Filologiya fakulteti
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
Filologiya fakulteti
|
1.2. Qo‘s hma s o‘z yasalis h modellari
Kompoz its iya yo‘ li bila n so‘z yasa sh ko mpoz itivla r - qo‘s hma so‘zla r ya ratis h bo‘ lib, bunda ikki (yoki unda n ortiq) so‘z ning qo‘shilis hi ya ngi leks ik birlik - lekse ma ni hos il qila di. So‘z yasas hning bu tipi ha m o‘zbek tilida gi faol yo‘ lla rda ndir. Qo‘s hma
32 so‘zning kompone ntla ri, ta rkibida gi qis mla ri, a yrim s o‘z (tub so‘z yoki yasa ma so‘z ) tus ida bo‘ ladi: bu ele me nt s hu ko‘rinis hida bos hqa kombina ts iya larda o‘zak yoki ne giz vaz ifas ida ke la ola di. Lekin b u ele me ntning ikki hola ti - a yrim so‘zligi va qo‘shma s o‘z tarkibida ke lis hi ( musta qil so‘z ligi va so‘zning qis mi bo‘ lis hi) bir-birida n jiddiy farqla nib turadi. Qo‘shma
so‘z ning ko‘pi
tas hqi tomonda n «a niqlovc hi- aniqla nmis h» s xe mas ida gi s o‘z birikmas iga o‘ xs ha ydi, ha tto s hunda y omonimik hollar ha m borki, s hu sha klda gi kompleks ning qo‘s hma so‘z mi yoki so‘z qo‘s hilis himi eka nligi turli vos ita la r orqa li aniqla nadi: bunda
se ma ntik-gra mma tik, intonats ion vos ita la r farqlovc hilik rolini baja radi. Ha r holda o monimik ko‘ rinis hla r ha m to‘ la, a niq ajra lib turis h xus us iya tiga e ga bo‘ ladi. Masa la n, qora
qovunning bir turi. Qiyos la ng: bar ibir kompleks i hoz irgi tilda - bir so‘z (leks ika liza ts iya ). Lekin u a slida (s huningde k, hoz irgi tilda ajratilga n holda qo‘ lla nga n o‘rinla rda) ikki so‘zdir: bari (e ga ), bir (kes im). Birinc hi holatda, tabiiy bir so‘z - ikki o‘zak morfe ma ning birikib ketis hida n tug‘ ilga n bir so‘z sana ladi, lekin u, ge ne tik jiha tda n qara ga nda, gra mma tik a loqa ga kiris hga n ikki mus taqil so‘zdir. Qo‘shma so‘z bir butun le ks ik ma’ no - bir murakkab tus hunc ha va ya xlit s haklla nis h - gra mma tik strukturas ining ha m ya xlitligi, fone tik butunlik bila n xa rakte rla na di. De ma k, u bir so‘zdir, uning kompone ntla ri - qis mla ri oras ida gra mma tik a loqa yo‘q (lekin se ma ntik a loqa bor), u ha r qa nda y so‘z qo‘shilmas ida - gapda, so‘z birik mas ida - bir s intaktik funks iya ni baja radi. Qo‘s hma so‘z, sodda so‘zla r ka bi, tilning bir birligi bo‘lib, unda n nutqda ha r ga l ta yyor le ks ik mate ria l s ifa tida foyda la na miz, so‘z birik mas i esa bunda y ta yyor hodisa e mas : u nutq jara yonida ma’ lum qoida la r asos ida hos il qilinadi. So‘z birikmas ida gi har bir kompone nt, mus taqil so‘z o‘zaro
33 gra mmatik a loqa ga kiris hga n bo‘ ladi, de mak, bu s inta ktik hodisadir. Masala n, paxtaning guli: a niqlovc hi + aniqla nmis h. So‘z birikmas i bila n qo‘s hma so‘z oras ida gi fonetik farqla nis h sezilarli, jiddiy xa rakterga e ga e mas. Odatda, fone tik ya xlitla nis h so‘z birik mas ida ha m, qo‘shma so‘zda ha m, as osa n, bir tus da bo‘ la di: yosh bola va tosh bodom birikuvla rini qiyos la ng. Qo‘shma so‘z ning bir turi tug‘ ilis h jihatida n so‘z birik mas i bila n aloqador, lekin ko‘pi ma vjud qo‘s hma so‘z la rga a na logiya yo‘ li bila n, qo‘shma so‘z ning ta yyor mode liga qarab hos il qilinga n. Qo‘shma so‘z la rda ha m yasa lga nlikning umumiy be lgilari – chog‘ is htiris hda gi se ma ntik va sha kliy bog‘ la nis h saqla na di, lekin bu aloqa turli sabablar natijas ida ( mas ala n, fonetik o‘z garis h na tijas ida ) sezilmas holga ke lis hi ha m mumk in (sodda la nis h hodisas i):tog‘olc ha: to-g‘ ol-c ha - tog‘-olc ha - tog‘ oluc ha, og‘ayni - og‘a -ini, qayni – qa yini - qa yin-ini, bugun - bu kun, achchuc huv – ac hc hiqc huc huv - achc hiq-c huc huk (as li - juft so‘z, bir xil sa lat, sha karob ma’ nos ida ), bu hodisa jonli so‘z las huvda ko‘proq uc hra ydi.
Qo‘shma so‘z o‘zining bir qanc ha
xus us iyatlari bila n
xa rakterlanadi. Qo‘shma
so‘z ning ta rkibida gi kompone ntla rning o‘za ro
munosa bati quyida gic ha voqe la nadi: 1) ula r oras ida gi gra mma tik munosabat s hu tipda gi so‘z birik mas iga qara b, tarixiy pla nda be lgila na di; de ma k, s inxronik jihatda n qara ga nimiz da, orada bunda y munosa bat fa raz qilinma ydi, chunki bu a loqa saqla nga n bo‘ lsa, u kompleks so‘z birikmas i bo‘ la di,
34 ikki so‘z sa na la di. Masa la n, shak ar qop (qo‘s hma so‘z, barqaror holatga e ga, nutq jara yonida hos il qilinma ydi), shak arning qopi (s o‘z birik mas i). Ko mpone ntlarning gra mma tik a loqas i, tug‘ ilis h e’tibori bila n ikki xil: a ) tobe la nis h (ko mpone ntla rning munosa bati as lida tobe la nis h yo‘ lini ko‘rsata diga n qo‘ shma so‘z la r): o‘q ariq,o‘q ilon, suv ilon; qo‘y tikan, cho‘l qurbaqa; dala c humchuq, shahar chumchuq, tol c humc huq; yo‘l pashsha, yo‘l chivin, it pashsha ka bi; b) te ngla nis h (ko mpone ntla rning munosa bati a slida
te nglas his hga asos la nga n bo‘ ladi): o‘tin-k o‘mir (yoqilg‘ i), ota-ona, mosh-guruc h, soch-soqol; tarkibli sonla rda : o‘n besh (o‘ n va bes h. Qiyos la ng: bes h yuz - yuz bes h: birinc his i - tobe la nis h, ikkinc his i - te ngla nis h: yuz va bes h). B u ikki xil bog‘ la nis hni c hog‘ is htirsak, bog‘ la nis h - birikis hning nisba ta n tobe la nis hda kuc hli
eka nligini ko‘ra miz : o‘tin-k o‘mir tipida gi qo‘shilma la rda ko mpone ntla rning nisba ta n a yrim-a yrimligi a niq sezilib tura di. Kompone ntla rning bog‘ la nis h yo‘ lla ri, ula rda bog‘ la nis hnin g turli vos ita la rining is hlatilis hi ha m bir xil e mas : a morf holda (a ffikss iz) bog‘ la nis h, a ffiks yorda mi bila n bog‘ la nis h (to‘y boshi,
u jonli - so‘z las huv nutqida ko‘p uc hra ydi. 2) kompone ntla rning se ma ntik munos abati har xil: xos lik munosa bati (it pas hsha, ot to‘rva),o‘ xs has hlik (tosh k o‘mir, anjir shaftoli, kar nay gul),o‘ringa munosa bat (qo‘qon gul), biror be lgiga munosabat (achc hiq olma), miqdorga munosaba t (mingoy oq, qirqog‘ayni), ha raka t va obye kt munosa bati (beshik tervatar, muz yor ar, yer teshar). Bunda y munosabatning turi ko‘p: (bular har bir turkumning o‘z ic hida ta hlil qilina di) birinc hi kompone nt ikkinc his ini se ma ntik jihatda n konkretlas htiradi - che gara la ydi (ilon - umuma n, o‘q ilon, suv ilon - s huning turla ri), b u bila n bir
jins ning ic hida gi qis mla r - tur ma’ nos i ha m
35 ke lib c hiqa di. Bula rda ma’ nola rning o‘zaro c hatis his h hodisas i ha m bor. Kompone ntla rning ma’ no munosa bati butun ko mple ks ning - tarkibning ma te ria l tomoniga, so‘z turkumiga, ha m bog‘ liq. Masa la n, xos lik (ke ng ma’ noda ) bildiris hda yasalis h ot+ot mode lida (qo‘l arra, qo‘l mashina, oyoq mashina kabi), belgiga munosaba t bildiris hda s ifa t (yoki: s hu funks iyada gi bos hqa so‘z) + ot mode lida (sass iq sarims oq - ches nok, oq jo‘x ori, ko‘k no‘x at kabi), miqdorga munosa ba t bildiris hda son (yoki: miqdor bildiruvc hi bos hqa so‘z) +ot mode lida bo‘ ladi. 2) ba’zan qo‘s hma s o‘z lar tas hqi to monda n bog‘ li - turg‘ un, barqa ror birik ma xa rakteriga e ga bo‘ ladi: temir yo‘l, te mirda n qilinga n ha mma yo‘ l ha m te mir yo‘l de yila ve rma ydi, c hunki te mir yo‘ l qo‘s hilmas i tora yga n - ma xs usla nga n, devor soat (bunda ha m ma xs us la nis h bor). Qo‘shma so‘zning le ks ik-se ma ntik (mura kkab tus hunc ha ni bir butun holda ifoda lovc hi) va gra mma tik butunligi, tilning ta yyor ma teria li s ifatida bo‘ lis hi, struktura va se ma ntik funks iya tomonida n a yrim so‘z bilan bo‘ lga n yaqinligi uni turg‘ un birik ma tus iga kirsa ha m, le kin bular tilning no mina tiv funks iya ni bajara diga n bir ya xlit e le me ntidir. De mak, tas hqi tomonda n turg‘ un birik ma tus iga e ga lik, ula rning bir tomoni bo‘ lib, ula r bu holatda ha m qo‘shma so‘z bo‘ la ve radi. Turg‘ un birikma odatda ko‘c hga n ma’ noni ko‘rsatadi (le kin bunda y ko‘c his h turg‘ un birik ma bo‘ lis hning s ha rti sa na la diga n doimiy be lgi e mas). Qiyos la ng: zangori olov (gaz), zangor i kema (pa xta teris h mas hinas i); qush tili (ovqatning no mi), yer y ong‘oq, bos h
ajra la di: so‘z birikmas i bunda y xus usiyatga e ga e mas. 36 Yuqorida gilarda n ke lib c hiqa diki, qo‘shma so‘z ning yasa ma so‘z bila n ha m, so‘z birik mas i bila n ha m (a yrim hollarda gi tas hqi bir xillik), shuningde k, turg‘ un birikma lar bila n ha m a loqas i bor. 3) qo‘shma so‘z ning asos iy qis mi ikki kompone ntlidir. Bunda gi ha r bir kompone nt qa nda y tusda bo‘lis higa (o‘zak + o‘zak, o‘zak + ne giz va b.), bu qo‘s hilis hda a yrim so‘zlik hola tida n fa rqla nis higa va bos hqa
xus us iyatlariga (ya ngi
ma’ no, s hakl
jihatda n oxirgi
qis mininggina o‘z ga ris hi, ora ga so‘z kirmas ligi, tartibining, odatda, turg‘ un bo‘ lis hi va b.) qa ra ma y, mustaqil le kse ma lik holati bila n munosa batini saqlab turadi, u so‘z tusida bo‘ ladi. Ikkida n ortiq so‘zda n tuz ilga n qo‘shma so‘z lar, umuma n, ka m uc hra ydi, s huningde k, unga (juft s o‘zga ha m) a ffiks qo‘shis h yo‘li bila n (qo‘shma o‘zakda n) so‘z yas ash hodisas i ha m ke ng ta rqa lga n e mas. Masa la n, yarim oroldagi (o‘s imlikla r), tish-tirnoqli (tish-tir noq sha kli a yrim qo‘ lla nma ydi: u bog‘ li morfe ma ). So‘z ning ta rkib i uza yga n sa yin uning qisqa likka intilis h te nde ns iyas i bu o‘ rinda ha m seziladi (sar iq yog‘ - sar iyog‘ - sar yog‘, qora y og‘och - qayrag‘oc h). Qo‘shma so‘z ning ta rkibida uc hra ydiga n fonetik o‘z ga ris hla r (ko mpone ntla rning tutas hga n o‘rnida gi turli o‘z garis hla r, tovus h tus his hi va b.), umuma n olga nda, a ffiksats iyada gi fone tik o‘z garis hla r bila n o‘ xs has h, le kin bunda y o‘ zga ris hla rning doiras i qo‘s hma so‘zla rda nis bata n tor. M isollar: bora oladi - boroladi (boraladi: dia le kta l s ha kl), bosh barmoq – bos hmaldoq, osh pichoq – achpichoq:
bila n bog‘ liq holda sodda la nis h tug‘ ilis hi ha m mumkin. Kompone ntla rning s oni va bos hqa a yrim xus us iyatla ri jihatida n qo‘shma fe’ lla r (ko‘ makc hi fe’ lli turi) bos hqac ha roq hola tga e ga : uc h (ba’za n unda n ortiq) kompone ntli bo‘ lis hi bula rda nisbata n ko‘proq uc hra ydi: aytib ber a qoldi, so‘zlab tura berdi, ay tib bera bos hladi (gra mma tik jihatda n ula rning ha mma ko‘rinis hla ri ha m, ba ribir, ikk i
37 qis mli bo‘ ladi): ko‘ makc hi fe’ lla rning asos iy qis mi o‘z mustaqil so‘zlik holati bila n bo‘ lga n bog‘la nis hini yo‘qotib, so‘z shakli (a na litik s ha kl) hos il
qilis h funks iyas ini baja ris hga o‘tga n
(ba’z ila rigina bu a loqa ni ha li yo‘qotma ga n); bu ko mple ksda n odatda a ffiksats iya yo‘ li bila n so‘z yasa lma ydi. 4) qo‘s hma so‘z ning ma’ nos i unda gi kompone ntlarning se ma ntik xus us iya ti va ic hki munosabatning xarakte riga bog‘ liq: ko mpone ntlar, odatda, o‘z as l ma’ nos i - musta qil holati bila n a loqas ini yo‘qotma yd i (ko‘c hga n ma’ no bos hqac ha xus usiyatga e ga). Masa la n, oqo‘rik (o‘rikning turi), qo‘l arra, uch burchak (ter min). Bunda ma’ no umumlas his h jiha tida n qara ladi. M asala n, qo‘l arra va qo‘l s oat (ke ng ma’ noda : xos lik bildiradi, holbuki, bular se ma ntik otte nkas i bila n farqla na di), muz yorar, tovon teshar (ha raka t va uning
obye kti): ot+fe’l: it+qar ash: Boy menga it qarash qildi (G’a fur G’ulo m), ha raka t va uning be lgis i: ra vis h vaz ifas ida gi ot+ ha raka t oti (bunda y qo‘s hilis hla rni ko‘rsa tis hda ot, s ifa t, fe’ l ka bi, so‘zning leks ik-gra mma tik kate goriyas ini ko‘rsata diga n, ter minla r sha rtli ra vis hda – o‘sha so‘z la rning mus taqillik holatida gi turkumiga qarab is hla tiladi, holbuki bular qo‘shma s o‘z tarkibida a yrim so‘z e mas, ba lki so‘z ning qis midir). Ko‘rina diki, qo‘s hma so‘z ning ma’ nos i kompone ntla rning turi qa ys i le ks ik-gra mma tik ka te goriya ga kiris hi bila n ha m bog‘ liq. 5) qo‘shma so‘z la r ot, s ifa t, fe’ llarda ke ng tarqa lga n. Qo‘s hma lik holati yorda mc hi so‘z la rda ha m uc hrab qola di. 6) qo‘s hma so‘z yasas h juda ke ng miqyosda tez rivojla ndi, chunki tur mus hda gi, ongda gi ulka n o‘zga ris hla r, tara qqiyot natijas ida ya ngi so‘z la rga ta lab-e htiyoj tug‘ ildi. Bu e htiyoj rus tilida n juda ko‘ p so‘zla r olis h, s huningdek, ya ngi so‘z lar yasas h (s hu jumla da n, qo‘shma so‘z la r hos il qilis h) yo‘li bila n qondirilib ke linmoqda. Yasa lga n qo‘s hma so‘z la rning, umuma n, yasa lma larning ic hida rus 38 tilida n ka lka las h yo‘ li bila n (boshqarma,o‘rinbosar, safdosh kabi) hos il qilinga nla ri ha m ko‘p. De ma k, o‘zbek tili leks ikas ining (fonetika, gra mma tika, stilistika kabi bos hqa soha la rning ha m) rivojla nis hida rus tili yeta kc hilik rolini o‘ ynab ke lmoqda. Rus tilida n olinga n so‘z la r ic hida tarkibi uqiladiga n, qis mla rga ajra la diga n qo‘shma so‘z la r ha m ko‘p: kinolenta, k inok amera,
7) qo‘s hma so‘z ning ko mpone ntlari o‘z turg‘ un ta rtibiga e ga. Masala n, otla rda ula r, odatda, aniqlovc hi+a niqla nmis h ta rtibida joylas hga n bo‘ ladi (tish cho‘tk a, ko‘k no‘xat). 8) qo‘s hma otlarning bir qis mi konvers iya hodisas i bila n bog‘ la na di (konvers iya – bir leks ik-gra mma tik kate goriyada gi so‘zning bos hqa ka te goriya ga ko‘ chis hi). Masa la n, s ifatning otga o‘tis hi: Bron teshar (bron tes hadigan o‘q); muz y orar (muz ni yorib o‘tadiga n pa roxod), bo‘r i kalla (qovunning bir turi: bo‘ri ka lla qovun: bo‘rining ka llas iga o‘ xs ha ga n qovun), qizilurug‘ (bu ha m qovunnin g nomi, qiz il urug‘ li qovun), qo‘sh quloq (bir xil idis hning nomi: qo‘s h quloqli idis h) kabi (konvers iya ba hs iga qara ng). Qo‘shma so‘z ning yuqorida, asosa n, bir turini (ke ng ma’ noda «a niqlovc hi + a niqla nmis h» s ha klida hos il bo‘ lga n turini) - aniqlovc hili qo‘s hma so‘z la rni ko‘rib o‘tdik. Qo‘shma so‘z te r mini, bunda n tas hqa ri, juft s o‘z larni (ota-ona, qovun-tarvuz kabi), qis qartma so‘zla rni MTP – mashina traktor parki (oldingi MTS-mas hina -traktor sta ns iyas i), BMT - Birlas hga n M illa tlar Tas hkiloti kabi), s huningde k, reduplika tsiya, so‘z takrori yo‘ li bilan hos il qilinga n so‘z la rni (ququ: qus h ka bi) ha m o‘z ic higa oladi. J uft so‘z la r va reduplikats iya yo‘ li bila n yasa lga n s o‘z lar qo‘shma s o‘zning bos hqa turlarida n a nc ha keskin farqla na di. So‘z birik ma la rining va qo‘s hma so‘zla rning qis qaris hida n ha m ya ngi s o‘z hos il bo‘ lis hi mumk in (mashina traktor pa rki - M TP ka bi). 39 Bunda y so‘z la rning (abbre viatura larning - qisqa rt ma so‘z la rning) yasa lis h yo‘ li abbre viats iyadir. Bunda y yo‘ l bila n so‘z yasas h o‘zbe k tilining ittifoq da vrida eris hga n yutuqla rida ndir. R us tilida n olinga n bu so‘z yasas h yo‘ li ixc ha mlik bilan xara kte rla nadi: u te ja mkorlik ta moyiliga juda mos ke ladi. Uning nomi rus tilida n ka lka las h yo‘ li bila n yasa lga n: s lojnosokras he nnie slova –qisqa rt ma qo‘shma so‘z : qisqa rtirilga n qo‘s hma so‘z. Bular qo‘s hma so‘z ning qisqa rtib biriktiris h yo‘ li bila n ya ratilga n bir ko‘rinis hi bo‘ lib, bir s o‘z kabi qo‘ lla nib, o‘z i ma xs us a ffiks lar ha m oladi (ray finbo‘lim kabi), so‘z yasas hning bu turi ot turkumiga xosdir. Lekin hoz irda us bu us ul s o‘z yasa lis h us uli e mas de ga n mulohaz a la r ha m ma vjudki, ular ya ngi so‘z yasa ma ydi, faqa t birik ma li s o‘z larning qisqa rga n s ha kli s ifatida e’tirof etilmoqda. Rus tilida n olinga n so‘z lar ic hida abbre viatura la r ha m bor, bula r ha m o‘zbek tilini boyitib ke lmoqda. O‘zbek tilida rusc ha - ba yna lmila l so‘zla r qatla mining o‘sa boris hi, le ks ika ni rivojla ntiris h bila n birga, xa lqlarni va tillarii yaqinlas htirib, qis qartma so‘z la rning to‘ la sha klining ha m o‘z las hib, natijada, bunda y lekse ma la rning qo‘s hma so‘z sifa tida o‘qilis higa yo‘ l oc hadi. Masala n, bugungi o‘zbe k tilida telekamera (te le viz ion ka me ra; ya na teleoc herk, telestudiy a, tele film), zoopark, (z oologiya parki, ya na : zookabinet, zoomagaz in, zoomuzey), aviabomba (a via ts ion bomba : a viats iya bo mba; ya na : av iazav od, aviapochta, aviabaza), agitbrigada (a gitats ion brigada : a gitats iya brigadas i; ya na :
Bu
ho l ka lka las hning bir ko‘rinis hidir. Hoz irgi o‘zbek tilida gi qisqa rt ma otla r yasa lis h te xnikas i jihatida n bir qa nc ha ko‘rinis hlarga ega. Bu o‘ rinda mis olla rni ko‘rib o‘tis h bila n c he gara la na miz : O‘zTAG (O‘zbe kiston te le gra f a ge ntligi),
zavodi), Tos hDPU (Tos hke nt da vlat peda gogika univers iteti) va b. 40 Takror yo‘ li bila n so‘z yasas h (paqpaq tipida - so‘z ni ta krorlas h orqa li qo‘s hma holga ke ltiris h yo‘ li bila n ya ngi so‘z hos il qilis h), tos h yo‘l tipida gi qo‘s hma otlarga o‘ xs has h, morfologik, s inta ktik so‘z yasas hning qadimgi ko‘ rinis hidir. Buning yasa lis h te xnikas ining sodda ligi ha m qadimiyligida n da rak beradi. Takrorning ko‘rinis hla ri ko‘p. Bunda dastlab ikki na rsa farqla na di: ta kror (odatda gi ta kror) va ikkila nis h (udvoye nie ). Oddiy takror ma’ noni kuc ha ytiris h, intens ivlikni, e mots iona l bo‘ yoqni bildiris h uc hun xiz mat qiladi. Bunda ba’za n ikki ma rta takrorlas h ha m uc hra ydi. Masa la n, tezroq, tezr oq y ur: te z lik ma’ nos i kuc ha ytirilad i (qiyos la ng: tezroq yur, tezroq. Ayting, ay ting, bugun yomg‘ir
«ikkila nis h» bo‘ lib, u hara katning takrorla nis hi, uzoq da vom etis hi kabi ma’ nolarni ifoda la ydi. Quyida gi misollarni c hog‘ is htiring :
pred met) - nima-nima olding? (ko‘p pred met, nima -nima olding?- nima lar olding? Ta kror orqa li ko‘ plik ma’ nos i ifoda la nga n). So‘z takrorining bu ko‘rinis hi so‘z yasas h (paqpaq k abi) hodisas ida n fa rqli. Ya na a yrim misolla rni c hog‘ is htira miz : To‘y, marosimlar ga tog‘ora,
Anglas hila diki, reduplikats iya, so‘z takrori o‘zbek tilida ikki xil xa rakterga e ga : so‘z yasas h vos itas i va gra mma tik vos ita. U ko‘pinc ha gra mmatik vaz ifa ni baja radi: pred metning ko‘pligi, be lgining os hirilis hi, ma’ noning kuc ha yis hi, ha raka tning ta krorla nis hi va uzoq da vo m etis hi va b. (so‘z yasas h vazifas ini ba jaris hi a yrim holla rda uc hra ydi). Odatda gi takror va ikkilanis h (taq-tuq kabi) fa rqli bo‘ lib, 41 so‘z yasas h hodisas i bila n ke yingis igina bog‘ la nadi. Takror ikki xil : to‘ la takror (katta-katta ka bi) va qis qa takror (k ap-katta ka bi). Qisqa takror so‘z yasa ma ydi, ba lki so‘z sha kli hos il qila di (qizil - qip-qizil kabi). Takror orqa li qo‘s hma so‘z hosil qilis h to‘ la takrorda uc hra ydi. Takrorning tarkibida gi qis mla rning a morf holda ke lis hi (taq-taq, taqir -tuqur kabi) yoki ora da kuc ha ytiruvc hi e le me ntning bo‘ lis hi (taqa-taq, taqira-tuqur ) bir qa nc ha xus us iya tla rga e ga : orada gi ele me ntning ra vis h yasovc hi a ffiks bila n bog‘ la nis hi taqqa to‘xtadi: taqq + a, taqa-taq to‘xtadi kabi), kuc ha ytiruvc hi bo‘ lib ke lis hi va qis ma n biriktiris hga yorda m beris hi, bog‘ la nis hni kuc ha ytiris hi (taraq-turuq; taraqa-turuq, taqir-tuqur, taqira-tuqur, shaqir -shuqur kabi; ke yingi holda birinc hi qis mning oxirgi bo‘ g‘ inida ikkinc hi daraja li urg‘ uning o‘rni a niqroq sez ila di) va b. Lekin orada gi e le me nt (-a ) bu yo‘ l bila n so‘z yasas h hodisa sini o‘z ga rtirma ydi. Takror so‘z yasas h vos itas i bo‘ lga nda, so‘z qo‘s his h hodisas i bila n o‘ xs has hlik tug‘ diradi (qiyos lang: ququ (qus h) - Ko‘ks uv (joy oti); gra mma tik vos ita bo‘ lga nda esa, affiksats iya hodis as i bila n ya qinlas hadi. Bunda y o‘ xs has hlik, yaqinlik struktura, ma’ no, funks iya jihatida ndir. Qiyos la ng: kim-k im k eldi? – Kimlar keldi? Ko‘plik birinc hi holda so‘z takrori orqa li, ikkinc hi holda esa a ffiks orqa li ifoda la nga n. Bu holat (takror yoki affiks qo‘ llas h) turli to monlari bila n ajra ladi: ba’za n biri ikkinc his ining o‘rnida qo‘ lla na oladi (lekin stilis tik jiha tda n farqla nadi: birinc hisi jonli – so‘z las huv holatiga mos ke ladi), ba’ zan har ikka las i bir mome ntda, bir konstruks iyada qo‘ lla na di (kuc ha ytiruv: umuma n, bir ma’ noning ikki vos ita bila n, qa ytada n ikki ma rta ifoda la nis hi, ekspress iya, kuc ha ytiris h, os hiris h vaz ifas ini baja radi), ba’za n ula rni a lmas htirib bo‘ lma ydi. Bu qadimiy yo‘ l bila n hos il qilinga n so‘z la r (-c ha: -c huv - shovqin ma’ nos ida, ba: -bu - bu ha m s hovqin-s uron ma’ nos ida ) jonli so‘zlas huv us lubini bildirib turadi va taqlid so‘z larda n yasas hda, 42 ko‘pinc ha, e mots iona l tus ga e ga bo‘ladi. Bunda y yasa lis hning bobov kabi ko‘rinis hlarida qis mla r juda birikib ketga n, o‘rniga qara b odatda gic ha, a ffiks la r ha m qabul qila di. Bunda y yo‘ l bila n yasas h bir qa nc ha ko‘rinis hlarga e ga : 1. Taqlid so‘z ikkila nib, s hu tovus h bila n xara kte rla nadiga n pred metning no mi hos il bo‘ ladi; pred met, hodisa ovoz be lgis i - shuni ko‘rsa tuvc hi s o‘z orqa li a ta la di. M isolla r: shaqs haq (qus hning nomi. Qiyos la ng: ola s haqshaq, qora s haqshaq), qahqah (ke yin
(c hut+c hut: be da na ovida is hlatila diga n bir xil pred met: be da na ni cha qiradi),
(bola lar o‘ yinida ),
(poppop: tikis h mas hinas i; oy oq mas hina, popop mashina ha m de yila di. Bu so‘z ning aslida Popov fa miliyas i bila n bog‘ la nga n bo‘ lis hi ha m mumkin), pat-
(qus h), ququ (mus ic ha ), tutu (tovuq), dudut (dutdut: ye ngil mas hina), lik-lik, bir xil ko‘kat: petrus hka. Bunda y so‘z la rning bir qis mi tarkibi sezilmas holga ke lga n (ko‘pinc ha fone tik o‘z garis h na tijas ida : s odda lanis h). Masa la n, chumchuq so‘z i aslida – etimologik jihatda n – chip-c hip mime mas i bila n bog‘ la na di. Bu tipda s ifat ha m yasa la di. M is olla r: shiqs hiq tugma (pispis
(quvnoq oda m: qiyos la ng: c haqc haqa yulduz; lekin bu c haqna moq bila n bog‘ liq, as li tovus hga taqlid so‘z bila n e mas, ba lki holatga ta qlid so‘z bila n a loqador), liplip c hiroq (qadimgi qora c hiroq). Tovus h be lgis i orqa li atas h ba’za n takrors iz ha m bo‘ ladi (ba –
yasa lis hlarda s huning ikkila nis hini ko‘ra miz (miyov -miy ov, bov-bov ). 2. Ot ikkila nib, shu so‘z ifoda la ga n pre dme t bila n bog‘ la nga n o‘yin no mini (bola lar o‘ yini) hos il qiladi. Masa la n, otot (ko‘pinc ha otot - ak am s haklida qo‘ lla nadi, o‘g‘ il bola lar o‘ yini), xola-xola 43 (xolaxolakam; qiz bola la r o‘ yini). Bola la r nutqida gi bu yasa lis hga ana logiya bila n, s hu mode lda, hos il qilinga n ya ngi o‘ yin no mla r i (bola la r nutqida, o‘ yinning o‘z i ha m ana logiya bila n ya ratilga n): k ino- kino, bog‘c ha-bog‘cha, taksi-taksi, doktor -dok tor, mashina-mas hina. Bu yasa lis hda ha m takrorning o‘z ma’nos i bor: o‘ yinning nomini otning o‘z i ko‘rsata di, ikkila nis h es a bu o‘ yinning ikki tomon bila n (ula rning s hunga bog‘ liq bo‘ lga n ha rakatni na vba tma -na vbat baja ris hi bila n) bog‘ liq eka nligini bildiradi, de mak, bu o‘rinda ha m ha raka tning takrorini ifoda las h hodisas ini ko‘ra miz. Qiyos la ng: olmos hning ikkila nis hi orqa li yasa lga n manman so‘zida ha m ta krorla nis h ma’ nos i bor.
3. Fe’ lning takrorla nis hi (tur -tur : podyom – turis h) ko‘c his h orqa li ja ra yon no mi hos il qilga nda ha m s hu hodisa ni ko‘ra miz : qoc h- qoc h (qoc his h), quv-quv (quvis h) kabi. Bunda y ja ra yon no mi s hu ha raka t uc hun xara kte rli bo‘ lga n tovus hni bildira diga n taqlid so‘z ni ikkilas h orqa li ha m yasa ladi: qars -qurs, qasir-qusur (qars ir-qurs ir),
4. O‘qtin-o‘qtin (qa rab qo‘ ydi), v aqt-v aqt (u va qti-va qti bila n ke lib turadi) kabi yasa lis hlarda, ra vish yasas hda ha m, so‘z takrorinin g ma’ lum vaz ifas i bor. Juft s o‘z lar strukturas iga ko‘ra ikkila nis h yo‘ li bila n yasa lga n so‘zla rga a nc ha o‘ xs hasa ha m, aniqlovc hilik tipida gi qo‘s hma so‘zla rda n bir qa nc ha tomonla ri bila n ajra lib tura di: 1. Juft so‘zning kompone ntla ri oras ida gi gra mma tik a loqa,
bog‘ la nis h, as lida, te ngla nis h bo‘ lib (qiyos la ng: tog‘-tosh: tog‘u tosh, tog‘ va tosh), a niqlovc hili qo‘s hma so‘zla rda tobe la nis hdir. 2. Aniqlovc hili qo‘s hma so‘zda kompone ntla rning tartibi, odatda, gra mma tik vaz ifa ba jara di: ularning bir mode lning o‘z doiras ida o‘rin a lmas htiris hi gra mmatik holatni o‘z gartiradi (masa la n, 44
aniqla nmis h); juft so‘z la rda esa bu hodisa uc hra ma ydi (unin g kompone ntla ri gra mma tik jihatda n bir xil holatda bo‘ ladi): juft so‘zla rda ba’za n kompone ntla r gra mma tik va se ma ntik holatlarni saqla ga n holda o‘rin a lmas htira oladila r (go‘s ht-yog‘ – yog‘-go‘sht kabi). Ula rning o‘rin a lmas hinis hla ri mumk in bo‘ lmasa, uning sabab i se ma ntik yo bos hqa xa rakterda bo‘la di, le kin gra mma tik xa rakterda bo‘ lma ydi. 3.
Urg‘ u jihatida n ha m farqlana di: oxirgida n bos hqa kompone ntda ikkinc hi da raja li urg‘ uning bo‘ lis h hola ti ko‘proq juft so‘zda uc hra ydi (qiyos la ng: qovun poliz – qovun-tarvuz ). U muma n, fone tik birikis h, z ic hlik, ya xlitla nish nisbata n juft so‘zda kuc hs iz bo‘ ladi. 4. Ko mpone ntlarning mate ria l-kate goria l turi
jihatida n ha m fa rqla nadi: juft so‘z ning ko mpone ntlari so‘z turkumi jiha tida n, odatda, bir xil bo‘ la di: ot+ ot (yoki ot vaz ifas ida qo‘ lla nga n bos hqa so‘z), sifat+s ifat kabi. 5. Kompone ntlarning ha r jihatda n birikis hi - pa yva nd bo‘lib ketis hi juft s o‘z larda giga qa ra ga nda «a niqlovc hili qo‘shma so‘z »larda kuc hli. J uft
so‘z ning ko mpone ntlari s intaktik s hakl
yasovc hi a ffiks la rni a yrim-a yrim olis h hola tiga ha m e ga (ota-onasi: otasi- onas i). Ba’z i tipla rda bu a ffiks ning ha r ikki ko mpone ntga a yrim-a yri m qo‘shilis hi s ha rt. Bu bila n u qis mla rning nis bata n a yrimligi kuc ha yadi. Ba’z i holla rda bu s haklda gi birikuvlar «a niqlovc hili qo‘s hma so‘z» ha m, juft so‘z ha m bo‘ lis hi mumkin. Bu se ma ntik, konte kstua l va intonats ion xus us iyatla rga qara b a niqla nadi. M isollar: 1. Kuyov
qilinga n kuyov (a niqlovc hili qo‘s hma so‘z) kuy ov-o‘go‘il (juft s o‘z). 2. Jo‘ja xo‘r oz (kic hik xo‘ roz) – jo‘ja-xo‘roz (juft so‘z). 3. Tun kecha (ya rim kec ha, qorong‘ i kec ha : a niqlovc hili qo‘s hma so‘z ) – tun-kecha 45 (juft so‘z), qora sariq (a niqlovc hili qo‘shma so‘z : qora otte nka ga e ga bo‘ lga n sa riq ra ng) – qor a-sar iq (juft so‘z). Qiyos la ng: qo‘yib-qo‘yib kompleks i: 1) reduplikats iya (hara katning ta krori yoki uzoq da vo m etis hi ma’ nos ini bildira di); 2) a nalitik fe’ l: ha rakatning o‘ rins iz bajarilga nligini – baja rilmas ligi kera k bo‘ lga n is hning baja rilga nligini bildira di. Juft so‘z la r turli sabablar (ko‘pinc ha, fonetik o‘z garis hla rning ta’siri) bila n sodda la nis h hodisas iga uc hras hi ha m mumkin: ac hchuq-
(se vis hga nlar: juft so‘z). Oshiq-mashiq birikuvi tas hqi tomonda n o‘zga rga n takrorga o‘ xs ha ydi (os hiq-mos hiq: ha yvonning s uya gida gi os hiq-mos hiq: tovus h orttirib ta krorlas h: o‘rik-mo‘ rik ka bi). 0:shiq- ma:shuq ko mpleks ining fonetik o‘zga ris hi bila n tug‘ ilga n s hakli ana logiya yo‘ li bila n so‘z takroriga o‘ xs hab qolga n: ovoz -movoz (ovoz -pov oz) – os hiq-moshiq. De ma k, bu o‘rinda unlining o‘z uz unligini yo‘qotis hi ko mpone ntla rning z ic hroq birikis higa yorda m berga n, fonetik o‘z garis h, ha r xillik, se ma ntik diffe re ns ia ts iya uc hun xiz ma t qilga n (o:s hiq-ma:shuq: se vishga nla r, oshiq-mashiq: s ha rnir). Qiyos la ng:
-
(a na logiya bo‘ yic ha o‘zga ris h). Juft so‘z lar – kopulya tiv tipda gi qo‘s hma so‘z la r - de yarli ha mma so‘z turkumiga xos, lekin u ot, sifat va ra vis h turkumlarida ko‘p uc hra ydi: ota-ona, kirim-chiqim, borish-kelis h, erta-kech, yer- ko‘k, oq-qor a rang (oq qora ra ng birikuvi bos hqa), past-baland gapla r yuqori-quyi gaplar (har xil, ya xs hi-yomon ga pla r), besh-olti,o‘ttiz-qir q va b. Fe’ llar o‘qidi-tashladi tipida juft s haklga e ga bo‘ lga nda, ke yingi ele me nt modifikatorlik vaz ifas ini bajara di: u so‘z ning a na litik sha kliga to‘ g‘ri ke la di, lekin ha r ikki e le me nt bir xil s haklda bo‘ la di: o‘qidi-tashladi, o‘qiysan-tashlaysan, aytding-qo‘y ding kabi. Bunda y 46 qo‘shilma da ikkinc hi ko mpone nt va zifas ida qo‘ lla nadiga n e le me ntla r sanoqlidir (tashla, chiq, qol, qo‘y va b.). Juft so‘z la rning as os iy se ma ntik xus us iya ti umumlas htiris h, ja mlikni bildiris hdir. J uftlas his h s hu ta lab natijas ida ke lib c hiqqa n. Mis olla r: olma-o‘rik (ho‘ l me va lar), jiyda-mayiz (quruq me va lar). De mak, s hu turda gi ha mma pred metla rning ja mini bildiruvc hi jins ot i hos il bo‘ ladi. Qiyos la ng: u uyga k irib chiqdi: kirib c hiq moq – kiris h va c hiqis h ha raka tla rining umumiy nomi, ya na : borish-kelish: a loqa , munosa bat. Juft s o‘z larning ko mpone ntla ri o‘z xara kte riga ko‘ra ha r xil bo‘ ladi. 1. Har ikki e le me nt ha m yakka holda ayrim ma’ no be ra oladiga n mus taqil s o‘z bo‘la di: soc h-soqol, osh-suv, er-suv, er-ko‘k,
ke yingis i) bugungi tilda a yrim qo‘ llanma ydi, ya kka holda ma’ no be r- ma ydi: idish-oyoq, kiyim-kechak, ko‘cha-k o‘y, boz or-o‘char va b. Bularning ke yingi e le me nti ha m as lida mustaqil s o‘z bo‘ lga n: u yok i eskirib, iste’ molda n c hiqqa n, yoki boshqa tilda n olinga n so‘z bo‘ ladi. 3. Ha r ikki e le me nt ha m yakka holda qo‘ lla nma ydi, faqa t juftlas hib ke la di: ik ir-c hikir, g‘idi-bidi, chirtin-pir tin ka bi. Bula rning asli e timologik ta hlil orqa ligina a niqla nadi. Birinc hi tur («musta qil ‘ + musta qil s o‘z »)ning kompone ntlari se ma ntik jihatda n bir nec ha xil bo‘ ladi: 1. Bir turda gi, yaqin pred metlarning nomla ri (umuma n, shu se ma ntik xara kte rda gi ikk i so‘z): mosh-guruch, ar pa-bug‘day , qosh-qov oq, qosh-ko‘z, oltin- kumush, qovun-tarvuz kabi. 2. Sinonim so‘z lar: kuc h-quvvat, asta- sekin, keksa-qari kabi. 3. Butun va bo‘la k, umum va konkret qis m nomlari: oy -kun, vaqt-soat, tog‘-tos h kabi. 4. Antonim so‘z la r: kecha- kunduz, yaxs hi-yomon, katta-kac hik, kelish-ketish, yosh-qar i, baland- past kabi. 47 Umumlas htiris h, ja mlas h ma’ nos ini ifoda las h juftlas his hning asosiy se ma ntik be lgis idir. (Qiyos la ng: y axshi-yomon: ha mma
ma’ nos ida – ja mlovc hi ot): odatda, ko mpone ntla rning ma’ nolar i asosida ya ngi ma’ no ke lib c hiqadi: og‘iz-burun, lab-lunj, tish-tir noq; ko‘z-quloq (ko‘z-quloq bo‘ lib tur moq: qa rab – qo‘riqlab turmoq) va b. Bunda doim ma’ noning ke nga yis hi s ha rt e mas. De ma k, juft so‘z la rda : 1. Ma’no ke nga yadi: juft so‘z ning ma’nos i kompone ntla rning se ma ntik ja mligida n, s umma s ida n ke ng
bo‘ ladi. Masa la n, qoz on-tov oq (s hularning atrofida gi, s hular bila n bog‘ la nga n predme tla rni ha m o‘z ic higa oladi: la ga n, kosa, qos hiq, c ho‘ mic h, kapkir va b.). 2. Ma’ no ke nga yma ydi, le kin umumlas his h, ja mlik ifoda la nadi: har ikki qis mda n anglas hilga n pre dmetla rning umumiy no mi ke lib c hiqadi. Masa la n,
(«s utki», bir s utka ). Bular - ke nga yish, umumlas his h - juft so‘z la rning umumiy se ma ntik xus us iya tidir. Umumlas htiris h xus us iya ti birinc hi holatda (ma’ no ke nga yga nda) ha m saqla nadi. Bu ma’no turli ayrimlikla rga, otte nka larga e ga bo‘la di. Masa la n, pred metlarnin g umumlas hga n nomi (jins oti), ha rakatlarning umumlas hga n no mi (boris h-ke lish, olish-berish, qo‘y ish-chitsis h, urish-s o‘k ish kabi) va b. Sonlar juftlas hga nda, unda gi umumiylik c ha ma, ta xmin, noa niqlik ma z munla ri bila n bog‘ la na di: uch-to‘r t,o‘n-o‘n besh, yigirma-o‘ttiz kabi. Asta-sek in, kuc h-quvvat, keks a-qari tipida gi juftlik (s inonimik juftlik) kompone ntlarning se ma ntik jiha tda n bir-birini izohlas hi, kuc ha ytiris h xarakterida bo‘ ladi, stilistik vaz ifa ba ja radi; a ntonimik juftlas his h
oda tda, umumlas htiris h xus us iya tiga e ga bo‘ ladi. Juft so‘z ning ta rkibida gi e le me ntla rning, ko mpone ntla rning, joylas his h ta rtibi, odatda, s hunda y holatlarga asos la na di: 1. Ka m bo‘ g‘ inli, ta rkibi qisqa kompone nt a vva l ke ladi: soch- soqol, er -xotin, chol-kampir, mosh-guruch, tos h-tarozi, taxta-o‘qlog‘i, 48
bila n bog‘ liq. 2. Bo‘ g‘ in s oni bir xil bo‘lsa, unli tovus h bila n bos hla nadiga n kompone nt a vva l ke ladi (ta la ffuz ga oson): osh-non, os h-suv, o‘tin-
Ha r ikki ko mpone nt ha m undos h tovus h bila n bos hla nga n bo‘ lsa, spira nt yoki ja ra ngli portlovc hi tovus h bila n bos hla na diga ni a vva l ke ladi: sigir-buzoq, so‘roq-javob, san-man (ikka las i san-manga boris hdi), sabzi-piy oz, bosh-qosh (u to‘ yda bosh-qos h bo‘ lib turdi) va b.
Bu qoida lar asos iy holatni ko‘rsa tadi: a yrim juft so‘z la rda bunda n bos hqac ha ko‘ rinis hla rga ha m duc h ke la miz. Masa la n, o‘g‘il- qiz: ka m bo‘ g‘ inli ko mpone nt ke yingi o‘ rinda ke lga n. Bunda y hol- la rda quyida gilarni ha m e’tiborga olis h za rur bo‘ la di: 1. Asosiy qoida ga muvofiq ke yingi o‘rinda kelis hi loz im bo‘ lga n a yri m kompone ntla r se ma ntik xus us iyatiga, aha miyatiga, pred met, hodisa - voqea lar oras ida gi ma ntiqiy izc hillikka va s hu ka bi holatlarga ko‘ra birinc hi o‘rinda ke ladi: xotin-qiz, o‘g‘il-qiz, olma-nok, nina-ip, yigit- qiz, yumaloq-yass i, o‘tin-cho‘p, er ta-kec h, yiqila-qo‘pa, sekin-asta (asta-sekin s ha kli bila n birga, buning aks i ha m bor. Qiyos la ng: fonetik o‘zga ris h bila n bog‘ la nga n sodda la nis h natijas ida a na logiya nin g is htiroki bila n bu juft so‘zda n sekinasiga ra vis hi hos il bo‘lga n: sekin-
kompone ntla ri asos iy qoida ga muvofiq holda joylas hga n juft s o‘z larda ha m rol o‘ yna ga n bo‘ lis hi mumkin (chol-kampir, tinib-tinchib, avval-
bildira diga n ko mpone ntning ke yin kelis hi: «ke ng-tor») ta rz ida gi hola t ha m a ha miya tga e ga bo‘ la oladi. 2. Aha miya ti bir xil yoki s hunga
49 ya qin bo‘lga nda, ta rtib juda ha m bog‘ liq bo‘ lma ydi: ba’za n inve rs iya bila n ha m qo‘ lla na vera di: go‘sht-y og‘ va y og‘-go‘s ht, xas -cho‘p va cho‘p-x as, qo‘l-oyoq va
oyoq-qo‘l. 3.
Undos h tovus h
bila n bos hla nadiga n e le me ntning a vva l ke lis hi ha m uc hrab qoladi: ko‘ylak - ishton, qovun-uzum kabi. 4. Tartibda ha r xillikning bo‘lis hi ba’za n dia le kta l xus us iya tla r, s he va farqlari bila n bog‘ la nga n bo‘ la di: qaynona-kelin (Tos hke nt) va ke lin-qaynona (Fa rg‘ona ). 5. Aniq tus hunila diga n ( ma’ nos i a niq bo‘ lga n) so‘z tus hunilma ydiga n so‘zda n yoki mus taqil qo‘ lla nadiga n so‘z bunda y qo‘ lla na olma ydiga n so‘zda n yoki ko‘p qo‘ lla nadiga n s o‘z oz qo‘ lla na diga n, ka m o‘qiladiga n, a niq tus hunilma ydiga n so‘zda n a vva l kela di: ko‘cha-k o‘y, temir -tersak,
ke ladi (o‘ la n hoz irgi za mon a dabiy tilida o‘t ma’ nos ida qo‘ lla nma ydi), le kin uning
e le me ntla ri as lida bo‘ g‘ in soni
ka m bo‘lga n kompone ntning a vva l ke lis hi holatiga ko‘ra joylas hga n: es ki o‘zbe k tilida ho‘l, nam so‘z i ma’ nos ida o‘l so‘zi, o‘t ma’ nos ida o‘ la ng so‘z i is hlatiladi, de ma k, o‘t-o‘lan as lida sinonimik xa rakte rda gi juft so‘zdir
ular izc hillik bila n, kic hikda n katta ga – pastda n yuqoriga boris h yo‘ li bila n juftlas hib, kompone ntla r s hu asosda joylas ha di: a ) ya kka sonla rning birikis hi: birda n o‘ ngacha bo‘ lga n sonla r ke tma -ke t, orada gi s onni qoldir ma y - «sakrab o‘tma y» juftlas hadi (bir -ikk i, uch-
beris h uc hun bes h-to‘rt kabi s ha klda is hlatis h ha m uc hra ydi: dia lekta l sha kl: b) yirik bo‘ lakla rning birikishi (o‘n-o‘n besh, yigirma-o‘ttiz,
bila n birikis h (o‘n-o‘n besh) oda tda gi hol, lekin dastlabki ikki o‘nlikning qo‘shilis hi (o‘n-yigirma) juda ka m uc hra ydi; unda n ke yingila ri o‘ nlikla r ta rtibida, birda n o‘ngac ha bo‘ lga n sonlar tartibiga 50 o‘xs has h, qo‘s hila ve radi (o‘ttiz-qir q, sakson-to‘qs on kabi); unda n ke yin y uz-ikki yuz, uc h yuz -to‘rt yuz va b. Ke yingi holatda yuz, ming kabi so‘z la r har bir kompone nt bilan birga takrorla nib ke ladi (besh yuz-olti yuz qiyos la ng: besh-olti yuz), shuningdek, bunda y o‘rinlarda ular qo‘ lla nma y qoladi ha m (besh-olti ming, qiyos la ng: besh ming-olti ming). Bunda y xus us iyatla r ixc ha mlikka intilis h (juft so‘z – bir s o‘z : uning «ke nga yis hi» ko‘p jiha tda n noqula y), us lubiy ta lab kab i hodisa lar bila n bog‘ liq. Juft so‘z la rda gi kompone ntla rning o‘zaro fone tik munos abatida shunda y hodisa ni ko‘ra miz : ula rning bir turida bir-biriga oha ngdos h bo‘ lis h – qofiya la nis h te nde ns iya si ha m bor. Buning natija s ida kompone ntla rda fone tik o‘z ga ris h yuz be ris hi ha m mumkin: bir ele me ntning fonetik o‘z garis hi fone tik holatga
mos las his hda n tug‘ ila di. Masa la n, eski-tusk i (eski-to‘zg‘i: ikkinc hi ko mpone nt as lida to‘z fe’ li bila n bog‘ liq), bosar-tus ar (bosar-turar : u bos ar-tusarini bilmay qoldi), yasanib-tus anib: yas an-tusan (yasan-tuzan: u yoq-b u yog‘ ini tuzat moq; beja moq), telik -teshik (as li: tilik-teshik ) i unlis i e unlis iga o‘tga n (qumliy-shumliy, quvlik -shumlik : quv -ayy or, ba’za n
o‘zga ris h ma’ lum o‘rinla rda gina uchra ydi (qiyos la ng: og‘iz -bur un, opa-singil, quloq-c hakka, s igir -buz oq kabi juftlas his hla rda bos hqa holni ko‘ra miz ). Bu hodisa ula rda fonetik butunlik, bir s o‘z sifatida bo‘ lis h xus us iya tini kuc ha ytiradi. Fonetik o‘z ga ris h, oda tda, ikkinc hi kompone ntning birinc his iga mos lashis hi tus ida bo‘ ladi. Bu o‘z ga ris h na tijas ida s hu e le me ntning (o‘z gargan e le me ntning) mus taqil so‘z lik holati xira las hadi, ba’za n sez ilmas holga ke la di - sodda la nis h yuz beradi. J uft so‘z ning kompone ntla ri oras ida bunda n bos hqac ha fone tik o‘zga ris hla r ha m uc hra ydi: qisqa ris hga intilis h, c he ga ra tovus hla rning o‘zaro ta’s iri (san-man – sam-man: ular qizishib ketib, san-manga
51 Lekin bunda y o‘z garis hla rning ha mma s i juft so‘z ga gina xos e mas. Qiyos la ng: buytma-bunday etma
(xa lq dostonla rida), qor oq (e ga+kes im: qo-roq: odatda tez roq te mpda gi nutqda; ya na : s ut oq, ot oq) ka bi. Tilning umumiy rivojla nis hini juft so‘zla rda ha m ko‘ra miz : general-mayor, maktab-internat, v agon-restor an, ruscha-o‘zbekcha (lug‘a t), ha rbiy-de ngiz (floti) kabi juftlikla r tilni boyituvc hi ya ngi hodisa lar bo‘ lib, bula r rus tilida n olinga n (general-mayor kabi), rus tilida n ka lka qilinga n. R us tilida gi bunda y juftlikla r turli tipda bo‘ lib, ular o‘zbe k tilida ha m s hu holini saqla ydi; ba’za n qo‘s hilma nin g se ma ntik xus us iyatiga mos ra vis hda aniqlovc hi+a niqla nmis h mode lida beriladi. Masa la n, samolyot-bombardirovshik : bombardimonchi samoly ot, dom-muzey : uy-muzey kabi. Zavod-fabrika tipida gi juft so‘zla r rus tilida n olinga n s o‘z lar asosida yaratilga n nisbata n ya ngi juft so‘z lardir.
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|