao‘g‘uzguruhi tillaridaso‘zboshidakeladigan y tovushio‘rnidaqipchoqvaSibirguruhitillaridaj, dtovushlariqo‘llanadi.
Qarluq, qipchoqvaSibirguruhitillaridaso‘zboshidakeladigank, ttovushlario‘rnidao‘g‘uztillaridag, dtovushlariishlatiladi:

o‘zb.	ozarb.	uyg.	turkm..	yoq.	tat.	boshq.
kel	gal	kal	gel	kel	kil	kil
tosh	daš	taš	daš	tas	taš	taš

Rotatsizm va labdaizm chuvash tili bilan boshqa turkiy tillar undosh tovushlari qiyosida yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilidagi yuz, ez, to‘qqiz, qozon, kuz, eshik, eshit, yetmish, oltmish so‘zlari chuvash tilida serr, taxhar, xuran, ker, alak (darvoza), ilt, sitmel, utmal ko‘rinishlariga ega. Bu jihatdan chuvash tili mo‘g‘ul tillariga ancha yaqin. Mo‘g‘ul tillari bilan boshqa turkiy tillar orasida ham l-šmosligi mavjud (tanil – taniš). Bu holat chuvash-mo‘g‘ul tillari munosabati qadim davrlardan boshlanganini ko‘rsatadi.
Rotatsizm va labdaizm qoldiqlari boshqa turkiy tillarda ham uchrab turadi: ozarb., turkm. dešik-delik “teshik”; boshq. kašik- kalak “choy qoshiq”, o‘zb. semir-semiz, ko‘rar-ko‘rmas, sergak-sez.
Turkiy tillarning yuqorida ta’kidlangan xususiyatlari bu tillar fonetik tizimidagi asosiy jihatlar hisoblanadi. Ba’zi o‘rinlarda umumiy fonetik xususiyatlardan chekinish hollari ham kuzatiladi. Masalan, qarluq guruhi tillarida so‘z boshida ba’zan y emas j keladi: o‘zbek tilida jo‘namoq, jun; uyg‘ur tilida jurak (yurak) kabi. O‘g‘uz guruhi tillarida so‘z boshida t o‘rnida d tovushi qo‘llanishi xarakterli bo‘lgani holda, ozarbayjon tilida ayrim so‘zlarda aksincha holat kuzatiladi: taniš, tarla “dala”, tutašma- “ushlamoq” kabi. O‘zbek tilida so‘z boshida y va d  tovushlarini parallel qo‘llash hollari ham mavjud: dumaloq / yumaloq kabi. Bu holat turkiy tillarning umumtaraqqiyot bosqichlariga xos xususiyatlar bilan bir qatorda xususiy taraqqiyot jarayoniga doir jihatlarni ham namoyon eta borishi bilan izohlanadi.