Filologiya fakulteti

UM UM IY XULOSALAR 

 

O‘zbekiston  o‘z  mustaqilligini  qo‘lga  kiritishi  tufayli  barcha  sohalardagi 

kabi tilda ham bir qancha yangi so‘zlar hosil bo‘ldi. Tildagi ko‘plab begona so‘zlar 

o‘rniga  tilimizning  ichki  imkoniyatlari  va  arxaik  qatlami  hisobidan  yangi  so‘zlar 

iste’molga kiritildi. Ko‘plab yasovchi affikslar faollashdi, ko‘plagan yangi kalkalar 

paydo  bo‘ldi.  Shubhasiz,  o‘zbek  tilining  so‘z  yasalish  sohasi  yangi  bir  bosqichda 

taraqqiy qila boshladi. 

Jamiyatning  jadal  taraqqiyoti  eng  muhim  aloqa  vositasi  bo‘lgan  tilga  ham 

ko‘plab  talablarni  qo‘ymoqda.  Xususan,  ishlab  chiqarish,  sanoat,  fan-texnika, 

qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, axborot texnologiyalarining bugungi kundagi taraqqiyoti 

natijasida yuzlab yangi tushunchalar iste’molga kirib kelmoqda. Bu tushunchalarni 

iste’molga  to‘liq  kiritish  uchun  esa  yangi  so‘zlarga  ehtiyoj  seziladi.  Ana  shunday 

zaruriy ehtiyoj natijasida ko‘plab yangi so‘zlar paydo bo‘lmoqda. 

O‘zbek  tilida  yangi  yasalmalar  asosan  ikki  xil  usulda:  affiksatsiya  va 

kompozitsiya  usulida  hosil qilinadi.  Ayniqsa, affiksatsiya  usuli juda sermahsuldir. 

Biz  mazkur  ishimizda  kompozitsiya  usuli  bilan  so‘z  yasalishi  hodisasi  va  shu 

usulda  yasalgan  so‘zlarni  tahlil  qilib  tegishli  xulosalarga  keldik.  Yuqorida 

aytilganlar asosida quyidagilarni qayd etish mumkin bo‘ladi: 

O‘zbekistonning  o‘z  mustaqilligini  qo‘lga  kiritishi  so‘z  yasalishi 

taraqqiyotiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatdi. Natijada ko‘plab yangi yasalmalar, 

kalkalar  paydo  bo‘ldi.  O‘zbekcha  so‘zlar  tub  turkiy  so‘zlardan  va  o‘zbek  tilidagi 

o‘zlashgan so‘z negizlardan hosil qilinadi.  

Turli  yo‘l  (turli  sabab,  hodisa)  tufayli  leksemalarning  yuzaga  kelishi  so‘z 

yasash  usuli  bilan  so‘z  hosil  qilish  hisoblanmaydi.  Binobarin,  ular  so‘z  yasalish 

tizimi obyektiga kirmaydi. 

Yasama  so‘zning  tarkibi  uni  tashkil  etuvchi  qismlardan  iborat  bo‘ladi. 

Yasama  so‘z  so‘z  yasalish  asosiga  so‘z  yasovchini  qo‘shish  orqali  hosil  qilinadi. 

Binobarin,  har  bir  yasama  so‘z  ana  shu  ikki  qismdan  iborat  bo‘ladi,  ya’ni  so‘z 

yasalish tarkibi so‘z yasalish asosi va so‘z yasovchidan tuziladi. 

 

64

Tarkibida birdan ortiq  lug‘aviy  ma’noli qismning borligi “qo‘shma so‘z”lik 

belgisi, kompozitsiya usuli bilan yasalganlik belgisi bo‘la olmaydi kabi munozarali 

fikrlar  ilgari  suriladi.  O‘zbek  tilida  so‘z  yasashning  kompozitsiya  (so‘z  qo‘shish) 

usuli mavjud emas degan fikr  mantiqiy asosga ega bo‘lsada, tilda o‘z o‘rnini to‘la 

topganicha yo‘q. Shu bois o‘zbek tilida so‘z yasalishida ham kompozitsiya usulida 

qo‘shma so‘zlar yasalishi bahsi munozaralidir. 

O‘zbek tilida kam, xush, ham kabi yordamchi bilan so‘z yasash hodisasi bor. 

Lekin  buni  kompozitsiya  usuli  bilan  so‘z  yasash  hisoblash,  ular  yordamida 

yasalgan so‘zlarni esa “qo‘shma so‘z” deb hisoblash ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. 

Kompozitsiya  usulida  ot  yasalishi  hodisasi  natijasida  qo‘shma  va  juft  otlar 

yasalishi kuzatiladi. Qo‘shma otlarning yasalishida tarkibi turli mustaqil so‘zlardan 

tashkil  topgan  ot  ma’noviy  turlari  mavjud.  Juft  otlarning  hosil  bo‘lishida  [ot+ot], 

[sifat+ot] qolipi hamda boshqa turkumga oid so‘zlarning otga o‘tishi hodisasi faol 

hisoblanadi. 

Qo‘shma,  juft  va  takroriy  s o‘z larga  bo‘ lga n  ko‘z  qaras h 

tils hunos likda  turlic ha  ta lqin  qilinadi.  Ma’lumki,  ic hki  gra mma tik  

tobe lik  munosabatla ri  a nglas hilma ydiga n,  ikki  yoki  unda n  ortiq  so‘z   

sha klla rida n 

tas hkil 

topib, 

bir 

urg‘ uga 

birlas hadiga n 

va 

bir  

tus hunc ha ni  ifoda la ydiga n so‘z qo‘s hma s o‘z sana ladi.   

Juft  so‘z  ma’ no  jihatida n  o‘zaro  biron  dara ja ga  bog‘ la nga n  ikki  

bos hqa -bos hqa  so‘z ning 

gra mma tik  jihatda n 

te ng 

munosa batda   

birikis hi  bila n  har  biri  o‘z  ma’ nos i  va  urg‘ us ini  saqla ga n  holda  bir  

umumiylikka  e ga  bo‘ lga n  butunlik  hos il  qilis hi  bila n  pa ydo  bo‘ ladi.  

Takroriy  so‘z  leks ik-gra mma tik  jihatda n  bir  butunlikni  tas hkil 

qiluvc hi, ta kror  holda qo‘ lla nadiga n  so‘zdir.  

Kompoz its iya   yo‘ li  bila n  so‘z  yasa sh  qo‘s hma   so‘z la r  ya ratis h 

bo‘ lib,  bunda  ikki  yoki  unda n  ortiq  so‘zning  qo‘s hilis hi  ya ngi  le ks ik 

birlik  -  lekse ma ni  hos il  qiladi.  So‘ z  yasas hning  bu  tipi  ha m  o‘zbek  

tilida gi  faol  yo‘ lla rda ndir.   

 

65

Qo‘shma  so‘z ning  ko mpone ntla ri,  tarkibida gi  qis mla ri,  a yrim 

so‘z  (tub  s o‘z  yoki  yasa ma  s o‘z)  tus ida  bo‘ ladi:  bu  e le me nt  s hu 

ko‘rinis hida  bos hqa  ko mbinats iya la rda  o‘zak  yoki  ne giz  vaz ifas ida  

ke la ola di.  

Qo‘shma 

so‘z ning 

ko‘pi 

tas hqi 

tomonda n 

«a niqlovc hi-

aniqla nmis h»  s xe mas ida gi  s o‘z  birikmas iga  o‘ xs ha ydi,  ha tto  s hunda y 

omonimik  hollar  ha m  borki, s hu s haklda gi birikuvning qo‘s hma so‘z mi 

yoki  s o‘z  qo‘s hilis himi  eka nligi  turli  vos ita lar  orqa li  a niqla na di: 

bunda  se ma ntik-gra mma tik,  intonats ion  vos ita lar  farqlovc hilik  rolini 

bajara di.   

Qo‘shma  so‘z  bir  butun  le ks ik  ma’ no  -  bir  murakkab  tus hunc ha  

va   ya xlit  s haklla nis h  -  gra mma tik  strukturas ining  ha m  ya xlitligi,  

fone tik  butunlik  bila n  xa rakterla na di:  de ma k,  u  bir  so‘zdir,  unin g 

kompone ntla ri  -  qis mla ri  oras ida   gra mma tik  a loqa  yo‘q,  lekin 

se ma ntik  a loqa   ma vjud,  u  ha r  qa nda y  so‘z  qo‘shilma s ida   -  gapda,  so‘z  

birik mas ida  -  bir  s intaktik  vaz ifa ni  baja radi.  Qo‘shma  so‘z,  sodda  

so‘zla r  ka bi,  tilning  bir  birligi  bo‘lib,  unda n  nutqda  ha r  ga l  ta yyor 

le ks ik  ma teria l  s ifatida  foyda la niladi,  so‘z  birik mas i  esa  bunda y 

ta yyor  hodisa  e mas :  u  nutq  jara yonida  ma’ lum  qoida la r  asos ida  hos il 

qilinadi.  

O‘zbek  tilida  qo‘s hma  fe’ l  asosa n  qis mlarining  qa ys i  so‘z  

turkumiga te gis hliligiga ko‘ra  ikki  xil  xil bo‘ ladi.  

1. Fe’ l+ fe’ l a ndoza li  qo‘s hma  fe’ lla r. 

2.  Fe’ l  bo‘ lma ga n  so‘z+ fe’ lning  qo‘shilis hida n  hos il  bo‘lga n 

qo‘shma  fe’ llar.  

Ilmiy  a dabiyotlarda  fe’ l+ fe’ l  a ndozali  qo‘s hma  fe’ llarning  u 

daraja da  ko‘p  e mas ligi  qa yd  etila di.  Masa la n,  sotib  olmoq,  borib 

kelmoq,  olib  yurmoq,  ishlab  chiqarmoq  va  hokazo.  Qo‘s hma  fe’ l 

qis mla ri  doim ajratib  yoz iladi.  

 

66

Kompoz its iya  us ulida  yasa lga n  qo‘ shma  ot,  s ifa t  va  olmos hlar 

yasa lis hi  va  imlos i  a nc ha  mura kka b  jara yon  bo‘ lib,  ta dqiqotc hida n 

chuqur  iz la nis h,  o‘quvc hida n  o‘tkir  zehn,  mua llimda n  esa  ma horat  va  

tajriba  ta lab  qilinadi.  Bu  is hni  a ma lga  oshiris h  ilmiy  ma nba la r,  o‘zbek 

tilining  iz ohli  lug‘ati  va  imlo  qoida larining  te gis hli  ba ndla riga  a lohida  

e’tibor qara tis hni ta lab qiladi.  

 

 

67

FOYDAL ANILGAN ADABIYOTL AR RO‘YXATI  

 

1.  Ka rimov  I. A.  Ba rko ma l  a vlod  orz us i  -  ke laja gimiz  poyde vori.     

–T., 1999. 

2. Ka rimov  I. A. Yuksak  ma’ na viyat  – ye ngilmas kuc h. -T., 2008. 

3.  Karimov  I.A.  Adolat,  vatan  va  xalq  manfaati  har  narsadan  ulug‘.  –T.: 

O‘zbekiston, 1998. -B. 59. 

4.  Karimov  I.A.  2012-yil  vatanimiz  taraqqiyotini  yangi  bosqichga 

ko‘taradigan  yil bo‘ladi. –T., 2012. 

5.  Abdura hmonov  N.  Hoz irgi  za mon  o‘zbek    tilida  juft  s o‘z lar 

sosta vi  masa las i  //Sa ma rqa nd  da vlat  unive rs itetining  asarlari.  -

Sa ma rqa nd, 1963. 

6.  Berdialiyev  A.  O‘zbek  tilida  so‘z  yasovchi  qo‘shma  affikslar.  Filol. 

fanlari nomzod. diss. avtoref. –Toshkent, 1970. –B.12. 

7.  Hojiye v  A.  O‘zbek  tilida   qo‘s hma,  juft  va  takroriy  so‘z lar.  –

T., 1965.   

8. Hojiye v  A.  Hoz irgi  o‘zbek  tilida forma  yasa lis hi. –T., 1979. 

9. Hojiyev A. O‘zbek tili so‘z yasalishi tizimi –Toshkent, 2007. 167 bet. 

10. Hojiyev A. O‘zbek tilining morfem lug‘ati. –Toshkent, 1992, 225 bet. 

11. Hojiyev A. i dr. Sporn e vopros  v sisteme slovoobr

?

?

a’zovaniya tyurkskix 

yaz kov. «Sovetskaya tyurkologiya» j

?

urnali. №2, 1989. –B.27-31. 

12.  Hojiyev  A.  O‘zbek  tilida  so‘zning  morfologik  tarkibi  masalasi.  O‘zbek 

tili va adabiyoti jurnali. №1. 1988. –B.29-33 

13.  Ka yda rov  A.  Parniye  s lova  v  sovre me nnom  uygurskom 

yaz ike. -Alma -Ata, 1958. 

14.  Mengliyev  B.  O‘zbek  tilining  struktur  sintaksisi.  –Qarshi:  Nasaf,  2003. 

186 bet. 

16. Ona tili. 5-s inf.  -Tos hke nt, 2005.  6-s inf. – Tos hke nt, 2005. 

17. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. –Toshkent, 2006. 

18. Sa yfulla ye va R. va b.  Hoz irgi o‘ zbek adabiy tili. –T. : 2009.  

 

68

19. Tojiyev Yo. O‘zbek tili morfemikasi. –T., 1992. 152 bet. 

20.  Tursunov  U.,  Muxtorov  A.,  Rahmatullayev  Sh.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy 

tili. –Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 400 bet.  

21.  Ubrya tova   E. I.  Udvoe nie  os novi  v  ya kuts kom  yaz ike.  - 

Vopros i 

gra mma tiki 

(Sbornik 

state y 

k 

75-letiyu 

akade mika       

I.I.Mes ha ninova). -M. -  L., 1960,  

22.  Vinogradov  V.V.  Russkiya  yaz k.  Grammaticheskoe  uchenie  o  slove. 

?

Izdanie vtoroe. –M.: V s

? shaya shkola, 1972. 340 s. 

23.  O‘zbek  tili  grammatikasi,  ikki  tomlik,  I  tom.  Morfologiya,  -T.:«Fan» 

nashriyoti. 1975. –B.22-23. 

24. O‘zbek tilining izohli lug‘ati, besh tomlik, I tom, -T., 2006, -B. 235. 

25.  O‘zbek  tilining  kirill  va  lotin  alifbola rida gi  imlo  lug‘ati.        

- T., 2004. 

26. Zikrillayev G‘. O‘zbek tili morfologiyasi. –Buxoro: NS, 1994. 250 b. 

27. Shahobiddinova  Sh. O‘zbe ktili  morfologiyasi  umumiylik  va  xususiylik 

dialektikasi talqinida. 2 juzv. –Andijon, 1994. 

28. http:/www.pe da gog. uz/Peda gogik ta’lim  muassasa lari sa yti.  

29. 

www. Ziyonet. uz

 

30. 

www. lite rature. uz

 

 

 

69

 

M UNDARIJA 

 

Asos la ma ………………………………………………………………... 

Kiris h…………………………………………………………………….  

I bob. O‘zbek  tilida so‘z  yasa lis hi  hodisas i  va ko mpoz its iya   

Usuli.…………………………………………………………………….  

1.1. O‘zbek tilida so‘z yasalish tiplari va strukturasi………………………… 

1.2. Qo‘shma so‘z  yasa lis h  mode lla ri……………………………….. 

1.3. Qo‘shma so‘z qis mlari  oras ida gi  munosa batla rning 

ifoda la nis hi……………………………………………………………..   

II bob. Qo‘s hma so‘z la rning  hos il bo‘lis hi  va  imlos i  masa las i…… 

2.1. Qo‘shma  fe’ l  va  ularning  imlos i………………………………… 

2.2. Qo‘shma otlar  va  ula rning  imlos i…………………………….... 

2.3. Qo‘shma s ifa t  va olmos hla rning  hos il bo‘ lis hi  va  imlos i….... 

Umumiy  xulosa lar…………………………………………………….  

Foyda la nilga n adabiyotla r ro‘ yxati………………………………….