Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası) 4-a kurs studenti Qabıllaǵan

II bap. XIX ásir ulıwma til bilimi
I.1. Ulıwma til biliminiń qáliplesiwi. V.Gumboldt
Adamlardıń materiallıq-praktikalıq iskerliginde toplaǵan informaciyasın bekkemlewge hám jetkeriwge baǵdarlanǵan sociallıq talabın, bir-biri menen qatnasıqqa túsiw talabın qanaatlandırıw ushın payda bolǵan. Olar ushın semantikalıq sheklengenlik qásiyeti tán. Jasalma tiller qosımsha belgiler sistemasın ańlatıp, tábiyǵiy tiller tiykarında payda bolıp, ilimiy hám basqa informaciyanı dál hám únemlep jetkeriw ushın qollanadı. Olar semantikalıq jabıq emes qásiyetke iye (milliy til burın payda bolǵan jaslma til járdeminde qáliplesedi). Basqa tildi úyreniw quralı retinde qollanatuǵın tildi metatil, basqa tildiń ózi til obiekt dep ataladı.
V.Gumboldttıń lingvistikalıq táliymatında I.Kanttıń áne usı kózqarası oraylıq orındı iyeleydi. Ol tildiń anaw yaki mınaw qubılısların biliw múmkin emesligi haqqında qayta-qayta pikir bildiredi. Tildiń «xalıq ruwxı» menen baylanıslılıǵı, hátte teńligin atap ótken halda, bul baylanıslılıq túsindirip bolmaytuǵın sır ekenin kórsetedi. I.Kanttıń úlken xızmeti sonda, ol obyektiv álemdegi nárse hám qubılıslardı óz ara baylanısta ekenligin moyınlaydı hám usı baylanıstaǵı hár bir nárse hám qubılıs úzliksiz ishki rawajlanıwda ekenin, rawajlanıw ishki qarama-qarsılıqqa tiykarlanıwın, aqıl tabiyatı jaǵınan qarama-qarsılıqlı xarakterge iye, sonıń ushın dialektikalıq qarama-qarsılıqlar zárúrligin kórsetedi. Kanttıń usı ideyalarınan ilhamlanǵan V.Gumboldt tildiń sistema, til sisteması quramındaǵı hár bir aǵza bolsa óz ara qatnasta ekenin hám sistema aǵzaları ortasında qarama-qarsılıqlı qatnas bar ekenligin, áne usı qarama-qarsılıq hár qanday rawajlanıwdıń tiykarı ekenin bayan etedi. Sol tiykarda V.Gumboldt óziniń lingvistikalıq antinomiya haqqındaǵı táliymatın jarattı. Til bilimi pániniń izertlew obyekti bolǵan til jámiyet jemisi, jámiyetlik qural bolıp, ol óziniń anıqlamalarına hám túsiniklerine iye.Evropalı til iliminiń bilimdanı Vilgelm fon Gumboldt –tildiń anıqlamasına ayrıqsha áhmiyet bergen.Ol bul máseleni anıqlawda antinomiya metodına súyengen halda is alıp barǵan.
V.Gumboldt Gegeldiń joqarıdaǵı ideyası tiykarında tillerdi eki toparǵa jetilisken hám jetilispegen tillerge bóledi. Ol tillerdi bunday eki toparǵa ajıratıwda belgili bir xalıqtıń óz tilinde obyektiv bolmıstı yaki subyektiv xızmetti súwretley alıw imkaniyatına tiykarlanadı. Onıń pikirinshe, barlıq tiller bir qıylı qurılısqa iye bolıwı múmkin emes. Sebebi usı til iyeleri hám olardıń jasaw sharayatı bir qıylı emes. Bunnan tısqarı, túrli xalıqlarda tildiń ishki forması menen materiallıq (seslik) tárepin sintezlestiriw forması hám dárejesi hár túrli. Tillerdi joqarıdaǵı sıyaqlı eki toparǵa ajıratıwda olardıń ishki forması menen materiallıq tárepi ortasındaǵı sintezleniw dárejesi tiykar etip alınadı. V.Gumboldttıń atap ótiwinshe, jetilispegen tillerde sóylesiwshi xalıqlarda tildiń ishki forması menen materiallıq tárepi ortasında sintezlesiw dárejesi tábiyatı jaǵınan kúshsiz yamasa belgili bir halat tásirinde buzıladı. Til qurılısı joqarı dárejede jetilisken tillerde bolsa til hám oylaw háreketiniń tolıq qosılıwı bayqaladı. Áne sonday kózqaras tiykarında V.Gumboldt flektiv tillerdi jetilisken, agglyutinativ hám inkorporaciyalı tillerdi bolsa jetilispegen tiller dep esaplaydı. Sonıń menen birge, ol tildi xalıqtıń aqılıy rawajlanıwın kórsetiwshi quralı sıpatında tildiń joqarıdaǵı eki formasınan qaysısına tiyisliligine qaray bul tillerde sóylesiwshi xalıqlardı da aqılıy rawajlanǵan hám rawajlanbaǵan xalıqlarǵa bóledi. Bul bolsa V.Gumboldt filosofiyalıq kózqarasındaǵı sheklengenliktiń ayqın kórinisi, Gegel filosofiyasındaǵı eń ázzi táreptiń tásiri nátiyjesi esaplanadı.
Ǵárezsizlik qolǵa kirgizilgennen soń milliy mádeniyatımız, milliy dástúrlerimiz, bay mánáwiyatımızdı tiklewge ayrıqsha itibar berile basladı. Solay eken, ilimiy izertlewlerdiń kompası wazıypasın orınlawshı metodologiyalıq tiykardı da qayta kórip shıǵıw paytı keldi. Biziń ideologiyamız pikirler kóp túrliligi, erkin pikirlewge keń jol ashqan mámleketimiz ǵárezsizligine xızmet qılatuǵın ideyalar sistemasınan ibarat bolıwı kerek. Sebebi pikirler kóp túrliligi rawajlanıw tiykarı esaplanadı. Sonıń ushın bir de bir koncepciyalıq sistema biziń jeke ideologiyamızdıń deregi bola almaydı.
1) obyektke substancional (zatlıq) qatnas jasaw. Bunda ulıwmalıq-jekkelik, tiykar-qubılıs, imkaniyat-haqıyqatlıq dialektikasın esapqa alıw;
2) obyekttiń qarama-qarsılıqlı tábiyatın ashıw. Hár qanday izertlew obyekti ishki qarama-qarsılıqlardan ibaratlıǵın, áne usı qarama-qarsılıqlar obyekttiń úzliksiz rawajlanıwı tiykarı ekenin kórsetiw;
3) obyekttiń sistemalıq qásiyetin jarıtıw. Bunıń ushın hár qanday obyekt anıq bir úlken pútinliktiń ajıralmas bir bólegi ekeni, sonıń menen bir payıtta, ol anıq bir ishki elementlerdiń óz ara qatnasınan quralǵan bir pútinlik ekenin kórsetiw;
4) forma hám mazmun dialektikasın itibarǵa alıw. Olardıń óz ara qatnasın jarıtıw;
5) teń bahalı elementler ortasında hám túrli bahalı birlikler (pútin menen bólek, túr menen tek) ortasındaǵı qatnas túrlerin jarıtıw hám t.b.
Ilimde tildiń kelip shıǵıwı haqqında bir-birine qarama-qarsı teoriyalar bar bolıp, olar bir-biri menen óz ara gúresip kelmekte.Bul teoriyalardıń ayırımları til insanlardıń bir-biri menen qarım-qatnasta bolıwındaǵı mútájlik nátiyjesinde kelip shıqqan dep esaplasa, basqa ilimpazlar bazı adamlardıń óz pikirin dáslep ózi ushın, keyin basqalar ushın bildiriliwi nátiyjesinde kelip shıqqan, dep esaplaydı. Sol tárizde tildiń payda bolıwı hám qáliplesiwi haqqında túrlishe kóz qaraslar, teoriyalar, boljawlar jaratılǵan. Hazirgi dáwir til biliminıń til birliklerinen yad ta olardıń ózligin támiynlewshi mazmun menen baylanıs forması bul birliklerdiń variantlıq halatı sıpatında tán alınadı. Sóylew birlikleri negizinen baqlaw qásiyetine iye bolmaǵan til birliklerinıń sóylewge alıp shıǵılıwı kóriniwi esaplanadı. Tildıń hár túrli bólimlerin birlestirip, onı anıq bir pútinlik, bir sistema sıpatında úyreniwshi til bilimi ásirimizdiń 20-jıllarında payda boldı hám sistemalı-strukturalı lingvistika atı menen tanıldı.