Fizika fanini shakllanishida Osiyo allomalarining o’rni

Fizika fanini shakllanishida Osiyo allomalarining o’rni

K.A.Tursunmetov

F.M.Sultonova

Mavzuning yoritilishi

Fizika sohalarining shakllanishi
O’lchov asboblarining yaratilish tarixi
Osiyo allomalarining olib borgan faoliyati

Fizika fanining rivojlanish bosqichlari

• Osiyoda mexanika, molekulyar fizika, elektr va magnetizm hamda optika fanlarining shakllanish tarixi eramizdan avvalgi V asrdan XII asrgacha bo’lgan davrlarni o’z ichiga oladi.

Fizikaning rivojlanish bosqichlari diagramma ko’rinishida tasvirlangan:

• Xususan bunda Aristoteldan boshlab Xitoy olimlarining fizika fanini shakllanishidagi olib borgan ishlari shuningdek, allomalarining ilmiy falsafiy qarashlari, Osiyo olimlarining fizika sohalari bo’yicha olib borgan faoliyati tartibi keltirilgan

Ibn Sinoning fizika bo’limlari bo’yicha faoliyati

Ibn Sinoning mexanika sohasida olib borgan ishlari

Abu Rayxon Beruniy olib borgan faoliyati
Mexanika- o’lchov birliklari, tezlik, chiziqli tezlik, og’irlik, oddiy mexanizmlarning ishlash prinsipi
Molekulyar fizika –bo’shliq, atmosfera bosimi , konveksiya, suyuqlik zarralari orasidagi tortishish kuchi
Optika –yorug’lik nurini moddiy zarralar dastasi, yorug’likning sinishi, qaytishi, ranglarga bo’linishi hodisalarini tushuntirgan

Al-Xoziniyning faoliyati

• Al-Xoziniyning 1130 yili tuzgan astronomik jadvali va “Donolik tarozusi” kitobi mashhur hisoblanadi. “Donolik tarozusi” aniq o’lchash zarur bo’lganda, tarozi va tarozi toshlari massasini aniqlashga qo’llanilgan. Bu asarda Beruniyning jismlarni og’irligi va solishtirma og’irligi(zichligi)ni aniqlash bo’yicha tadqiqotlar keltirilgan. Al-Xoziniy va Beruniylarning tarozida tortish aniqligini yuqoriligi, ularning tarozida , havoda, suvda tortish, suvning hajmini aniqlash natijasida 50 dan ortiq jism va moddalarning aniqlagan solishtirma og’irliklari qiymatlariga yaqinligi ko’rinib turadi.

Donolik tarozisi

Abu Nasr Forobiy

Tovush
optika
Quyosh sistemasi

Abu Nasr Forobiyning faoliyati

• Forobiy fizika faniga ta’rif berib, har qanday jismning haroratini yuqori yoki past bo’lishi, shu jism tashkil qilgan bo’laklarning harakatlariga bog’liqdir. Forobiy qizigan jismlarning kengayishi natijasida zichliklari kamayib, o’zining tabiiy o’rniga ya’ni yuqoriga intiladi. Sovigan vaqtda esa hajmi kichrayib, zichlikning ortishi hisobiga pastga intiladi, deb hisoblaydi. Bu hodisalarni hozirgi zamon fizikasida konveksiya hodisasi deb ataladi.
• Forobiyning modda tuzilishi, issiqlik, harakat, moddiyat, tovush tezligi, tovushning to’lqin tabiati, tovush chastotasi, tovush to’lqinining uzunligi ana shularga asoslanib yaratilgan musiqa notasi shuningdek, optikaga oid ko’pgina ishlari ham fizika fanining rivojlanishiga qo’shilgan bebaho hissadir.

Ibn al-Xaysam- Optikaning otasi

Optik asbob yasash
Ko’z va ko’rish masalasi
Atmosfera balandligi qalinligi ni aniqlash
Optika xazinasi
Ko’zgulardan yorug’likni nurini qaytishini o’rganish
Yorug’likning sinish masalasi
Shaffof muhitda yorug’likning o’tishi

Ibn Al-Xaysamning faoliyati

• Ibn Al-Xaysam fundamental optika qonunlari asosida 7 ta kitobdan iborat “Optika xazinasi”ni yozgan. Bunga asosan yorug’likning tarqalishi va to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonunini ilgari surgan.
• XII asrda ibn Al-Xaysamning lotin tiliga tarjima qilingan “Optika elementlari” deb nomlangan qo’llanmasi Yevropada nashr qilindi. U “Oyning yorug’ligi”, “Kamalak va ko’rinish” nomli traktatalar muallifi hisoblanadi.
• Al-Xaysamni 92 ta qo’llanmasi bizgacha yetib kelgan bo’lib, bundan 89 tasi matematika, astronomiya, optika va mexanika bo’limlariga asoslangan. Shuning uchun Al-Xaysamni “Optikani otasi” deb nomlangan.

Kompos va uning yaratilish tarixi

Xan danastiyasining komposi
Magnit strelkali kompos

Porox va uning yaratilishi

Tutunli porox
Artilleriya uchun
Piroksilinli
Ballistik
Korditli porox

Shisha va uning kashf qilinishi

Tarozi va tarozi toshlarining yaratilishi

Fizika fanini o’qitishdagi ahamiyati

Osiyo olimlarining fizika fani bo’yicha olib borgan faoliyatlari bilan tanishish
Olimlarning faoliyatlarini diagramma orqali tasvirlashda o’quvchilarga esda qolarli bo’lishini ta’minlash
Ta’limiy ahamiyati sifatida ularning dunyoqarashini kengaytirish, boy ilmiy me’rosimizdan to’g’ri maqsadlarda foydalana olish