Filologiya fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi «turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi»

q>ğ: chuvash tilida so‘z o‘rtasidagi q muntazam ravishda ğ ga almashadi: saqal – suğal “soqol”, saqız – sağız “daraxt yelimi , čaqır- – suğər - “chaqirmoq”; q>ğ almashuvixakas, tuva tillarida ham kuzatiladi:tat. ja,qa, tuv. čağa,xak. čağa “yoqa”, čağın “yaqin”.
Chuvash tilida so‘z oxiridagi q tovushining tushib qolishi kuzatiladi: balıq “baliq” – chuv. pul', ažaq “oyoq” – chuv. ura; ačıq “ochiq” – chuv. už.
Hozirgi turkiy tillar ichida chuvash tili o‘zining fonetik tizimi jihatidan alohida ajralib turadi. Shuning uchun boshqa turkiy tillar bilan chuvash tili tovushlarining mosligini solishtirish farqli jihatlarni kuzatish imkonini beradi.
Boshqa turkiy tillardagi a unlisiga hozirgi chuvash tilida, aksariyat hollarda, u unlisi mos keladi. Turkiy tillardagiz fonemasi o‘rnida chuvash tilida r fonemasi ishlatiladi:

Turkiy tillarda	Chuvash tilida:	Turkiy tillarda	Chuvash tilida:
bar//par	pur“bor”	buz	pǎr “muz”
kazz//ga	xur “ oz”	qaz-	hur-“qozmoq”
atla//xatla	ot “hatlamoq”	qazan	huran “qozon”
yat	yut “yotmoq”	omuz	amar “ko‘krak”
balıq	pula “baliq”	buzau	paru “buzoq”
bayan	pujan “boy”	semiz	samar “ semiz”
altı	ult “olti”	öküz	vakar “hokiz”

Ba’zan, aksincha, turktilidagirro‘rnidazishlatiladi: çir - yaz, her-kiz~his.
Chuvashtilidagiaslso‘zlardaquyidagiundoshtovushlaruchraydi: v, y, k, l, m, n, r, p, s, t, x, č, šhamdayumshoqvaqattiqko‘rinishdagibelgilar. Butovushlarniovozvashovqinishtirokigako‘raikkiguruhgaajratishmumkin: sonorvashovqinli. Sonorlarguruhiga– v, y, l, m, n, r,shovqinlilarguruhiga–k, p, s, t, x,č, štovushlarikiradi. vfonemasidoimjaranglitalaffuzqilinadi, uningjarangsizholatichuvashtilidamavjudemas. Boshqaturkiytillardagijarangsiztalaffuzio‘zlashmaso‘zlarta’sirinatijasidir.
Chuvash tilida shovqinli undoshlar ikki ko‘rinishda bo‘ladi. Jarangli va jarangsiz undoshlarning talaffuzi ularning so‘zlardagi artikulyatsion o‘rniga bog‘liq. Ular ikki holatda jarangli talaffuz qilinishi mumkin:
a) unli tovushlar orasida kelganda, sakar-sagar“non”, epir–ebir“biz”, laša–laja“ot”;
b) bir tomonda sonor undosh, ikkinchi tomonda unli bo‘lganda:kurka– kurga “cho‘mich”, kampa– kamba “qo‘ziqorin” va h.k.
Chuvash tilidagi jarangli undoshlar o‘zining akustik jihatidan rus tilidagi jarangli undoshlardan farq qiladi. Ular ovoz bog‘lamlarining kuchsiz artikulyatsiyasida talaffuz etilgani uchun nisbatan kuchsiz tebranishda ekanligi, ya’ni to‘laligicha musiqiy ohang bermasligi seziladi. Shovqinli undoshlarning jarangsiz talaffuzi ushbu fonetik holatlarda kuzatiladi:
a) so‘zning to‘liq talaffuz etilishida: kayak “qush”, paxar “asal”;
b) so‘z oxirida: ak- “ekmoq”, pux- “yig‘moq”;
d) so‘z o‘rtasida barcha undoshlar, ya’ni sonor va shovqinlilardan oldin kelganda: xapxa “darvoza”, utmal “oltmish” va shu kabilar;
e) shovqinli undoshlarning jarangsiz talaffuzi cho‘zilganda ular jarangli bo‘lib ham kelishi mumkin, bunda ularning ikki xil farqi kuzatiladi: unlilar orasida - kukka, appa; unlilar va sonorlar orasida: ultta “olti”, karkka “kurka” kabi.