Fizika fakulteti dekani, (PhD) dots

Tesla va oqimlar urushi
Bugungi kunda ko'pchilik Tesla nomini elektr transport vositalarini ishlab chiqaruvchi kompaniya deb bilishadi, ammo bu nom ortidagi haqiqiy daho Ilon Mask emas - bu serb-amerikalik muhandis va fizik Nikola Tesla. Tesla, har qanday maqsad va maqsadlar uchun, bugungi zamonaviy o'zgaruvchan tok (AC) elektr ta'minoti tizimiga kashshof bo'lgan odam edi.
Tesla 1856 yilda o'sha paytda Avstriya-Vengriya imperiyasining bir qismi bo'lgan Xorvatiyaning Smilyan shahrida tug'ilgan. U Avstriyaning Grats texnika universitetida matematika va fizika bo‘yicha tahsil olgan, shuningdek, bir muddat hozirgi Chexiya hududidagi Praga universitetida falsafa bo‘yicha tahsil olgan. 1882 yilda u Parijga ko'chib o'tdi va Continental Edison Co kompaniyasida to'g'ridan-to'g'ri oqim (DC) elektr stansiyalarini ta'mirlash bo'yicha ishga joylashdi. Ikki yildan so'ng u AQShga ko'chib keldi va u erda 1889 yilda fuqarolikka ega bo'ldi.
AQShga kelgach, Tesla Nyu-York shahrida Tomas Edison uchun ish topdi va u taxminan bir yil ishladi. Xabar qilinishicha, Edison Teslaning mahorati va ish odob-axloqidan hayratda qolgan, biroq bu ikki erkak o‘z uslublari va fe’l-atvori jihatidan ancha farq qilgan. Tesla ko'plab muammolarni vahiylar orqali hal qildi; Holbuki, Edison ko'proq amaliy tajribalar va sinov va xatoga tayangan. Bundan tashqari, Tesla AC elektr tizimlari keng ko'lamli quvvatni etkazib berish uchun ko'proq amaliy ekanligiga qat'iy ishondi; Holbuki, Edison o'sha paytdan beri "Oqimlar urushi" deb nomlanuvchi DC tizimlarini qo'llab-quvvatladi.
Tesla Edison kompaniyasini Teslaning dinamo takomillashtirishlaridan biri bo‘yicha to‘lov nizosidan keyin tark etdi. Ketganidan so'ng, Tesla o'z biznesini boshlash uchun mablag' topish uchun bir muncha vaqt kurashdi. U nihoyat o'z kompaniyasini yo'lga qo'yganida, Tesla tezda harakat qildi va taxminan ikki yil davomida unga o'z ixtirolari uchun 30 dan ortiq patentlar berildi, ular o'zgaruvchan tok dinamolari, transformatorlari va motorlarining butun ko'p fazali tizimini o'z ichiga oladi.
Teslaning innovatsion g'oyalari haqidagi so'z tarqaldi, bu esa uni Amerika elektrotexnika muhandislari instituti oldida nutq so'zlash taklifiga olib keldi. Aynan shu yerda Tesla boshqa AC quvvat kashshofi Jorj Vestinxausning e'tiborini tortdi. Ko'p o'tmay, Westinghouse Tesla patentlariga bo'lgan huquqlarni sotib oldi va o'zgaruvchan tok tizimlari uchun momentum ko'tarildi.
Oqimlar urushidagi eng muhim jang 1893 yilda Illinoys shtatining Chikago shahrida bo'lib o'tgan Butunjahon ko'rgazmasining rasmiy nomi bo'lgan Butunjahon Kolumbiya ko'rgazmasi paytida yuz bergan bo'lishi mumkin. Westinghouse kompaniyasi Edison kompaniyasi ustidan yarmarkani elektr energiyasi bilan ta'minlash bo'yicha tenderda g'olib chiqdi va buni Teslaning ko'p fazali tizimi bilan amalga oshirdi.
Yarmarkada namoyish etilgan eksponatlar orasida (2-rasm) kommutator, ko'p fazali generatorlar, kuchaytiruvchi transformatorlar, elektr uzatish liniyalari, pasaytiruvchi transformatorlar, sanoat o'lchamli asinxron motorlar va sinxron motorlar, aylanuvchi to'g'ri tok konvertorlari, hisoblagichlar va boshqa yordamchi qurilmalar mavjud. . Namoyish jamoatchilikka AC quvvat tizimi qanday ko'rinishi va u nimaga qodirligini ko'rish imkonini berdi. Quvvat uzoq masofalarga uzatilishi va hatto doimiy oqim tizimlarini ta'minlash uchun ishlatilishi mumkinligi ko'plab odamlarning ko'zlarini u berishi mumkin bo'lgan afzalliklarga ochib berdi va butun mamlakat bo'ylab o'zgaruvchan tok bilan ishlaydigan tarmoqqa harakatlanishni rag'batlantirdi.
2.Innovatsiyalar bilan to’lgan display. Westinghouse Electric Corp.Nikola Tesla patenti asosida qurilgan elektr motorlar ko’rgazmasi va ular qanday ishlashini namoyish qilish ,1893-yilda Chikagoda (Illinoys shtati) bo’lib o’tgan Butunjahon Kolumbiya ko’tgazmasi . Shuningdek, Tesla bobinlarining dastlabki qismlari va yuqori chastotali alternatorning qismlari ko’rsatilgan.Xushmuomala:Detre kutubxonasi va arxivlari,Heinz tarixi markazi. Elektr ixtirolaridan tashqari, Tesla rentgen nurlari bilan ham tajriba o'tkazdi, radioaloqaning qisqa masofali namoyishlarini berdi va tomoshabinlar uchun ko'rsatgan radio boshqariladigan qayiqni qurdi. Tesla o'z davrida juda mashhur va hurmatga sazovor bo'lgan bo'lsa-da, u hech qachon o'z ixtirolaridan uzoq muddatli moliyaviy muvaffaqiyatlarni qo'lga kirita olmadi. U 1943 yilda 86 yoshida vafot etdi

“Issiqlik elektr stansiyalari” tomonidan 2023-yilning 1-choragi davomida 14,6 mlrd kVt.soat elektr energiyasi va 2 mln Gkall issiqlik energiyasi ishlab chiqarilib yagona energotizimga uzatildi. Bu haqda jamiyat axborot xizmati rahbari Muhammadjon Bekmuhammedov ma’lum qildi. Investitsiya dasturiga asosan 6 ta loyiha doirasida 21,1 mln. AQSH dollari o‘zlashtirilib, belgilangan choraklik reja 112,6%ni tashkil etdi.

Hozirgi vaqtda “Toshkent IEM"da har birining quvvati 32 MVtga teng bo‘lgan ikkita gaz turbina qurilmasini qurish va “Tolimarjon IES"ning quvvatini kamida 900 MVtga oshirish bo‘yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, 2023−2024-yillar kuz-qish mavsumiga tayyorgarlik ko‘rish maqsadida 13 ta energoblok, 31 ta qozon qurilmasi, 9 ta bug‘-gaz qurilmasi va 1 ta gaz-turbina qurilmasini mukammal, o‘rta va joriy ta’mirlash ishlari rejalashtirilgan. Mavsumga tayyorgarlik joriy yilning fevral oyidan boshlangan bo‘lib, bugungi kunga kelib 2 ta qozon agregatida o‘rta ta’mir ishlari yakunlandi, 3 ta energoblok, 1 ta bug‘-gaz qurilmasi va 7 ta qozon agregatida mukammal va o‘rta ta’mir ishlari amalga oshirilmoqda. Rejalashtirilgan ta’mir ishlari to‘liq amalga oshirilishi evaziga energoqurilmalarning mavjud quvvati 209 MVt hamda qozon qurilmalarning ishlab chiqarish quvvati 483 tonna/soatga oshirilishiga erishiladi.
Sirdaryo viloyati Shirin shahrida quvvati 1 500 MVt bo‘lgan Sirdaryo issiqlik elektr stansiyasi qurilishini boshlash marosimi bo‘lib o‘tdi, deb xabar qilmoqda “Dunyo” muxbirlari Muzaffar Komilov va Anvar Ilyosov (24.01.2021y)
Umumiy qiymati 1,2 milliard dollar bo‘lgan mazkur loyihaning foydali ish koeffitsiyenti qariyb 60 foizni tashkil etadi. Bu boshqa elektr stansiyalari bilan taqqoslaganda hozirgi vaqtda elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun iste’mol qilinayotgan tabiiy gaz miqdorini deyarli ikki barobar iqtisod qilish imkonini beradi. Loyiha real vaqt rejimida havo izolyatsiyasiga ega ochiq taqsimlash qurilmasi orqali O‘zbekistonning milliy energiya tizimiga uzluksiz elektr energiyasi uzatish va kunu-tun elektr energiyasi ishlab chiqarish jarayonini boshqarish uchun dunyo ekspertlari tomonidan loyihalashtirilgan eng zamonaviy konstruksion yechimlar, ekspluatatsiya va nazorat vositalaridan foydalanishni ko‘zda tutadi.
Qurilish O‘zbekiston energetika vazirligi, investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, “ACWA Power” (Saudiya Arabistoni) kompaniyasi o‘rtasidagi hamkorlik natijasida 2020 yil mart oyida erishilgan kelishuvlarning ijrosi doirasida boshlandi. Mazkur hujjat O‘zbekistonda ekologik toza energiya ishlab chiqarishni 2 500 MVtga oshirish bo‘yicha energetika loyihalari ijrosini ko‘zda tutadi. Marosimda ikki mamlakat rasmiy delegatsiyalari ishtirok etdi. Tadbir doirasida elektr energiyasini sotib olish bo‘yicha kelishuvlar hamda Buxoro va Navoiy viloyatlarida umumiy quvvati 1000 MVt va qiymati 1,3 millard dollar bo‘lgan ikkita shamol elektr stansiyasi barpo etish bo‘yicha investitsiyaviy bitimlar imzolandi. Mazkur loyihalarni amalga oshirish uglevodorod chiqindilarini 1,6 million tonnaga qisqartirish imkonini berishi, shu bilan birga 2031 yilga borib energiya quvvatlarining 40 foizini qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tkazish bo‘yicha hukumat tomonidan qo‘yilgan maqsadlarga erishishga xizmat qilishi kutilmoqda.
Uchta loyihaning hayotga tadbiq etilishi O‘zbekistonning energetika quvvatlarini talab darajasida oshirish kafolati hisoblanadi, chunki 2030 yilga borib elektr energiyasi iste’moli 110 milliard kVt/soatga yetishi kutilmoqda. Ular, shuningdek, O‘zbekistonda energiya samaradorlikni oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish, shuningdek energetika sektorida amalga oshirilgan islohotlar doirasida qayta tiklanadigan energiya manbalarini ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha milliy dastur talablariga mos keladi. Rejalarimizning samarali amalga oshirilishi O‘zbekistonga katta miqdordagi investitsiyalarni jalb qilish va mamlakatimiz energetik maqomini yuksaltirish imkonini beradi, - dedi O‘zbekiston energetika vaziri Alisher Sultonov. – Vazirlik “ACWA Power” kompaniyasi va Saudiya Arabistoni delegatsiyasiga boshlangan ishlar uchun minnatdorlik izhor etadi. Biz uzoq muddatli va samarali hamkorlik qilish niyatidamiz. “Biz, Saudiya Arabistonining yetakchi kompaniyasi vakillari O‘zbekistonning ikki mamlakat o‘rtasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi bitimga muvofiq energetika tarmog‘ini isloh qilish bo‘yicha keng ko‘lamli rejasini amalga oshirishda ishtirok etayotganimizdan faxrlanamiz, - dedi “ACWA Power” kompaniyasi boshqaruvi raisi Muhammad Abunayyan. - Men O‘zbekiston Respublikasi hukumati, Energetika vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga “ACWA Power” kompaniyasining arzon narxlarda elektr energiyasi yetkazib berish borasidagi dunyo tajribasiga bildirilgan ishonch uchun minnatdorlik bildiraman. Bu mazkur uchta loyiha orqali mamlakatda amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar jarayonidagi ishtirokimizni kengaytirish imkonini berdi. “ACWA Power” kompaniyasi rahbarining fikricha, Sirdaryo IES qurilishiga start berilishi, elektr energiyasini sotib olish bo‘yicha kelishuvlar va shamol elektr stansiyalariga oid investitsiyaviy kelishuvlarning imzolanishi O‘zbekistonning energetika tarmog‘ini isloh qilish va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirilishini rag‘batlantirish jarayonidan ilgarilab ketishga bo‘lgan intilishini ifodalaydi.