Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal etish

8.3. Davlatning «muvaffaqiyatsizliklari»

Istalgan boshqa tashkiliy tuzilma singari davlatning faoliyat ko`rsatishi ham transaksiya xarajatlari bilan bog`liq. Va ular katta miqdordagi transaksiyalarga qaraganda qanchalik ko`p bo`lsa, davlat shartnoma shartlarini bajarishning kafili sifatda ishtirok etadi. Shaxs va davlat o`tasida yuzaga keladigan hukumronlik munosabatlari murakkab va pozitsion xususiyatga ega. Birinchidan, shaxslar davlatga nazorat qilish huquqi bilan birga ushbu huquqni o`z vakillariga – davlat

112

xizmatchilariga o`tkazish huquqini ham topshirishadi. Ikkinchidan, shaxslar nazorat qilish huquqini muayyan shaxsga emas, balki davlat tuzilmasida ma’lum mavqeni egallab turgan funksioner - byurokratlarga topshirishadi. Hukumronlik munosabatlari funksionerlarning shaxsiy xususiyatlariga emas, balki ularning «oqilona yaratilgan qoidalar bilan asoslangan ishbilarmonlik mahoratiga» asoslanadi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilishda davlatning roli qanchalik faol bo`lsa, davlatning ichki tuzilishi shunchalik murakkab va davlat xizmatchilarining soni shunchalik yuqori, demak, davlat apparatining ichida aylanuvchi axborotning buzib ko`rsatilishi darajasi shunchalik yuqori bo`ladi. Bundan tashqari, monitoring va davlat tomonidan o`z vakillari – byurokratlarning opportunistik xatti-harakatlarini oldini olish xarajatlari ham ortadi. Shuning uchun davlatning mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish jarayoniga har qanday aralashuvini modellashtirishda biz, birinchidan, axborotning ehtimoliy buzib ko`rsatilishini, ikkinchidan, majbur qilishdan legitim foydalanish ehtimoli hamma vaqt 100 foizdan kamligini hisobga olishimiz zarur. Hozirgi vaqtda ochiqcha foydalaniladigan resurslarga nisbatan mulkchilik huquqlarining davlat tomonidan tafsirlanishi jarayonini yoritish uchun Elinor Ostrom quyidagi matritsani taklif etadi.

		2-shaxs
		Davlat tomonidan	Kuch	ishlatishdan
		tafsirlangan mulkchilik
		huquqlari asosida samarali	foydalanish
		faoliyat
	Davlat tomonidan
	tafsirlangan mulkchilik	10-2x; 10-2x [P]		-1-2x; 11-2u
1-shaxs	huquqlari asosida
	samarali faoliyat
	Kuch ishlatishdan	11-2u; -1-2x	2u; 2u [N, St1, St2]
	foydalanish

bu yerda u – davlat tomonidan kuch ishlatishning legitim qo`llanilishi ehtimoli; x - qonun bilan belgilangan mulkchilik huquqlarini buzmaganlarga qarshi kuch ishlatishning nolegitim, hato qo`llanilishi ehtimoli (davlat tomonidan kuch ishlatishning qo`llanilishi foydalilikning ikkita birligi yo`qotilishiga olib kelishi ko`zda tutiladi).

Bundan kelib chiqadiki, davlat tomonidan foydalaniladigan axborotning ishonchlilik darajasi 75 foizdan kam bo`lsa (x > 0,25; u < 0,75), davlatning aralashuvi resursdan foydalanuvchilar tomonidan kuch ishlatishning qo`llanilishi eskalatsiyasini to`xtatib qololmaydi. Haqiqatdan ham, x va u ning ushbu qiymatlarida Nesh bo`yicha yagona muvazanatli yakun (2 u; 2 u), - kuch ishlatishdan ikki tomonlama foydalanish bo`ladi.

Shuning uchun bozorning «muvaffaqiyatsizliklari» bilan bir qatorda davlatning «muvaffaqiyatsizliklari»ni ham e’tiborga olish lozim. Xususan, davlatning quyidagi «muvaffaqiyatsizliklari» ajratiladi:

113

• 
  daromadlar va xarajatlarning mos kelmasligi: oddiy firmadan farqli o`laroq, davlatning qat’iy byudjet cheklovi darajasi mutlaq darajadan ancha yiroq, davlat, hatto agar o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarishga qodir bo`lmagan taqdirda ham, uni bankrotga aylantirish ancha mushkul;
  

•