Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası) 4-a kurs studenti Qabıllaǵan

I.2. Til biliminde psixologiyalıq aǵımnıń payda bolıwı
Psixologiyalıq aǵım XIX ásirdıń 50-jıllarınan baslap til biliminiń ayrıqsha tarawı sıpatında qáliplesti. Bul lingvistika menen psixologiyanıń arasında payda bolǵan jańa aǵım bolıp esaplanadı.
Psixologiyalıq aǵım sóylew háreketinde bolatuǵın xabar beriw, xabardı qabıllaw processleriniń qalay iske asatuǵınıń izertleydi. Bul aǵım XIX ásirdiń ortalarında V.Gumboldttıń til filosofiyasınıń tásirinde payda boldı. Gumboldttıń psixologizmi – bul universal baǵdardaǵı ulıwma adamzattıń sana, oylaw hám ruwxıy konsepciyalarına tiykarlanadı.
Psixologiyalıq aǵımnıń tiykarın salıwshı Geyman Shteyntal (1823-1899) bolıp tabıladı. Ol Berlin Universitetiniń professor oqıtıwshısı. XIX ásirdegi til filosofiyasında, psixologizm óz aldına xalıqlıq psixologiya konsepciyası negizinde payda boldı. Shteyntaldıń psixologiyalıq konsepciyası bir tárepten logikalıq grammatikalıq táliymatqa (bul táliymattıń tiykarǵı kóz-qarasları K.Bankerdiń 1841-jılı járiyalanǵan “Til organizmi” miynetinde sáwlelengen), ekinshi tárepten, Avgust Shleyxerdiń biologiyalıq naturalizmine qarsı aǵım sıpatında júzege keldi. Shteyntal V.Gumboldttıń til filosofiyasın basshılıqqa alǵan.
Kóplegen ilimiy izertlew jumıslarınıń avtorı bolǵan Geyman Shteyntal konkret tillerdi yamasa lingvistikalıq qubılıslar hám faktlerdi izertlew menen emes, al ulıwma teoriyalıq máseleler menen de shuǵıllanǵan. onıń psixologiyalıq konsepciyası tómendegi miynetlerinde sáwlelengen: “Til filosofiyası boyınsha V.Gumboldttıń miyneti” (1848), “Grammatika, logika hám psixologiya, olardıń principleri hám qarım-qatnası” (1855), “Til qurılısınıń baslı tiplerine sıpatlama” (1860), “Psixologiya hám til bilimine kirisiw” (1881). Bulardan basqa avtordıń miynetleri járiyalanǵan.
Geyman Shteyntaldıń psixologiyalıq konsepciyası Gerberttiń associativli psixologiyasına tiykarlanıp, onda adamnıń sana-sezimi, tili, aqıl-oyı, ruwxiyatı
Psixologiyanıń assimilyaciya, appercensiya, associaciya nızamları menen basqarılatuǵını basshılıqqa alınadı.
Ol 1860-jılı Moris Lacarus penen birge psixologiyalıq aǵımnıń máselelerin járiyalaw ushın “Til bilimi hám etnikalıq psixologiya” jurnalın shólkemlestirdi. Shteyntal hám Lacarus tárepinen ortaǵa qoyılǵan xalıq psixologiyasına baylanıslı máseleler tómendegiler: Xalıqlıq psixologiyanıń jeke individtiń psixologiyasına qatnası, psixologiyanıń bóliniwi, tábiyat hám ruwx, antropologiya, etnologiya, tariyx, siyasat, tábiyattanıwǵa qatnas, tariyxtıń filosofiyadan ózgesheligi, empirikalıq sıpattaǵı xalıq psixologiyası – ilim tarawı sıpatında degen máseleler átirapında boldı. ⁴
Psixolingvitika aǵımınıń Franciyadaǵı wákilleri – Jak Meler, Serj Moskovich, Angliyada – Dj.Morton, F.Goldman-Eysler, N.Sazerlend, Italiyada – Renio Titone, Flores d Arkai, Germaniyada – G.German, Polshada – N.Kurch, Gollandiyada – V.Levelt, Norvegiyada – D.Rummetveyt, Kanadada – V.Lambert, Rossiyada – Leontev hám t.b. bolıp tabıladı.
Psixolingvistika XIX ásirde payda bolǵan psixologiyalıq aǵımnıń tiykarında payda boldı. Psixolingvistikanıń predmeti til sistemasına baylanıslı sóylewdiń rawajlanıwınıń payda bolıwı hám qáliplesiw processin izertlew bolıp tabıladı. Ol óziniń aldına sóylew háreketi mexanizmi hám processleriniń (sóylew barısında bildirilgen pikirlerdiń payda bolıwı, tıńlawshı tárepinen qabıllanıwı hám túsiniliwi ) til sisteması menen sáykesligi máselelerin úyreniwdi maqset etip qoyadı. Ol tildi adamnıń sóylew processin támiynlewshi, dinamikalıq háreket etiwshi hám jasawshı sistema sıpatında túsindiriwge umtıladı.
Psixolingvistika lingvistikalıq metodlar jetkiliksiz bolıp turǵan jaǵdayda óziniń ámeliy waziypasın orınlaydı. Ásirese, ádettegiden ózgeshe bolǵan situaciyalar – balalardıń sóylewi, hár qıylı potologiyalıq nuqsanlar menen tuwılǵanlardıń, shet tilin jetik bilmeytuǵın individtiń shet tilinde sóylewi, individtiń emocional jaǵdayda sóylewi, adam hám kompyuter sisteması qatnası yamasa baylanıs kanalındaǵı kommunikaciya, dástúriy emes til formasın (qarapayım til, jargon, slenga hám dialektizm) qollanıw paytındaǵı qarım-qatnastı izertlewge umtıladı.