Ғишт, тош ва армоғишт конструкциялар 20-маъруза

20.3.Тош-ғишт деворнинг мустаҳкамлиги

Тош-ғишт деворнинг мустаҳкамлиги тош билан қоришманинг мустаҳкамлигига, териш сифатига ва бошқа омилларга боғлиқ. Тадкикотлар натижаси шуни кўрсатадики, деворнинг тик чоклари амалда хеч кандай иш бажармайди, чунки қоришма қота бошлагач киришиб, тош билан боғланиши бузилади.
Юк деворнинг юқори каторларидан пастки каторларига горизонтал чоклар орқали берилади. Қоришманинг қотиши бир хил бўлмаганлиги ва тошлар нотекис бўлганлиги сабабли, юк айрим нукқаларга бир текис узатилмайди. Натижада, сиқилган девордаги тошлар фақат сиқилибгина қолмай, балки эгилади ва хатто дарз кетади.
Ўқ бўйлаб сиқилиш жараёнида, ҳар кандай материал сингари девор ҳам кўндалангига деформацияланади. Қоришманинг кўндалангига деформацияланиши, одатда, тошникидан ортиқ бўлади. Қоришма билан тош ўзаро боғланганлиги сабабли, улар мустакил деформациялана олмайди. Бунинг оқибатида боғланишнинг горизонтал текисликлари бўйлаб уринма кучланиш пайдо бўлади. Бу кучланиш таъсири остида қоришма сиқилади, тош эса кўндаланг йўналишда чўзилади. Қоришма қанча кучсиз бўлса, чўзувчи кучланишлар шунча катта бўлади. Шу сабабли қоришманинг мустаҳкамлиги камаяди.
Тик сиқувчи юкнинг деворни бузиш даражасига кадар ортиб бориши 4 босқичда ўтади.

• 
  I-босқич (девордаги кучланиш бузувчи кучланишнинг 50% идан кам) - девор яхлит материалдек ишлайди, унда ёриқлар пайдо бўлмайди;
  
• 
  II-босқичда айрим ғиштларда маҳаллий тик ёриқлар пайдо бўлади, улар баландлик бўйлаб деворнинг 1-3 каторигача тарқалади. Бу ёриқлар, одатда, хали хавфли ҳисобланмайди, чунки улар ўзгармайдиган юк таъсирида бошқа таркалмайди, кучланиш эса бузувчи кучланишнинг фақат 50-70% ини ташкил этади; шу билан бирга жуда пишиқ қоришма ишлатилган девордаги кучланиш бузувчи кучланишнинг 70-80% ига етиши мумкин.
  
• 
  III босқич - Юкнинг бундан кейинги ортишида тик ёриқларнинг айримлари туташади, бунинг оқибатида материал алоҳида устунчаларга бўлинади; бу пайтда девордаги кучланиш бузувчи кучланишларнинг 80-90% ига тенг бўлади. Ниҳоят, деворнинг бузилиши IV босқичда бошланади.
  
• 
  IV босқич - Бунда материалда илгари пайдо бўлган айрим устунчалар устиворлигини йўқотиб, бузилади.
  

10 ва ундан юқори маркадаги қоришмаларда тикланган деворнинг сиқилишга вақтли қаршилиги R_u(мустаҳкамлик чегараси) Л.И.Онишчик формуласидан аникланади:
R_u=K_RR₁[1- ], (20.1)
бу ерда R_1,2- тош-ғишт ва қоришманинг тегишлича мустаҳкамлик чегараси; а ва в-девор турини ҳисобга олувчи эмпирик коэффициентлар: а=0,09-0,2; в=0,25-0,30; К_R- конструктив коэффициент.
Деворнинг сиқилишга бўлган мустаҳкамлигидан ташқари, баъзи ҳолларда чўзилиш ва кесилишга бўлган мустаҳкамлигини эътиборга олишга туғри келади. Деворнинг чўзилиши боғланган ва боғланмаган кесимда содир бўлиши мумкин (20.1-расм).

20.1-расм. Теримнинг чўзилиш схемаси:
а)-боғланмаган кесимда; б)-боғланган кесимда

Боғланган кесим бўйлаб чўзилишда девор қоришма бўйича (1-1) ёки тош-ғишт ва қоришма (2-2 ёки 3-3) бўйича бузилади. Боғланмаган кесимда девор, одатда, тош-ғишт билан қоришманинг горизонтал чокларига туташган жойидаги текислик бўйича бузилади. Бирок, қоришманинг чўзилиш вақтидаги мустаҳкамлик чегараси тош билан қоришма ўртасидаги боғланишдан кам бўлиб колса, унда девор қоришма бўйича бузилиши мумкин.

Деворнинг боғланган кесим бўйлаб марказий чўзилиши доиравий резервуарлар, силос миноралари ва бошқа иншоотларни ҳисоблашда, эгилишда чўзилиши эса деворлар ва устунларнинг номарказий сиқилишини ҳисоблашда эътиборга олинади.
Баъзи ҳолларда тош девор кесилишга ҳам ишлаши мумкин. Бунда кесилиш боғланган ва боғланмаган кесим бўйлаб ҳам, бўйлаб ҳам содир бўлиши мумкин.